Лекция № 6 Денелердің қозғалыстары мен өзара әсерлесу заңдылықтары
Допты теппесе автомобильдің двигательін қоспаса арбаға атты жекпесе, дене өздігінен қозғалмайды деп есептейді. Олар қозғалысты күшпен байланыстырады.
Инерция заңын оқытудың әдістемелік қиыншылығын бұл заң дәл орындалатын идеал жағдай жасаудың мүмкін болмайтындығы мен науамен шарикті домалату.
1)cтол бетіне құм төселеді
2)кедір-бұдырын мата
3)өте тегіс бет (мыс., шыны)
Шариктің қозғалысына басқа дененің кедергісі қаншалықты аз болса , соншалықты оның қозғалысының ұзаққа созылатындығына оқушылардың назарын аудару қажет. Осы тәжірибенің нәтижесінде мынадай қорытынды жасауға болады : денеге басқа денелердің әсері қаншалықты аз болса , соншалықты оның жылдамдығы баяу өзгереді.Денеге басқа денелер әсер етпеген жағдайда оның жылдамдық векторының өзгермейтіндігі жөнінде қорытынды жасалады.
Ньютонның-1заңы инерциялық санау жүйесінде жасалады.
Инерциялық емес санау жүйесінің болатындығын бір-екі мысалмен оңай түсіндіруге болады.
1)Поезд вагонының еденінде жатқан доп вагон орнынан үдемелі қозғалғанда кері бағытта қозғалады немесе бірқалыпты қозғалып келе жатқан вагонда тыныштықта болған доп қозғалысы тежелгенде оның алдыңғы жағына қарай қозғала бастайды.олай болса үдемелі немесе кемімелі қозғалысқа түскен вагон инерциялық емес санақ жүйелері деп аталады.
2)Тыныштықтағы самолет ішінде столда жатқан кітап самолет үдемелі қозғала бастағанда кітап сырғанап кері бағытта қозғала бастайды. Мұнда кітапқа басқа денелер әсер етіп тұрмаса да ол үдеумен қозғалады. Үдемелі қозғалыстағы самолет санақ жүйесінде Ньютонның 1-заңы орындалады. Ол инерциялық емес санақ жүйесі.
Үйкеліс күштері. Сырғанау үйкеліс күші. Домалау үйкеліс күші. Тыныштық үйкеліс күші.
Молекулалардың
өзара әсер күші туралы, заттың құрылысы
туралы айтқанда оқушылар білді.
Серпімділік үйкеліс күші туралы өткенде
бұл түсінік ары қарай дамытылады.
Сонымен денелердің өзара әсер тақырыбын
біткенде , оқушылар денеге қандай күштер
әсер етіп тұрғанын көрсетуді , оны
формуламен есептеуді, динамометр
көмегімен күшті өлшеуді , таразы көмегімен
массаны анықтауды
таблицаны
пайдаланыпкөлем мен масса арқылы
тығыздығын табуды білу керек.
Лекция № 7 Механикалық тербелістер мен толқындар
Механикалық толқындардың таралуы қатты, сұйық немесе газ тәрізді орта бөлшектерінің өзара әсерлесуінен туындайды. Тербелістердің серпімді ортада таралу процесі толқын немесе толқындық процесс деп аталады.
Тербелістің ортаның бір бөлшегінен басқа бөлшектерге берілуі, ортаның серпімді деформациясы әсерінен пайда болатын серпімді күштердің әсерінен іске асырылатын болса, онда мұндай толқындар серпімді толқындар деп аталады.
Егер осындай ортада қандай да бір нүктені тербеліске келтірсек, серпімді өзара әсерлесудің нәтижесінде оған көрші бөлшектер тербеліске келеді, олар келесі бөлшектерді тербеліске келтіреді, т.с.с. Осылайша таралып бара жатқан толқын ортаның басқа жаңа бөлшектерін тербелмелі қозғалысқа келтіреді.
Ортаның тербеліске келген бөлшектерін әлі тербеліске келмеген бөлшектерінен бөліп тұратын шекаралық толқын фронты деп аталады. Бірдей фазада тербелетін нүктелер жиынтығы толқындық бет деп аталады.
Толқын тербелетін бағыт сәуле деп аталады. Шектелмеген біртекті ортада толқын фронты жазық немесе сфералық болады. Біртекті ортада сәулелер толқын фронтына перпендикуляр болады. Толқындық процеспен қамтылған орта бөлшектері бірдей жиілікпен тербеледі. Олардың әрқайсысы өзінің тепе-теңдік жағдайында тербеледі, яғни толқын өзінің
таралу бағытында бөлшектерді тасымалдайды. Толқынның таралу бағыты мен орта бөлшектерінің тербелу бағытына байланысты толқындар: көлденең және қума болып екіге бөлінеді. Қума толқында орта бөлшектері толқынның таралу бағытына перпендикуляр бағытта тербеледі. Сұйықтар мен газдарда тек қана қума толқындар тарайды. Қатты денелерде әрі көлденең, әрі қума толқындар тарала алады. Қума толқындардың таралу жылдамдығы квадрат түбір астындағы ортаның Юнг модуліне (Е) тура пропорционал және квадрат түбір астындағы ортаның тығыздығына кері пропорционал болады;
(13.1)
Лекция № 8 Атом және атом ядросының құрылысы
XIX-ғасырдың аяғына дейін атом заттың бөлінбейтін, өзгермейтін бөлшегі деп саналып келді. XIX-ғасырдың аяғы мен XX-ғасырдың бас кезіндегі ғылыми жаңа табыстар (радиоактивтік құбылыс, рентген сәулелерінің ашылуы, электронның табылуы т.б) негізінен атомның күрделі бөлшек екендігін сипаттады. Атом құрамына электрон енетіндігі белгілі болды. Электрон теріс зарядты элементар бөлшек, оның зарядының мөлшері е=1.6·10-19К, массасы me=9.1·10-31кг. Бірақ қалыпты жағдайда оның заряды білінбейді. Сондықтан атом бейтарап бөлшек. Олай болса атомның оң зарядты бөлшектері болып оның шамасы электрондар зарядына тең болуға тиіс. сонда ғана атом бейтарап болады. Сонымен XX ғасырдың бас кезінде атомның оң және теріс зарядтары болатындығы, олай болса ол күрделі бөлшек екендігі дәлелденілді. Бірақ атом ішіндегі электрондардың қозғалысының себептері, оң зарядты иеленуші не нәрсе екендігі, атомның құрлысы қандай екендігі белгісіз болды. XX ғасырдың бас кезінде атомның құрлысы туралы бірқатар пікірлер айтылып, атомның екі моделі ұсынылды.
1) Ағылшын физигі Дж. Томсонның (1903ж) болжауы бойынша атом дегеніміз оң және теріс электрондармен бір қалыпты зарядталған сфера, электрондар осы сфера ішінде болады. Сфераның барлық оң зарядының мөлшері барлық электрондардың зарядына тең, сондықтан атом бейтарап.
Электрон орнынан қозғалғанда квазисерпімді күш әсер етіп, ол гармониялық тербелмелі қозғалысқа келеді.
Атомның бұл моделіне сүйеніп атомдардың жарық шығаруын түсіндіруге болады, бірақ атомдардың спектрінде болатын заңдылықтарды және басқа құбылыстарды түісіндіруге болмайды.
Томсон моделінің кемшілігі атом ішіндегі оң және теріс зарядтар туралы айтылғанмпікір тәжірибеге негізделмеген, бұл модельдің сәтсіз болуы осыдан.