Кен орындарын дайындау кезеңдері

Кезең – технологиялық және техника-экономикалық көрсеткіштердің белгілі бір заңдылықпен өзгеруімен сипатталатын өңдеу процесінің кезеңі. Қойнауды өңдеу процесінің технологиялық және техника-экономикалық көрсеткіштері – мұнай алудың ағымдағы (орташа жылдық) және жиынтық (жинақталған), сұйықтық (мұнай мен газ) шығарудың ағымдағы және жиынтық шамалары, шығарылған сұйықтықтың суландырылуы nв (ағымдағы шығарылған судың сұйықтыққа қатынасы), ағымдағы және жинақталған су-мұнайлы фактор (шығарылған сұйықтың мұнайға қатынасы), ағымдағы және жинақталған су шығару, газ өндіру шығынын өтеу (айдалған көлемнің қабатты жағдайда іріктелгенге қатынасы), мұнай алу коэффициенті, ұңғыма саны (мұнай шығаратын, айдайтын), қабатты және кенжар қысымдары, ағымдағы газ факторлары, өндірілетін қазбаның орташа дебиті және айдаушы ұңғымалар қабылдағыштығы, өнімнің өзіндік құны, еңбек өнімділігі, жұмсалған қаржы, пайдалану шығыны, келтірілген шығын, т.б.

Мұнай қойнауларын өңдеуде төрт кезеңді ажыратады (2-сурет).

2-сурет. Пайдаланатын объектіні өңдеу кезеңдері

Бірінші кезең (кен орнына пайдалану енгізу кезеңі), негізгі қордағы ұңғымаларды қарқынды бұрғылау басталған кезде, өңдеу қарқыны үздіксіз артып отырады және кезең соңына қарай ең үлкен мәніне жетеді. Бұл кезең барысында, негізінен, сусыз мұнай алынады. Оның ұзақтығы кен орнының өлшемдеріне және негізгі қорды құраушы ұңғымалардың бұрғылау қарқынына тәуелді болады. Мұнай қорынан алынатын жылдық өнімнің максимал шамасы ұңғыманы бұрғылаудың аяқталуымен сәйкес келес бермейді. Кейде қойнауды бұрғылау мерзімінен бұрын келуі де ықтимал.

Екінші кезең (мұнай өндірудің максимал шамасын ұстап тұру кезеңі) тұрақты жылдық мұнай өндірумен сипатталады. Кен орындарын өндіруді жобалауда мұнай өндіруде жетуге тиіс максимал мән мен екінші кезеңнің ұзақтығын міндет етіп қояды. Бұл кезеңнің басты міндеті қордағы ұңғыманы бұрғалау, ұңғыма режимдерін реттеу, суландыру жүйесі мен қабатқа әсер етуші басқа да әдістерді қолданумен жүзеге асады. Кейбір ұңғымалар кезең соңына қарай атқылауын доғарады, оларды пайдаланудың механикаландырылған әдісіне ауыстырады (сорап көмегімен).

Үшінші кезең (мұнай өндірудің төмендеу сатысы) сутартқыш режимде ұңғыма өнімінің сулануының артуы мен тегеурінді газ режимінде газдық фактордың артуынан байқалатын мұнай өңдеу қарқынының төмендеуімен сипатталады. Барлық ұңғымаларды механикалық әдіспен пайдаланады.

Төртінші кезең (өңдеудің аяқталу кезеңі) өңдеудің төмен қарқынымен сипаталады. Өнімнің жоғары сулануы мен мұнай өндірудің біртіндеп азаюымен сипатталады. Газды қойнауды өндіру кезінде төртінші кезеңді аяқтаушы кезең деп атайды. Бұл саты ұңғыма сағасындағы қысым 0,3 МПа болғанда аяқталады.

Мұнай және газ ұңғымаларын пайдалану

Қабатты қысымның мәні, мұнайдың физикалық қасиеттері, ондағы су мен газ мөлшері, қабат жыныстарының өткізгіштігі мен басқа да факторларға байланысты мұнай ұңғымалары бірнеше әдіспен пайдаланылады. Пайдаланудың барлық белгілі әдістерін келесідей топтарға бөледі:

1. Фонтандық, мұнай ұңғымадан өздігінен ағу арқылы алынады;

2. Ұңғымаға сыртта енгізілетін сығымдалған газ энергиясының көмегімен;

3. Сорапты – мұнайды түрлі сорап көмегімен алу.

