Лекция №2. Бухгалтерлік есептің тұжырымдамалық негізі

Бухгалтерлік есептің тұжырымдамалық негізі мынадай аспектілерді қарастырады:

- қаржылык есеп берудің мақсаттары;

- бухгалтерлік есеп пен каржылық есеп берудің негізгі принциптері;

- қаржылық есеп беру элементтерін анықтау, тану және өлшеу.

Қаржылық есеп берудің мақсаттары. Қаржылық есеп берудін негізгі мақсаты пайдаланушыларға қаржылық жағдай. субъектінің қызмет нәтижелері мен қаржылық жағдайындағы өзгерістер жайлы ақпарат ұсыну болып табылады. Дегенмен қаржылық есеп беру экономикалық шешім қабылдау үшін пайдаланушыға кажетті барлық ақпаратты өзіне енгізе алмайды, өйткені есеп негізінде өткен оқиғаларды бейнелейді.

Алайда қаржылық есеп беруде сонымен келесі көрсетілгендерге пайдалы ақпаратгы жинақтайды:

- кредиттерді ұсыну жөніндегі инвестициялық шешімдерді қабылдауға;

- субъектінің алдағы ақшалай түсімін бағалауға (ақшалай қаражат пен олардың баламаларының түсімі мен жылыстауы. Баламалар (эквивалент) қысқа мерзімді ақшалай міндеттемелерді «овердрафт» қанағаттандыру үшін арналған - қаражатты клиенттің шоты бойьшша есептен шығару);

• Субъектінің ресурстарымен міндеттемелерін қарауындағы ресурстармен байланысты бағалауга;

• басшы органдардың жұмысын бағалауға.

Экономикалық шешімдерді кабылдау үшін пайдаланушыға субъектінің ақшалай қаражатты генерациялайтын қабілеті, генерациялау мерзімі мен алынған қорытындыларға сенімділік туралы ақпарат керек. Бұл қабілет, мысалы, субъект өзінің қызметкерлері мен жабдықтаушыларына, проценттерді төлей ала ма, кредиттерді жауып, табысты бөле ала ма дегенді анықтайды.

Бұл үшін оларға субъектінің қаржылық жағдайын, іс-әрекетін және өзгерістерін бейнелеп көрсететін ақпарат қажет.

Қаржылық жағдайға ол бақылайтын экономикалық ресурстар, оның қаржылық кұрылымы, өтемділігін, төлем қабілеттілігі мен жұмыс істейтін орта өзгерістерін қабылдауға қабілеттілік әсер етеді.

Өтемділік, төлем қабілеттілігі - каржылық міндеттемелерді осы кезеңде өтегеннен кейінгі жақын арадағы ақшалай қаражаттың бар болуы.

Субъект қызметінің көрсеткіштері, оның тиімділігі, пайдалылығы туралы акпарат экономикалық ресурстарда болатын ықтимал өзгерістерді бағалау ушін керек.

Ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы ақпарат субъектінің ақшалай қаржыны алу қабілетін бағалаған кезде пайдалы.

Қаржылық есептер өзара байланысты, өйткені олар шаруашылык өмірдің бірдей фактілерін бейнелейді.

Түсініктеме жазбада (пояснительная записка) пайдаланушыларға қаржылық есеп баптары жөніндегі қосымша мәліметтер болады.

Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру. «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы» заңда бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берудің негізгі мақсаттары белгіленді:

1. субъектінің, сондай-ақ басқа мүдделі тұлғаларды шаруашылык кызмет жайлы толық және күмәнсіз сенімді ақпаратпен камтамасыз ету;

2. субъектінің шаруашылык іс-әрекетін жүзеге асыруда ҚР заңдарын сактауын бақылау үшін мемлекеттік органдарға қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету.

Қойылған міндеттерді орындау үшін қаржылық есеп беру негізгі принциптерге (есептеу мен үздіксіз қызмет) және саналык сипаттамаларға (негізгілері - түсініктілігі, орындылығы, сенімділігі жэне салыстармалылығы) сәйкес жасалады.

Кезеңдік қаржылық есеп беру субъект жөніндегі бухгалтерлік ақпаратты топтастырудын негізгі құралы болып табылады.

Элементтер - қаржылық есептерге кіруге тиісті баптар тобы. Қаржылық есеп берудің тұжырымдамасы 7 элемент (активтер, міндеттемелер, капитал (таза активтер (ф. №1), кірістер, шығыстар, пайда, шығындар, зияндар (ф. №2)) белгілейді. Олар ұсынылатын қаржылық есеп беруді пайдаланушыларға пайдалы ақпарат беретін бөлінбес қасиеттері (атрибуттары) болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есептің стандарттарына сай мынадай принциптер қабылданған:

Есептеулер. Табыс алынған, ал шығындар жұмсалған сәтінде есепке алынады, зияндар, операциялар мен оқиғалар бухгалтерлік есепте көрсетіледі және қатысты кезеңнің қаржылык есебіне кіреді. Осы принципі бойынша құрылған, қаржылық есеп беру өткен операциялар мен басқадай оқиғалар туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, ол ақшалай қаражат алынған немесе төленген кезде емес, экономикалык шешім қабылдау кезінде пайдаланушылар үшін өте маңызды.

