189

Алғы сөз

Әр бір мемлекеттің халқына деген қамқорлығы – үкіметіміздің маңызды әлеументтік міндеті. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен бекітілген бағдарламасы бойынша, денсаулықты сақтау салаларында медициналық көмекті стационарлық көмектен бірінші санитарлық – медициналық көмекке ауыстыру мақсатында көптеген шаралар жүргізілуде. Алғашқы санитарлық медициналық көмек көрсету барысында орта буынды медицина қызметкерлерінің алатын орыны, оның ішінде “Мейіркештің” рөлі ерекше.

Мейіркеш қызметінің мазмұны және міндетті қоғам тілегімен қоршаған ортадағы тіршілік жағдайлары өзгерген сайын үнемі өзгеріп отырады. Кейінгі жылдары қоғамдағы өзгерістерге және денсаулық сақтау жүйесіндегі жетістіктерге байланысты мейіркештің алатын орны едәуір өсті, яғни кәсіби мейіркештік қызметте қойылатын талаптарда елеулі артты. Мейіркеш – қажетті кәсіби білім мен дағдыларды меңгерген маман иесі. Ол денсаулық сақтау саласында қоғамның және жеке адамдардың талаптарын қанағаттандыру мақсатында күтім жүргізуге және дәрігердің нұсқауын уақытымен орындауға жауапты.

Пациенттерді күту қорғау тәртібінің қағидасынан құралады. Осыған кіретін әр-түрлі қоздырғыштарды, жағымсыз заттарды алып тастау, пациентті тыныштықпен қамтамас ету, жан-жағына жағдай жасау. Пациенттердің күтімі тек ғана дәрігердің нұсқауын орындаумен шектелмейді.Нәтижелі күтім, палатадағы санитарлық-гигиеналық жағдайының жасауын, емдеу процедураларын жүргізуін, пациенттерге қызмет жасауын, пациенттердегі барлық өзгерістерінің қадағалауын алдын ала қарастырады. Осымен қатар, пациенттерді күту алдын-ала шаралар боп есептелінеді. Мысалы: әлсіреген пациенттін ауызына күтім жасағанымызда стоматит ауруының алдын аламыз.Пациенттердің денсаулығын қалпына келтіру, асқынулардын алдын алу, нәтижелі күтім жасау шаралары денсаулығын сақтауына себепші болады. Пациенттерді күту-емдеу шарасы, бір мақсатқа бағытталған табыс болып есептелінеді , сондықтан емдеумен күтімді бөлуге болмайды.

Поляк дәрігері В.Беганьский осы туралы былай деді:»Егер адамның мұқтажы тисімді болмаса, онда оның ерігі және мейірімділігі жоқ, ол адам жақсы медициналық қызметкер боп болалмайды».

Пациенттерді күту жалпы және арнайы күтімге бөлінеді. Жалпы күтімге пациенттердің ауруынын сипатына байланысты емес шаралар жұргізіледі. Арнайы күтімге пациенттердің ауруына қарай қосымша шаралар жұргізіледі. Негізгі манипуляциясында мейіркеш өзінің шеберлігін пациенттерінің күтімінде көрсетеді.

Пациенттердің күту шараларына енгізілген келесі тақырыптар:

1.Дәрігердін нұсқауын орындау-дәрілерді тарату, инъекцияларды жасау, қыша, сұлік онқа салу,т.б.

2.Жеке басының тазалық шараларын жұргізу: терісін күту, тесілудің алдын алу, жуындыру, төсек орнын айырбастау,т.б.

3.Ішкі ауруханалық жұқпалардын алдын алуы, санитарлық-гигиеналық шараларды жұргізу, т.б.

4.Әр-түрлі жағдайда пациентке көмек көрсету шараларын орындау.

Осы оқулықта ауруханалық жағдайда, пациенттерге кәзіргі заманға сай жетістікті күтім әдістері берілген.