Пайдаланудың соңғы екі түрін механикаландырылған деп атау келісілген, бірақ бұл термин кей жағдайда процесті шынайы сипаттай алмайды.

Барлық газдық ұңғымалар тек фонтандық әдісті пайдаланады, яғни механизмдердің кез-келген қабатты қысымында қабаттан газ шығару үшін қолданбайды.

Фонтандық пайдалану

Ұңғымалардағы мұнай немесе мұнайдың газбен қоспасын кенжардан бетіне көтеру үшін фонтандық энергияны қолданатын әдіс.

Егер ұңғыманы толтырып тұратын сұйықтық бағана қысымы қабатты қысымнан аз және кенжар алды аймағы ластанбаған болса (ұңғыма оқпаны қабатпен жанасады), онда сұйықтық ұңғыма сағасы арқылы төгіледі, яғни атқылайды. Атқылау (фонтан) гидростатикалық ағынның немесе кеңейетін газ энергиясының, т.б. әсерінен болуы мүмкін.

Көп жағдайда ұңғымалар атқылауында қабат құрамындағы мұнаймен бірге болатын газ басты рөлге ие. Осы жағдай қабаттағы газ мұнайда біркелкі еріген сұйық күйінде болатын айқын сутартқыш режиміндегі кен орындары үшін де әділ болады. Осындай қабатта бұрғыланған ұңғыманы пайдалану кезінде мұнайдағы еркін газ көтерілу құбырларымен шыға бастайды, олардың тереңдігі мұнайдың газен қаныққан қысымына сай келеді. Бұл жағдайда ұңғымадағы мұнайдың көтерілуі гидростатикалық ағын мен ұңғыманың жоғары бөліктерінде байқалатын сығылмалы газ әсерінен болады.

Мұнайдың газбен қанығуы бір-біріне сәйкес келетін тереңдігінде, газ мұнайдан ұсақ көпіршік түрінде бөліне бастайды. Газ көпіршіктері жоғары көтерілген сайын қысымға аз ұшырайды, нәтижесінде олардың көлемі өсіп, ал сұйықтық пен газ қоспасының тығыздығы азаяды. Ұңғыма кенжарындағы газсұйықтықты қоспа бағанасының жалпы қысымы қабаттыкінен аз болады, бұл сәйкесінше мұнайды өздігінен ағуына, яғни атқылауына әкеледі.

Пайдаланудың барлық әдістерінде, сонымен бірге фонтандық әдісте сұйықтық пен газ ұңғымаға пайдалану алдында орнатылатын шағын диаметрлі құбырлар арқылы жоғары көтеріледі. Бұл құбырларды сорапты-компрессорлы құбыр (СКТ) деп аталады. Пайдалану әдісіне қарай оларды фонтандық, компрессорлық, сорапты немесе көтергіш (лифтті) құбырлар деп те атайды.

Жалпы ресейлік стандарт бойынша сорапты-компрессорлы құбырларын келесідей диаметрлермен жасау бекітілген (сыртқы диаметрі бойынша): 33, 42, 48, 60, 73, 89, 104 және 114 мм, қабырғасының қалыңдығы 3,5-тен 7 мм-ге дейін. Бір құбырдың ұзындығы – 5 – 8,5 м (орташа 8м). Құбырлар жапсарсыз, яғни беріктігі жоғары болаттан тұтас етіп жасайды. Әр құбырдың екі басына бірдей бұранда салады. Оның бір басына құбырды басқа құбырға жалғағанда муфта ажырап кетпеуі үшін зауытта муфта бұралады.

Фонтанды пайдаланудың көп жағдайларынла сорапты-компрессорлы құбырлардың 60, 73 және 89 мм диаметрлі, ал жоғары дебитті ұңғымалар үшін – 102 және 114 мм диаметрлі түрлерін қолданады. Құбырларды әдетте фильтрге дейін түсіреді.

Фонтандық қолдану кезінде көтергіш құбырларды қолдану келесідей сәйкестіктерге ие.

1. Ұңғыманы игеру жұмысы жеңілдейді. Ондағы (көтергіш құбыр мен құбыр сыртындағы кеңістік) екі еркін каналдар оқпандағы сазды ерітіндіні жеңіл сұйықтыққа (су, мұнай) алмастыруға мүмкіндік береді. Бұдан басқа, көтергіш құбырлар компрессор көмегімен ұңғыманы игеруге мүмкіндік береді.