Үздіксіз қызмет. Субъект озінің іс-қызметін белгісіз уақыт кезеңі бойы жалғастырады және оның жақын болашақта таратылатын ниеті жоқ немесе қажеті жоқ, немесе ол қызметінің ауқымын елеулі түрде қыскартпақ емес деп шамаланады.

Қаржылық есеп берудің негізгі саналық сипаттамалары:

Түсініктілік. Қаржылык есеп беруде үсынылған акпарат пайдаланушыға түсінікті болуға тиіс.

Орындылық. Пайдаланушыға өткен, казіргі және болашақ оқиғаларды бағалауға, өткен бағалауды растауга немесе түзетуге комектесіп, экономикалық шешімдерге ықпал ету.

Ақпараттың орындылығына оның сипаты мен елеулілігі маңызды ықпал жасайды. Ақпарат егер оны қалдыру немесе дүрыс ұсынбау пайдаланушының экономикалык шешіміне әсер ете алса, елеулі деп саналады.

Сенімділік. Ақпаратта елеулі к.ателер мен бүрмалаулар жоқ және пайдаланушылар оған гаынайы деи сенуіне боладьт.

Шынайы корсету. Сенімділікті қамтамасыз ету үшін каржылык; жағдай, операция нәтижелері, ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы ақпарат операцияларды және тағы басқа оқиғаларды шынайы көрсетуі тиіс.

Мәннің формадан артыкшылығы. Операциялар мен басқа оқиғаларды шынайы ұсыну үшін олар тек зандық формамен ғана емес, оның мәні мен экоиомикалық шындығына сай есептеліп, ұсынылуы қажет.

Бейтараптылық. Қаржылық есеп берудегі ақпараттың сенімділігін қамтамасыз ету үшін акпарат нейтралды, яғни күні бұрын теріс түсінікте болмауы керек.

Байқампаздык (осмотрителъностъ). Активтер мен кірістер кемітілмей, ал міндеттемелер мен шығыстар әдейі арттырылмауы үшін белгісіздік жағдайларында талап етілетін, есептесулерге пікір калыптастырған кезде сақтықтың белгілі бір деңгейін үстау.

Толыктылык. Сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында қаржылық есептердегі ақпарат толық болуы тиіс.

Салыстырмалылық. Қаржылық ақапарат пайдалы және мазмүнды болуы үшін есепті кезең салыстырмалы болуы тиіс. Пайдаланушылар субъектінің есеп саясаты, олардағы барлық өзгерістер мен мұндай өзгерістердің нэтижелсрі жайлы хабардар болуы тиіс.

Уақытылылық. Ақпарат ұсынуда акталуға келмейтін тежеу болған жағдайда ол өзінің орындылығын жоғалтуы мүмкін.

Пайда мен шығын арасындавы баланс. Ақпараттан алынагын пайда оны алуға кететін шығыннан асып түсуі тиіс. Пайда мен шығынды бағалау едәуір дәрежеде кәсіби пайымдаудың мәселесі болып табылады.

Сапалық сипаттаулар арасындагы баланс. Қаржылық есеп беруге арнальш қойылған негізгі тағайындауды орындау үшін көбіне тепе-теңдік немесе сапалык сипаттамалар арасындағы ымыра болуы қажст. Қаржылық есепті жасаушылар кәсіби пайымдаудың көмегімен әр түрлі жағдайларда сипаттамалардың салыстырмалы маңыздылығын айқындайды.

Шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) көрсету. Негізгі сапалық сипаттамаларды және бухгалтерлік есептің сәйкес стандарттарын қолдану, әдетте, шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) ақпарат бар қаржылық есепті жасау мен алаламай корсетуді қамтамасыз етеді.

Қаржылық есеп берудің элсменттерін белгілеу, мойындау және өлшеу

Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есептер мәмілелер мен басқа оқиғалардың қаржылық нәтижелерін оларды экономикалық сипаттамаларына сәйкес кең аукымды категорияларға қалыптастырып, көрсетеді. Мұндай кең ауқымды категориялар деп каржылык есептердің элементерін атайды.

Субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен тікелей байланысқан элементтер бухгалтерлік баланста көрсетілген активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал болып табылады. Кірістер мен шығыстар кірістер мен шығыстар жайлы есеп беруде субъектінің көрсеткіштерін өлшемімен тікелей байланысқан элементтер. Ақша козғалысы туралы есеп беруді және меншікті капиталдағы өзгерістср жайлы есеп беруді бухгалтерлік баланс элементтерінде болған кірістер мен шығыстар, өзгерістер туралы есеп элементтері көрсетеді.

Субъсктінің қаржылық жағдайы бағасына тікелей байланысты элементтер болып активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал табылады.