I – ЖАЛПЫ БӨЛІМ

1.МЕЙІРКЕШ МАМАНДЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

«Мейіркеш ісі» ќоршаѓан ортаныњ µзгеру салдарынан болып отыратын жаѓдайдаѓы жеке т±лѓаныњ жєне халыќтыњ денсаулыѓына байланысты, проблемаларды шешуге баѓытталѓан денсаулыќ саќтау ж‰йесініњ бір саласы болып саналады. Ѓылым ретінде мейіркештік іс практикада тексерілген білімдерге с‰йенеді. Алѓашќыда мейіркештік іс µз бастауын медицина, психология, социология, мєдиенттану ѓылымдарынан бастау алѓан. Ќазіргі заманда мейіркеш ісіне жањаша салалар ќосылып жатыр (мейіркеш ісініњ философиясы, мененджменті, маркетинг, мейіркештік педагогика, мейіркеш ісіндегі ќарым-ќатынас).

Мейіркештердіњ негізгі мақсаты сырқаттанған адамдардың, жанұяның, халықтың денсаулыѓын сақтап, жан-жақты ем көрсету болып табылады.

«Мейіркештік іс» пәні медицина, биология, гииеналық, клиникалық және қоғамдық пәндермен тығыз байланысты, бірақта осы пәннің негізгі міндеті мейіркештік кәсіптік бағытта, жан-жақты білім алуға көмектесіп, мүмкіндік туғызу.

Ѓылым жєне µнер болып саналатын мейіркеш ісі ќазіргі уаќытта µз алдына келесі маќсаттарды ќояды:

• б±ќара халыќќа мейіркеш ісініњ мањыздылыѓы, ерекшелігі жµнінде т‰сінік ќалыптастыру;

• мамандыќ міндетті кењейту жєне халыќтыњ мейіркештік ќызыметке ќажеттілігін ќанаѓаттандыру ‰шін мейіркеш потенциалына кµњіл аударып, нєтижелі ќолдана отырып дамыту керек;

• адамѓа, денсаулыќќа, ќоршаѓан ортаѓа деген мейіркештіњ белгілі бір ойлау стилін ќалыптастыру;

• этикалыќ, эстетикалыќ жєне деонтологиялыќ аспектілерді ескере отырып мейіркештерді пациенттермен, жан±я м‰шелерімен, µз єріптестерімен мєдениетті ќарым-ќатынас жасауѓа ‰йрету;

• мейіпкештік кµмектердіњ жања технологияларын енгізу жєне µњдеу;

• медициналыќ аќпараттармен жоѓарѓы дењгейде ќамтамасыз ету;

• мейіркештік кµмектіњ сапалы т‰рде нєтижелі стандарттарын ќ±растыру;

• мейіркеш ісі аймаѓында ѓылыми-зерттеу ж±мыстарын ж‰ргізіп отыру.

Жоѓарыда ќойылѓан маќсаттарѓа жетуде жєне мейіркеш ісі мамандыќ ретінде бекітілуі ‰шін мейіркештердіњ мамандыќ тілін стандарттауѓа жалпылай терминологияны ќажет етеді.

«Єрбір єйелдіњ µзін мейірімді єпке ретінде кµрсете алатындыѓы туралы кµп жазылып, айтылѓан. Меніњ болжауымша б±л к‰тімдердіњ негізі белгісіз болѓан.»

Флоренс Найтингейл, 1859 ж.

Б±л сµздер ж‰з жыл б±рын айтылсада, б‰гінгі к‰ні мейіркеш ісі мамандыќ ретінде ‰немі µзгеріп отырады. Б±л мамандыќ ќоѓамѓа ќызымет ету ‰шін пайда болѓан жєне ќазіргі замандада µз келбетін жоймаѓан. Єлеуметтік жаѓдайларѓа жєне денсаулыќ саќтаудыњ жања талаптарына сєйкес мейіркеш ќызыметкерлерініњ де рµлі µзгеріп отырады.

Мейіркеш ісі туралы т‰сінік алѓашќы болып 1988 жылы енгізілген. Мейіркеш ісініњ теориясы, оныќ мамандыќ болып дамуы аѓылшын ќызы Ф.Найтингейл атымен байланысты(1820-1910 жж.)

Ф.Найтингейлдіњ «Мейіркештік к‰тім туралы хаттарында» (1859 ж.) мейіркеш ісіне алѓашќы болып аныќтама берілген. Ќоршаѓан орта, жан тыныштыѓы, д±рыс тамаќтану аурудыњ жазылуына зор єсер етуі сипатама берген.