2. Кеңейтуші газ энергиясы тиімді пайдаланылады. Көлденең қимасы шағын ауданды каналмен ерітіндіні көтеру кезінде мұнайдың құбыр қабығасымен төмен ағатын мөлшері азаяды және үйкеліске кететін шығын азаяды. Пайдалану колоннасы арқылы фонтандауда бөлінетін мұнайдан бөлінетін газ мөлшері азаяды, сәйкесінше газ салмағы айтарлықтай төмендейді. Сондықтан аз ғана қабатты қысым кезінде атқылау болуы мүмкін.

3. Диаметрі ең кіші көтергіш құбырларды қолдану – аз дебитті ұңғымалардағы фонтандауды ұзартудың бір әдісі.

4. Ұңғыма кенжарында құм тығындарының алдын алады, себебі қимасы шағын құбырлардағы мұнай-газды ағынның жоғары жылдамдығы құмды толық ұңғыма бетіне шығарып тастайды.

5. Құрамында парафині бар мұнай алу барысында қалыптасатын парафин қабатымен күресу жеңілдейді.

Фонтанды ұңғымалардың сағасын атқыма шыршалы құбырлы бастиектен тұратын берік болат арматурамен жабдықтайды. Құбырлы бастиек фонтанды құбырларды ілуге және құбыраралық кеңістікті герметизациялауға, ал атқыма шырша – газ сұйықтықты ағынның шығу желісіне бағытталуына, сонымен бірге ұңғыма жұмысын бақылау мен реттеуге арналған. Атқыма шыршаларды пайдалану шарты бойынша өнеркәсіптік жабдықтардың ең жауапты түрлері қатарына жатқызғандықтан, оларды құжаттамадағы шамадан екі есе артық қысыммен сынамалайды.

Газлифтті пайдалану

Газлифтті пайдалану фонтандық пайдаланудың логикалық жалғасы деп саналады, мұнда сұйықтықты көтеретін газдың жетпейтін шамасын ұңғыма бетінен жіберіледі. Егер газды фактормен сипатталатын ағып келген қабат энергиясын ұңғыма бетінен жіберілген газ энергиясымен толықтырса, газлифтті көтеру деп аталатын жасанды фонтандау процесі жүреді. Ал пайдалану әдісі газлифтті (компрессорлы) деп аталады.

Газлифттің қолдану облысы - кенжар қысымы жоғары дебитті ұңғымалар, жоғары газдық факторлы және қанығу қысымынан төмен кенжар қысымды ұңғымалар, құмдық (құрамында құмы бар) ұңғымалар, сонымен бірге қолжетімсіз жағдайда пайдаланылатын ұңғымалар (мысалы, тасқын, батпақ, т.с.с). Газлифт жоғары техника-экономикалық тиімділігімен, ұңғымада механизмдердің және үйкелетін бөлшектердің болмауымен, қызмет көрсету мен жұмысын реттеудің қарапайымдығымен ерекшеленеді.

Газлифттің әсер ету принципі. Ұңғымаға екі қатар сорап құбырлары салынады. Сыртқы және ішкі құбыр арасындағы құбыр кеңістігі арқылы қысым әсеріндегі газ немесе ауа жіберіледі. Сыртқы құбырды әуелік деп атайды. Газ немесе ауа қоспасындағы мұнай жоғары көтерілетін ішкі құбыр көтергіш деп аталады. Көтергіш құбыр әуелік құбырға қарағанда қысқа болады. Газ жібергенге дейін көтергіш және әуелік құбырлардағы сұйықтық бір дейгейде болады. Осы деңгей статикалық –Н_ст деп аталады. Бұл жағдайда кенжардағы сұйықтық қысымы қабатты қысымға сәйкес келеді.

Бұдан

Әуе құбыры (құбыр сыртындағы кеңістік) арқылы ұңғымаға осы газ қысымымен сұйықтық толықтай көтергіш құбыр арқылы ығыстырып шығарылады, бұдан соң газ көтергіш құбырға еніп сұйықтықпен араласады. Газдалған сұйықтық тығыздығы азаяды және оның газға қанығу шамасына қарай газдалған және газдалмаған сұйықтықтар тығыздығында өзгеріс болады.