Активтер - болашақта табыс әкелетін, қүндық бағасы бар, өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде алынған мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар. Бұл ресурстар ұйыммен бакыланады. Активте бекітілген болашақ экономикалық пайда - ақша түсіміне немесе баламаларына тура немесе жанама енетін әлеует.

Активке айналған болашақ экономикалық пайда мыналардың нәтижесінде алынуы мүмкін:

1. егер актив жеке немесе субъект өткізетін дайын өнім (тауар, жүмыс, қызмет көрсету) өндірісінде басқа активтермен үйлесіп пайдаланылса;

2. басқа активтерге айырбасталса;

3. міндеттсмслерді өтеу үшін қолданылды;

4. субъектілерді меншіктеушілер арасында бөлінеді.

Міндеттеме - өткен операциялар немесе окиғалар нәтижссінде пайда болған және кұндық бағасы, жеке тұлға немесе айьш пайдасына белгілі бір әрекет етуші, мүлік беруге, жұмыс орындауға, ақша және басқасын төлеуге, элде өтеу экономикалық пайдалът активтің кемуіне немесе ресурстың жылыстауына әкелетін белгілі бір іс-қимылдан қағыс қалуға міндеттілік.

Міндеттемелерді өтеу былайша атқарылады:

1. ақша төлеумен;

2. баска активтерді берумен;

3. қызмет көрсетумен, жүмыс орындаумен;

4. бір міндеттемені екшшісіне ауыстырумен;

5. міндетемелерді жарғы капиталына аударумен.

Меншікті капитал (таза актив) — міндеттемелерді есептен шығарғандағы актив.

Акционерлік коғамдардың бухгалтерлік балансында меншікті капитал, бөлінбеген табыс, болінбеген табыс есебінен пайда болған резервтік капитал, сондай-ақ меншікті капиталды қолдауды қамтамасыз ететін түзетуді көрсететін сома, акционерлер салған қаражат ретінде сынып тармақтарына бөлінеді. Бұл тұжырымдамалар басқа субъектілерге де сай келеді.

Қаржы-шаруашылык қызметін бағалаумен тікелей байланысқан қаржылық есеп беру элементтері мыналар:

1. кірістер - меншіктеушілердің салымына байланысы жоқ, меншікті капиталдар көбеюіне әкелетін активтің немесе олардың құнының артуы, не болмаса міндеттеменің азаюы түріндегі есепті кезең ішіндегі экономикалық пайданың өсуі.

2. шығыстар - меншіктеушілер арасындағы бөлуге байланысы жоқ, меншікті капиталдың кемуіне жетелейтін, активтердің немесе олардың құнының азаюы, не болмаса міндеттеменің ұлгаюы түрінде есепті кезең ішіндегі экономикалық пайданың азаюы.

Қаржылық есен элементтерін мойындау, тану - мойындаудың мынандай критерийлерін қанағаттандыратын және элементті айқындауға сәйкес келетін баптың нәтижелері туралы есепке немесе бухгалтерлік балансқа кіргізу процесі:

1. басқа байланысты кез келген болашақ экономикалық пайданы субъект алады немесе жоғалтады деген ықтималдык бар;

2. объектінің сенімді өлшенетін құны немесе бағасы бар.

Қаржылық есеп элементтерін бағалау - ақшалай соманы анықтау тәсілі, ол бойынша активтер мен міндеттемелер қаржылык есептерде мойындалады және мыналар бойынша бағаланады:

• бастапқы бағасымен. Активтер оларды сатып алған кезде қол жеткен тараптардың келісімімен белгіленген ағымдағы құны бойынша немесе төленген ақшалай қаражат сомасында; міндеттемелер - міндеттемеге айырбасталып немесе кей жағдайлардағы белгілі бір шарттармен алынған (мысалы, салықтар) түсім сомасы бойынша жағдайлардың қалтты тоғысуы кезінде міндеттемелерді орындау ушін төленетін ақшалай қаражат сомасы бойынша көрсетіледі.

• ағымдық құнымен. Активтер есепте сол немесе соған ұқсас актив енді ғана сатып алынған жағдайда төленуге тиісті ақшалай қаражат сомасы бойынша көрсетіледі, міндеттемелер оларды өтеу үшін талап етілетін акшалай каражаттың дисконтталмаган сомасы бойынша көрсетіледі;

• өткізудің (өтеудің) ықтимал құнымен. Активтер сатудан алынуы мүмкін ақшалай каражат сомасы бойынша көрсетіледі. Міндеттемелер – оларды өтеу үшін талап етілетін ақшалай қаражат;

• дисконтталған құн. Активтер субъектінің қалыпты қызметі барысында активтерді генерациялауға тиісті ақшалай қаражат болашақ түсімнің дисконтталған кұны больш танылатын ағымдағы құны бойынша;

• баланстық құнымен. Активтер мен міндеттемелердің бухгалтерлік баланста көрсетілетін құны.