Найтингейлдіњ пікірі бойынша пациентіњ жазылуы тек ќана дєрігердіњ к‰тіміне байланысты емес, сонымен ќатар ењ бастысы пациент µз табиѓатына басты кµњіл аударып есептесіп отыруы керек деген.

Ф.Найтингейл мейіркеш ісін екі негізгі бµлікке бµледі:

• дендері сау адамдарѓа к‰тім кµрсету (адам ауруѓа душар болмау ‰шін алдын ала шараларын жасап отыру);

• пациентерді к‰ту (±заќ ѓ±мыр кешуіне жаќсы жаѓдайлар туѓызу).

Ф.Найтингейл баќылаулар мен аќпараттар негізінде пациенттіњ денініњ саулыѓы ќоршаѓан ортамен байланысты екенін аныќтады. Ол мейіркеш ісініњ проблемаларыныњ тарихтаѓы ѓылыми єдістер бойынша шешімін тапќан. «Адамныњ жанын ауырѓанда ѓана танып білуге болмайды. Ќазіргі заманда мейіркештер дєрігерлердіњ н±сќауларын орындауышы болып ќана ќоймай, сонымен ќатар µз бетімен шешім ќабылдай алатындай жаѓдайда болуы тиіс.» - деген µсиетті Вирджиния Хендерсон µз із басарларына µсиет еткен.

Хендерсон зерттеуші ретінде мейіркештердіњ пациенттерді к‰тудегі ењ негізгі ережелерін µњдеп берген. Вирджиния Хендерсонныњ пациенттіњ ењ негізгі деген 14 ќажеттілігін ашатын (бірќалыпты дем алу, ас пен с±йыќты ќалыпты ќабылдау, ќозѓалыста болу жєне ыњѓайлы ќалыпты саќтау, ±йќы жєне демалыс, дене ќызуын бір ќалыпты ±стау, ќоршаѓан ортамен араласу жєне т.б.) теориясы мейіркештер арасында кењінен тарап єлемге єйгілі болды (1955). В.Хендерсон мейіркеш мамандыѓыныњ мєніне мынадай т‰сінік берген: мейіркештіњ пациенттерді к‰тудегі ќызыметі - сол пациенттіњ µз денсаулыѓына деген кµз ќарасын баѓалау, пациенттіњ µз денсаулыѓын жєне µмірін саќтап ќалудаѓы іс-єрекеттерді орындауына кµмек кµрсету.

Елімізде Қазан революциясынан кейін, мейіркештік мамандықтың дамуының жаңа кезеңі басталды. Мейіркештерді оқытып даярлауды үкімет өз міндетіне алды. Азамат соғысы кезінде мейіркештік мектептерге бастауыш білімі бар адамдарды, ал медициналық техникумдарға жеті жылдық білімнен кейін қабылданған.

1992ж. Медициналық орта білім жөнінде І Бүкілроссиялық конференцияда реформа қабылданған. Реформада барлық медициналық курстардың, мектептердің, техникумдардың аттарын өзгерту жөнінде қаулылар қабылданды. Мамандарды даярлаудағы программада негізгі орын саяси - қоғамдық тәрбие беруге бөлінген.

Отан соғысы кезінде Денсаулық сақтау халық комиссариаты 1 - 1,5 жылдың ішінде майданға және тылға орта білімді медициналық кадрлар даярлаған. Фашизммен күресте көптеген мейіркештер жаралыларға көмек беруде ерлік пен батырлықтың үлгісін көрсетті. Медициналық көмектің сапасын жетілдіруінің арқасында жаралылар мен сырқаттардың 70% қайтадан сапқа оралған. Соғыста көптеген мейіркештер еңбегі мен батырлығы үшін үкімет наградасына ие болған.

Біріккен Ұлттар Ұйымында денсаулық сақтау мәселелерімен айналысатын ең ірі мекеме /ВОЗ/-ДДСҰ/ ''Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы'' болып саналады. “Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы” 1945 жылы қаңтар айында құрылған. Ол әртүрлі аурулармен күресуде үлкен жұмыс жүргізеді, медицина ғылымымен айналысады, журнал, бюлетеньдер шығарады, сонымен бірге, “Мейіркеш мамандығына” қатысты сұрақтарды шешеді.