Нәтижесінде тығыз (газдалмаған) сұйықтық газдалмаған сұйықтықты көтергіш құбырдан ығыстырып шығарады. Егер ұңғымаға газ үздіксіз берілсе, онда газдалған сұйықтық көтеріліп, ұңғымадан шыға бастайды. Осы кезде көтергіш құбырдың құбыр сырты кеңістігінде динамикалық биіктік деп аталатын сұйықтың жаңа деңгейі орнатылады.

Осы кездегі көтергіш құбырдың табанындағы қысым

Мұндағы - көтергіш құбыр ұзындығы;

- ұңғыма сағасынан динамикалық деңгейге дейінгі қашықтық;

- көтергіш құбырдың сұйықтыққа бату тереңдігі.

Газлифттің бір қатарлы және екі қатарлы түрлері қолданылады (3-сурет, 4-сурет).

3-сурет. Сақиналы жүйенің көтергіштері: а-екі қатарлы; б – бір жарым қатарлы; в – бір қатарлы

4-сурет. Газлифтті ұңғыманы қосу процесі: 1 – іске қосу клапаны; 2 – газлифтті клапан

Бір қатарлы ұңғымада газ-мұнайлы қоспа ұңғымадан жоғары көтерілуі үшін тек бір бағана құбыр жібереді. Екі қатарлы көтергіште ұңғымаға екі сорапты құбыр бағаналарын жібереді. Осы бағаналардың құбыр сырты кеңістігімен жоғарыдан газ жіберіледі, ал ішкі бағана арқылы жоғарыға газ сұйықтықты қоспа көтеріледі. Бір қатарлы көтергіштің металл сыйымдылығы аз, бірақ онда ұңғыма кенжарынан құмды алып шығуға жеткілікті шарттар қарастырылмаған. Сондықтан бір қатпарлы көтергіштер сусыз және құм шығармай пайдаланылатын ұңғыма түрлерінде қолданылады. Екі қатпарлы көтергіштерде газсұйықтықты қоспалар шағын диаметрлі ішкі құбырмен тасымалданады. Осының әсерінен газсұйықтықты қоспа көтергішінің жылдамдығы артады және су мен құмды ұңғымадан алып шығуға шарттар жақсарады.

Бұдан бөлек, екі қабатты көтергіш жұмыс қысымы мен сұйықтық ағынының аз пульсімен жұмыс жасайды, бұл өз кезегінде жұмыс агенті – газ шығынын азайтады.

Сондықтан, металл сыйымдылығының үлкейгеніне қарамастан, екі қабатты көтергіштер (8.1-сурет) кенжарында көп құмы бар аса сулы ұңғымаларда қолданылады. Металл сыйымдылығын төмендету үшін құбырдың алғашқы қабаты құйрық деп аталатын аз диаметрлі құбырмен (3-сурет) жалғастырылатын бір жарым қатарлы конструкцияларды қолданады.

Газлифтті көтергіштерді жабдықтау үшін мынадай диаметрлі сорапты-компрессорлы құбырлар (НКҚ) қолданылады: бір қатарлы көтергіштерде – 48-89 мм және өте сирек 114 мм, екі қатарлы көтергіштерде – сыртқы құбырлар үшін 73, 89 және 114 мм, ал ішкі үшін – 48, 60 және 73 мм. НКҚ диаметрін таңдауда ішкі қаптауыш бағана мен НКҚ–дың сыртқы беті арасындағы кіші саңылау 12+15 мм болатынын ескеру қажет.

Газлифтті әдістің артықшылықтары:

Кұрылысының қарапайымдылығы (ұңғымада сораптар жоқ);

Технологиялық жабдықтардың беткі жақта орналасуы (оларды бақылауды, жөндеуді жеңілдетеді), ұңғымалардан үлкен су көлемін алу мүмкіндігімен қамтамасыз ету (1800+1900 т/тәу дейін);

Күшті сулану мен үлкен көлемді құм кезінде мұнай ұңғымаларын пайдалану мүмкіндігі, ұңғыма дебитін реттеудің қарапайымдылығы.

Газлифтті әдістің кемшіліктері:

Қаржылық шығынның көптігі,

НКҚ жоғары шығыны, әсіресе екі қатарлы көтергіштерге қолданғанда;

Пайдалану уақытының өтуімен ұңғыма дебитінің төмендеу шамасына қарай 1 т мұнайды көтеруде энергия шығынының жылдам көтерілуі.

Газлифтті әдіс кезінде 1т мұнай алуда пайдалану шығынының төмен болу себебінен өзіндік құны төмен, сол себепті перспективті деп саналады.

