Электр тізбегі және оның құрамды бөліктері

7-тәжірибе. Қарапайым электр тізбегі ток көзі, кілт, лампа және қосқыш сымдар арқылы құрастырады. Кілт арқылы лампа қосылады және ажыратылады.

сурет

8-тәжірибе. Электр тізбегін шартты түрде белгілеу тәсілдері демонстрацияланады (6-сурет).

1		Гальвани элементі
2		Аккумулятор
3		Қосылған сымдардың түйіні
4		Қосылмаған сымдар
5		Кілт
6		Қыздыру шамы
7		Қоңырау батырмасы
8		Кедергі (тұтынушы)
9		Балқымалы сақтандырғыш

6-сурет

Электр тогының әсерлері

9-тәжірибе. Токтың жылулық әсері. Ток көзінің полюстеріне темір немесе никель сымды жалғап бақылау қажет.

Электр тізбегін тұйықтағанда, сым қызып қызарады. (7-сурет)

Электр лампасында вольфрам сым ток әсерінен мейлінше жарқырап қызады.

10-тәжірибе. Токтың химиялық әсері. 9-тәжірибе қайта жасалады. Қышқылдардың (тұздардың, сілтілердің) кейбір ертінділері арқылы электр тогы өткенде ертіндіге батырылған электродтарға шөгетіні байқалады.

11-тәжірибе. Токтың магниттік әсері. Оқшауланған мыс сымды жуан темір шегенің сыртынан орап ток көзіне қосу қажет. Тізбекті тұйықтағанда шеге магнитке айналып майда шегелерді өзіне тартады. (8-сурет)

7-сурет

12-тәжірибе. Токтың механикалық әсері. Катушканы өткізгіштерге іліп, тұрақты магниттің әртүрлі полюстары арасына орналастырып тізбек тұйықтайды. Сонда катушка бұрылады. 102-суретте өлшеуіш аспаптың сызбасы көрсетілген. Ол 2-тұрақты магниттен, 4-жұмсақ темірден жасалған цилиндрден, 5-орамы бар пружинадан, 3-ток жүретін жеңіл рамкадан (катушка), 1-аспаптың тілшесінен тұрады.

Тогы бар катушка мен магниттің өзара әсер ету құбылысы гальванометрлерде қолданылады.

8-сурет

Ток күші

13-тәжірибе. 10-суретте ұзындығы 1м иілгіш екі түзу өткізгіш көрсетілген, олар өзара параллель орналасқан. Екі өткізгіш те ток көзіне жалғастырылған. Тізбекті тұйықтағанда өткізгіштер арқылы ток жүреді де, өзара әсерлеседі. Өткізгіштер арқылы өтетін ток бағытына байланысты олар бірін-бірі тартады немесе бірін-бірі тебеді.

Өткізгіштердің бір-біріне әсер ету интенсивтілігі ток күшіне тәуелді.

9-сурет

Электр өлшеуіш құралдар

Электр өлшеуіш құралдары физикалық әртүрлі демонстрациялық тәжірибелер мен зертханалық жұмыстарды қоюда кеңінен қолданылады.

Мектепте тұрақты және айнымалы ток тізбектеріндегі кернеу мен ток күшін өлшеу, гальванометрлер ретінде де демонстрациялық амперметрлер мен демонстрациялық вольтметрлер қолданылады.

Бұл құралдардың ашық құрылымы мен үлкен өлшемдері тәжірибелерді қоюда ток пен кернеуді өлшеуге, амперметр мен вольтметрдің құрылысы магниттіэлектрлік жүйесімен таныстыруға мүмкіндік береді.

10-сурет

Демонстрациялық амперметр мен вольтметр құрылысы жағынан бірдей, бір-бірінен электр тізбегі мен шкалалары бойынша ажыратылады. (10-сурет)

Құралдар мынадай негізгі бөліктерден: магниттіэлектрлі жүйенің өлшеу механизмі, ауыстырмалы шкала, шала өткізгішті түзеткіш, вольтметрлерде қосымша кедергілерден, амперметрлерде қосымша шунттардан тұрады.

Құралдар пластмасса қорапта жинақталған. Түзеткіш құралдың төменгі бөлігіне орналастырылған. Түзеткішті көру үшін құралдың табанын ашу қажет.

Құралдың бетінде бес клемма бар, 3 клемма бір түсті жоғарыда, 2 клемма бір түсті төменгі жақта орналастырылған. Жоғарғы клемманың бірінде «~» айнымалы ток белгісі, екіншісінде «+» таңбалары қойылған. Құралды гальванометр ретінде қолдану қажет болса, төменгі екі клемма пайдаланылады.

Құралдың артқы бетіндегі шкала бірдей 10 бөліктерге бөлінген. Бұл бөліктер тәжірибе жасау кезінде мұғалімнің бақылауына және тілшенің орнын анықтауға арналған. Одан төмен тілшені басқаруға арналған корректор орналасқан, яғни құралдың тілшесін «0»-дік жағдайға бұруға арналған.

Құралды үш түрлі өлшеуге қолдануға болатындықтан, өздерінің қызметі берілген үш түрлі шкаламен жабдықталады.