Дүниежүзілік денсаулық саќтау ұйымында мейіркеш мамандығының мәселелерімен айналысатын арнайы эксперттік комитет бар. Бұдан басқа мейіркеш мамандығына қатысты мәселелермен айналысатын “Мейіркеш пен акушеркалардың /ассоцияциясы/ құрама одағының халықаралық мекемесі” мен “Халықаралық медициналардың советі” төрт жыл сайын Конгресске жиналып, мейіркеш мамандығының теориялық және практикалық сұрақтарын шешіп отырады.

Қазіргі уақытта емдеу мекемелеріндегі ортаңғы медицина қызметкерлері мейіркеш ісіне қосымша оқулық жинақтары ''ЛЕМОН''- ды қолданады. БДДСҰ анықтамасы бойынша ''мейіркеш үрдісі'' деген - әр түрлі мейіркештік қатынастар. Денсаулық сақтау мейіркеш ісініњ негізгі бөлігі, оның қызметінде - денсаулық сақтау, аурудың алдын-алуы, психоэмоциональдық көмек кµрсету жєне т.б. болып саналады.

Мейіркеш ісінің мағынасы: пациентке күтім жасау.

1.1.Мейіркеш ісінің мақсаты:

1. Физикалық, біліктік, әлеуметтік денсаулықты толықтыру үшін адамға көмек көрсету.

2. Халыќтыњ денсаулығын күшейту және сақтау.

3. Адамѓа өзінің денсаулығын сақтау үшін белсенді т‰рде қамқорлық кµрсету.

4. Денсаулыққа зиян келтіретін жағдайлардыњ алдын алу.

5. Аурудың адамға әсерін азайту.

6. ¤лім аузындаѓы жаѓдайда адамдарды барынша кµрсетілетін к‰тіммен қамтамасыз ету.

Мейіркештіњ ж±мысы Б‰кілодаќтыќ Денсаулыќ Саќтау ¦йымы бойынша мейіркештік іс «Лемон» бойынша тµрт єрекетке бµлінеді.

Бірінші єрекет: мейіркештік к‰тім жасау

• алдын ала ќолданылатын шаралар;

• мейіркештік кірісулер (пациенттіњ жєне оныњ жан±я м‰шелерін мейіркештік процессті ‰йрету, психологиялыќ ќолдау кµрсету).

Б±л іс-єрекет мейіркештік процессте нєтижелі орындалады.

• адам жєне оныњ жан±ясыныњ ќажеттілігіне баѓа беру;

• ќажеттілігін аныќтау жєне оѓан мейіркештік іспен кірісу жєне ж‰ргізу;

• алѓашќы денсаулыѓының байланысты проблемасын аныќтау;

• мейіркештік к‰тім жоспарлау жєне орындау;

• мамандыќ стандарттарын ќолдану.

Екінші єрекет:

• пациенттерді жєне мейіркештерді ‰йрету;

• адамныњ денсаулыѓын саќтауына, ќалпына келтіруді ќатынасты даѓдысына, біліміне баѓа беру;

• сєйкестік дењгейде керекті хабарлауды дайындау жєне беріп отыру;

• жања білімді, даѓдыналау ‰шін мейіркештерге, пациенттерге, медицина ќызыметкерлеріне кµмектесу;

• алынѓан мамандыќ бойынша стандарттарды ќолдану.

‡шінші єрекет:

• мейіркеш тєуелсіз, тєуелді рольді орындау, медицина ќызыметкерлердіњ ќ±рамында пациенттерге ќызымет кµрсету;

б±л єрекеттіњ кейбір компоненттері пациентпен оныњ жан±ясымен жєне басќа денсаулыќ саласындаѓы ќызыметкерлерініњ жоспарлауѓа ±йымдастыруѓа ќатысу жєне пациенттіњ жоспарын, к‰ту нєтижесін талќылау.

Тµртінші єрекет:

мейіркештік практиканыњ дамуы зерттеулердіњ негізінде ж‰зеге асырылады.

1.2.Б‰кілодаќтыќ Денсаулыќ Саќтау Ұйымы бойынша алғашқы медико- санитарлық көмек көрсету мақсаттары

1. Аурудың алдын алуы, денсаулықты сақтау және күшейту.