Сорапты пайдалану

Ұңғымаларды сорапты пайдаланудың келесідей түрлері бар:

Штангалы тереңдікті сорапты қондырғы (ШТНҚ);

Центрге тепкіш энергиялы сорапты қондырғы (ЦЭНҚ);

Штангалы немесе винтті сорапты (ШВНҚ) қондырғы;

Электродиафрагмалы сорапты қондырғы (ЭДНҚ) және т.б.

Мұнайды штангалы сораптар көмегімен алу – мұнайды жоғары көтерудің ең кең таралған әдісі, бұл оның қарапайымдығымен, тиімділігімен және сенімділігімен түсіндіріледі. Мұнай өндіруші ұңғымалардың үштен екісі ШТН қондырғысын пайдаланылады.

Сурет

Мұнай алудың басқа да механикаландырылған әдістеріне қарағанда ШТНҚ келесі артықшылықтарға ие:

Жоғары пайдалы әсер коэффициентіне ие;

Жөндеу жұмыстарын өнеркәсіп орнында жүргізу;

Алғашқы қозғалтқыштар үшін түрлі приводтарды қолдану мүмкіндігі;

ШТН қондырғылары пайдаланудың қиын жағдайларында – құмды ұңғымаларда, алынатын мұнай құрамында парафин болғанда, жоғары газдық факторларда, коррозиялық сұйықтық алғанда қолданылады.

Штангалы сораптардың кемшіліктері бар. Негізгі кемшіліктеріне мыналар жатқызылады:

Сораптың түсу тереңдігі шектеулі (тереңдеген сайын штанганың үзілу ықтималдығы жоғары)

Сораптың аз жіберуі

Ұңғыма оқпанының көлбеулігі мен оның қисаю қарқынының шектеулілігі (көлбеу және горизонталь, сонымен бірге қатты майысқан вертикаль ұңғымаларда қолданысқа келмейді)

Қарапайым түрдегі (оң жақтағы сурет) штангалы тереңдікті сорапты қондырғы жоғары-төмен айдалатын цилиндрлі плунжерден тұрады. Плунжер сұйықтықты жоғары ағуға мүмкіндік беретін қайтымды клапанмен жабдықталған. Қайтымды клапан (сұйық шығушы деп те атайды) қазіргі сораптарда шар-ершік түрінде жасалады. Екінші, сорғыш клапан – цилиндр центрінде орналасқан шар клапан, бұл да сұйықтың жоғары ағуын қамтамасыз етеді.

Штангалы сорап жұмысы байланыстырушы орган – привод көмегімен плунжердің ілгерілі-кейінді орын ауысуымен қамтамасыз ететін көлемді сораптар түріне жатады. Ең жоғары штанга өңделген шток деп аталады, ол ұңғыма сағасына тығыздама (сальник) арқылы өтіп, тербелмелі станок балансирі басымен траверса және иілгіш арқан көмегімен байланысады.

ШТН қондырғылары приводтарының негізгі түйіндері: жақтау, төртжақты пирамида қимасы түріндегі бағана, айналмалы басты балансир, балансирге шарнирлі ілінген шатунды траверса, қос иін мен ауырлықты редуктор тербеліс санын өзгерту үшін ауысымды тегершік жинағымен толықтырылады. Белдіктерді тез ауыстыру мен керу үшін электр қозғалтқышты бұрылу жылжымаларда орнатады.

Штангалы сораптар салынбалы және салынбалы емес болып бөлінеді.

Салынбалы штангалы сораптарды ұңғымаға жинақталған күйде жібереді. Алдын-ала ұңғымадағы СКҚ-ға арнайы құлыпты құрылғы жібереді, ал шатангалардағы сорапты орнатылған СКҚ-ға орналастырады. Сәйкесінше, мұндай сораптарды алмастыру артық көтергіш құбыр өндіруді қажет етпейді.

Салынбалы емес сораптар жартылай жинақталған күйде түсіріледі. Алдымен СКҚ-ға цилиндр сорап түсіріледі. Одан соң қайтымды клапанды плунжер штангалармен жіберіледі. Сондықтан мұндай сораптарды қажеттілігіне қарай алмастыру кезінде ұңғымадан алдымен штангадағы плунжерді, одан соң ғана цилиндрлі СКҚ шығарады.

Сораптың екі түрінің де өз артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Әрбәр нақты жағдай үшін сәйкес түрі таңдалады. Мысалы, мұнай құрамында парафиннің көп көлемі болатын жағдайда салынбалы емес сораптарды қолданған дұрыс. Парафин СКҚ қабырғаларына жиналып, салынбалы сорапты плунжерінің көтерілу мүмкіндігін жауып тастауы мүмкін. Терең ұңғымалар үшін сорапты алмастыруда СКҚ көтеру-түсіруге кететін уақыт шығынын азайту үшін салынбалы сорап қолданылады.

ЦЭНҚ – центрге тепкіш энергиялы сорапты қондырғы, ағылшындық нұсқада – ESP (electric submersible pump). Мұндай сораптармен жұмыс жасайтын ұңғымалар саны бойынша бұл ШТН қондырғыларынан әлдеқайда аз. Бірақ, мұның көмегімен өндірілетін мұнай көлемі бойынша бұл кондырғыға тең келетіні жоқ. Ресейдегі барлық мұнайдың 80%-ы ЦЭНҚ көмегімен алынады.

Жалпы айтқанда ЦЭНҚ – өте ұзын әрі жіңішке сорапты агрегат. Ол құрамында қатысушы механизмдерге агрессивтілігімен ерекшеленетін ортада жұмыс істей алады. Құрылғы батпалы сораптан (гидроқорғанысты электр қозғалтқыш+сорап), кабель желісі, НКҚ бағаналары, ұңғыма сағасы жабдықтары және жер бетіндегі жабдықтардан (трансформатор және басқару станциясы) тұрады.

Сурет

ЦЭНҚ негізгі түйіндері

ЦЭН (центрге тепкіш электрлі сорап) – сұйықтықты ұңғымадан жоғары көтерумен жүзеге асырылады. Ол бірнеше сатылардан (бағыттаушы аппарат) тұратын секцияларға бөлінеді: білікке жиналған жұмыс дөңгелектері мен болат корпусқа бекітілген аппараттан тұрады. ЦЭН негізгі сипаттамалары – дебит және ағын, сондықтан әрбір сорап атауында осы параметрлер аталады. Мысалы, ЭЦН-60-1200 1200 метр ағынмен 60м³/тәу сұйықтық айдайды.

БЭҚ (батырмалы электр қозғалтқыш) – маңыздылығы жөнінен екінші элемент. Арнайы маймен толтырылған асинхронды электр қозғалтқыш.

Протектор (немесе гидроқорғағыш) – электр қозғалтқыш пен сорап арасында орналасқан элемент. Маймен толтырылған электр қозғалтқыш қабатты сұйықпен толтырылған сораптан бөліп тұрады, осы кезде қозғалтқыштан сорапқа айналыс беріледі.

Батырмалы электр қозғалтқыш электр энергиясы берілетін кабель. Кабель брондалған. Беті мен сораптың түсу тереңдігіне дейін оның көлденең қимасы шеңбер тәрізді, ал сорап пен гидроқорғағышты бойлай батпалы агрегат аймағында – тегіс.

Қосымша жабдықтар:

Газайырғыш – газ көлемін сорапқа кіре берісте азайту үшін қолданылады. Егер газ көлемін азайту қажеттілігі болмаса, сорапқа ұңғыма сұйықтығы түсіретін қарапайым кіріс модулі қолданылады.

ТМЖ – термоманометрлік жүйе. Біріккен градусник пен манометр. Ұңғымада ЦЭН түскен жұмыс ортасының температурасы мен қысымы туралы ақпарат береді.

Аталған барлық қондырғылар оның ұңғымаға түсу кезінде біріктіріледі. Осы қондырғыға да және осының бәрі металл белдіктермен ілінетін СКҚ-на жалғанатын кабельді ұмытпас үшін төменнен жоғары қарай жиналады.

Аталған тораптардан басқа бағананың сорапты компрессорлы құбырда центрден тепкіш элктр сорапы үстіне қайтымды және ағызғыш клапан орнатылады.

Қайтымды клапан (ҚШК-қайтымды шарикті клапан) сорапты қосу алдында сорапты компрессрлы құбырды сұйықпен толтыру үшін қолданылады. Бұл сорап тоқтаған уақытында сұйықтың төмен ақпауына мүмкіндік береді. Сорап жұмысы барысында қайтымды клапан төменге қысым әсерінде ашық күйде орналасады.

Қайтымды клапан үстінде ағызғыш клапан (АК) құрылады, бұл сораптың ұңғымадан көтерілу алдында СКҚ-дан сұйық жіберу үшін қолданылады.