2. Адамныњ µз денсаулығына жауап беретіндігіне сендіру.

3. Медициналық көмекті тиімді қамтамасыз ету.

4. Мейіркешді дайындау үшін мейіркеш білім құралдарын өзгерту.

БОДСҰ негізгі мақсаты - 2030 жылға дейін Дүние жүзінде денсаулық деңгейін көтеру. Ќазіргі уаќытта ±йым аурулардыњ алдын алу шараларыныњ ж‰ргізілуіне кµп кµњіл бµлуде, оныњ ішінде єсіресе алѓашќы кµмек кµрсетудегі мейіркеш ісі мамандарыныњ ќызыметін к‰шейту болып отыр.

2002 жылы Ќазаќстан Республикасыныњ білім беру жєне ѓылым министрлігінде бекітілген баѓдарлама бойынша орта мейіркеш маманыныњ 0407002 «Мейіркеш мамандығы'' бойынша келесілерді білуі ќажет:

1. Мейіркеш маманын емхана, алдын-ала сақтандыру мекемелеріне жұмыс атќаруѓа тағайындайды.

2. Маманның жеке басына қойылатын талаптар:

• ¦жымда ұйымдастырушылық қабілетіне ие болу;

• Еңбекқор, адамгершілік ќасиетіне ие болуы керек;

• Отанын с‰йгіш;

• Халықаралық ынтымақтастыќты дамытатын, өте сапалы адам болуы тиіс;

3. Келесі кәсіптік міндеттері:

• Пациенттердің ауруының алдын алу, емдеу-диагностикалау шараларын ж‰ргізуге;

• Халықтың денсаулығы мен тұрмыс жағдайы туралы деректерді жинауѓа;

• Біздің елде және шет елде халықтың денсаулығын қорғаудың даму болашағына ќатысуѓа;

• Халық денсаулығын сақтау және ќоршаѓан ортаны қорғаудың ќаѓидасын, негізгі қолданылатын медициналық жабдықтардың, ќ±жаттардыњ мазмұнын білуге;

• Жұмыс істегенде, қауіпсіздік техникасын сақтау ережесін мүлтіксіз орындауѓа;

• Санитарлық ағарту жұмысының түрі мен әдісітерін білуге;

• Кейбір жиі кездесетін ауруларында, пациенттерді күту әдісін, жасанды тірілту шараларының негізгі түрлерін білуге;

• Асептика мен антисептиканың ережесін, санитарлық- эпидемиологиялық шаралардың сақтау тәртібін білу;

• Медициналық этика мен деонтологияны, денсаулықты алдын-ала сақтаудың негізгі жағдайларын білу;

• Халықты диспансерлеуге әзірлік жұмыстарын ұйымдастыруын білуі керек.

Мейіркеш маманының міндеттері:

• пациенттерді күте білуі;

• балалардың, қартайған кісілердің үйінде, емханадағы жағдайына баға бере білуі және оларды бақылап, күтіп, керек болған кезде дәрігерге дейінгі көмекті көрсете білу;

• жасанды тірілтудің әдістерін қолдана білу;

• күрделі манипуляцияларды орындай білу;

• дәрігерге ассистенттік көмек көрсетуін білу;

• пациенттерді жєне емдеу -диагностикалық процедураға қажет аспаптарды әзірлей білу;

• дәрет анализдерін талдай білу;

• халықтың санитарлық-эпидемиялық ережелерді орындауын қамтамасыз ету;

• аспаптарды, материалдарды залалсыздандыру және зарарсыздандыруын білу;

• медициналық ќ±жаттарды толтыру;

• санитарлық -ағарту жұмысын жүргізе білу;

• медициналық этика мен деонтологиялық ережелерін орындай білу.

Мейіркеш өз жұмысында, тек қана моральдік жауаптан басқа, заң алдында да жауап береді /мысалы, дәрігерлік құпияны жариялағаны үшін, ќ±рамында наркотик бар дєрілерді ұрлаған және сатќаны үшін, заңсыз дәрігердің қызметін атқарғаны үшін, керек жерде медициналық кµмек көрсетпегені үшін және т.б./.