Батпалы центрге тепкіш электрлі сораптар штангалы сораптарға қарағанда бірнеше артықшылықтарға ие:

Жер бетіндегі жабдықтардың қарапайымдылығы;

Ұңғымадан 15000м³/тәу дейін сұйық алу мүмкіндігі;

Оларды тереңдігі 3000 метрден асатын ұңғымаларда қолдану мүмкіндігі;

ЦЭН жұмысының жөндеу аралық кезеңінің жоғарылығы (500 тәуліктен 2-3 жылға дейін);

Сорапты жабдықтарды көтермей, ұңғымаларда зерттеу жүргізу мүмкіндігі;

Сорапты-компрессорлы құбыр қабырғаларынан парафинді оңай әдістермен жою.

Центрге тепкіш электрлі сораптар терең және көлбеу мұнай ұңғымаларында (тіпті горизонталь), қатты суланған ұңғымаларда, йод-бромды сулы ұңғымаларда, қабатты сулардың жоғары минералдануында тұзды және қышқылды ерітінділерді көтеру үшін қолданылады. Бұдан бөлек, 146 мм және 168 мм қаптамалы бағаналы ұңғымаларда бір мезгілде бірнеше көкжиекті пайдалана алатын центрге тепкіш электрлі сораптар шығарылуда. Кейде центрге тепкіш электрлі сораптар қабатты қысымды ұстап тұру үшін минералданған қабатты суды айдау үшін де қолданылады.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

1. Негізгі әдебиеттер

1. Губкин И.М. Учение о нефти. 3-ші басылым. М.: Недра, 1975

2. Коршак А.А., Шаммазов А.М. Основы нефтегазового дела. – Уфа.; ДизайнПолиграфСервис, 2001.

3. Кудинов В.И.. Основы нефтегазопромыслового дела. –М.:Ижевск, 2005.

4. http://www.neftegaz.kz/spravochnik/neftyanniki-kazaxstana/ «Нефтяники Казахстана Интернет ресурсы

5. Куангалиев З.А. Техника ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін қорғауға «История развития науки и техники в нефтегазовой отрасли промышленности Казахстана» тақырыбындағы диссертация авторефераты, Уфа, 2005

6. Куангалиев З.А., Сериков Т.П., Рахманкулов Д.Л. Очерки по истории развития нефтяной промышленности в Заподном Казахстане, -Уфа: изд-во «Реактив», 2005 -162б.

7. Котик Е.П., Котик П.Т. Разработка и эксплуатация нефтяных и газовых месторождений. –Ақтөбе: ТОО ИПЦ Көкжиек, 2009 - 564б.

8. Котик Е.П., Котик П.Т. «Разработка, освоение и эксплуатация морских месторождений», 2-том, -Ақтөбе,2010

Қосымша әдебиеттер

9. «РФЦА» рейтинг агенттігі есебі, «Краткий обзор нефтедобывающей отрасли Казахстана», Алматы, 2010ж.,//www.rfca.kz

10. ҚР статистика агенттігінің статистикалық ақпараттары, Алматы, 2009, 2010 жж.,//www.stat.kz

11. Әшімбаев М.С., Қорғанбаева Г.А. Нефтегазовые ресурсы Казахстана в системе мировых и региональных отношений. А: КИСИ, 2002ж., -216б

12. Егоров О.И., Чигаркина О.А., Баймуканов А.С. Нефтегазовый комплекс Казахстана: проблемы развития и эффективного функционирования. А., 2003ж., -536б.

Глоссарий:

Бұрғылау – тау жыныстарын бұзу арқылы ұңғыма салу процесі.

Ұңғыма - адамдарға қолжетімсіз, биіктігі диаметрінен бірнеше есе үлкен болатын дөңгелек қималы тау құрылысы.

Кезең – технологиялық және техника-экономикалық көрсеткіштердің белгілі бір заңдылықпен өзгеруімен сипатталатын өңдеу процесінің кезеңі.

Ұңғымалардың фонтандық пайдалану – мұнайдың ұңғымадан өздігінен ағуы;

Ұңғымалардың газлифтті пайдалану – мұнайды ұңғымаға алдын-ала енгізілетін сығымдалған газ энергиясы көмегімен алу;

Ұңғымалардың сорапты пайдалану – мұнайды түрлі типтегі сораптар көмегімен алу;

Өзін-өзі бақылау сұрақтары: