2. Polityczne uwarunkowania Majdanu

2.1 Przyczyny rewolucji

Wedle Słownika Języka Ukraińskiego "[r]ewolucja to próba obalenia aktualnej władzy politycznej, zasadniczo przekształcająca instytucje polityczne i legitymizująca nową władzę; rewolucja odbywa się sprzecznie z obowiązującym prawem, zwykle jest połączona z gwałtownymi działaniami społeczeństwa; przynajmniej częściowo odpowiada na stawiane przez społeczeństwo oczekiwania i żądania".⁵⁶

Pojęcie "rewolucja" najlepiej oddaje takie nagłe zmiany, które najpierw zachodzą w tzw. świadomości społecznej; rewolucja to nie jest kwestia "świadomości jednostkowej", rewolucja wymaga "świadomości zbiorowej". Musi zaistnieć to "coś", coś niemożliwego do precyzyjnego zdefiniowania, ale niewątpliwie obdarzonego wielką mocą; gwałtowny wzrost w świadomości społecznej nastrojów protestu, buntu jest iskrą do wybuchu obywatelskiego nieposłuszeństwa. Rewolucja to "rewelacja" – "objawienie", coś nagłego, nieoczekiwanego, porywającego – jednostki i tłumy. Czymś taki był Majdan.

Można oczywiście powiedzieć, że głównym bezpośrednim powodem wybuchu protestu było niepodpisanie przez prezydenta Ukrainy Wiktora Janukowycza umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską. Tak było w istocie, choć nastroje rewolucyjne tliły się i stopniowo dojrzewały już wcześniej. Ta nieoczekiwana decyzja prezydenta (choć dzisiaj można się zastanawiać, czy na pewno powinna być nieoczkiwana; może należało się jej spodziewać, choć wtedy niewielu jej się spodziewało) wywołała to, że tysiące demonstrantów (przede wszystkim młodzież studencka) wyszło na ulice Kijowa, a potem innych miast Ukrainy. Po brutalnym pobiciu demonstrantów przez żołnierzy z oddziałów „Berkutu” na Majdanie Niepodległości, akcja miała już zupełnie inny wygląd – z protestów studenckich przeciwko niepodpisaniu umowy z UE zmieniła się w masową akcję oporu wobec władzy. Tak właśnie obywatelski protest przeradza się w rewolucję.

Warto jednak pamiętać, że już wcześniej społeczeństwo bardzo krytycznie oceniało politykę władzy. Według badań wskaźników zaufania do instytucji i organów władzy, Ukraina zajmowała ostatnie miejsca wśród krajów europejskich. Zaufanie do parlamentu wyniosło 1,99 w 10-punktowej skali (było to ostatnie miejsce wśród krajów europejskich), niezadowolenie z rządu – 2,25 pkt, zaufanie do systemu sądowego i prawnego – 2,26 pkt (ostatnie miejsce), zaufanie do policji – 2,5 pkt (ostatnie miejsce).⁵⁷ Jednoznacznie świadczyło to o tym, że ówczesna władza polityczna, faktycznie straciła swoją legitymizację społeczną, choć nie prawną. Jeśli jednak uznamy, że legitymizacja władzy to nie tylko legalność wyborów, ale także i to, czy społeczeństwo uznaje, że władza reprezentuje jego interesy, to można powiedzieć, że w przeddzień Majdanu wiarygodność i legitymizacja władz była w zasadzie zerowa. Trzeba jednak dodać, że decydowała o tym opinia ludzie mieszkających w miastach, głównie inteligencji, mającej europejskie aspiracje. Jest jednak tak, że w nowoczesnych społeczeństwach, nawet w przypadku braku wyraźnego podziału między elitami a ludem, do powstania rewolucyjnej sytuacji wystarczy, aby wystąpiła delegitymacja władzy w oczach przedstawicieli wykształconej, odpowiedzialnej, znającej świat, ambitnej populacji miejskiej.

I dokładnie tutaj można zobaczyć największy problem postrzegania procesów politycznych na Ukrainie przez zagranicznych polityków, którzy nadal odnosili się do władzy i do potrzeb ludności co do jej zmiany czysto formalnie: uważali, że legalną władzę można odsunąć od władzy tylko legalnie, tzn. albo sama ustąpi albo odejdzie w wyniku demokratycznych wyborów. Jednak powstaje pytanie: jak naród może zmusić w demokratyczny sposób władze, która nie respektuje reguł demokracji? Demokratyczne mechanizmy rozwiązywania kryzysu politycznego i pełne przestrzeganie zasad państwa prawa na Ukrainie były niemożliwe, bo władza ich nie przestrzegała; na demokratyczne odsunięcie władzy szanse były bardzo znikome. Rewolucja –zawsze rodzi dramatyczne dylematy, np. pomiędzy prawem i sprawiedliwością. Jednak prawo, jeśli nie stoi na straży sprawiedliwości, nie może być uznane za nienaruszalne – tak sądzono na Majdanie.⁵⁸

Poważne zaostrzenie sytuacji społeczno-gospodarczej, totalna korupcja, trwałe ograniczanie demokratycznych praw i wolności, niemożliwość rozwiązania istniejących problemów przy pomocy legalnych i demokratycznych procedur zaowocowało Majdanem.. Wszystko to doprowadziło do powstania na Ukrainie sytuacji rewolucyjnej, której klasycznymi cechami, której są:

1) "kryzys" władzy, jej niezdolność do kierowania wedle „starych” reguł;

2) zaostrzenie biedy ludności;

3) znaczny wzrost aktywności politycznej mas.⁵⁹

I tak, PKB na mieszkańca Ukrainy wynosił wówczas zaledwie 7500 dolarów. Pod tym względem kraj znajdował się na 140 miejscu na świecie. Za Ukrainą był nawet zrujnowany wojną Irak (7200 dolarów); nawet takie państwa, jak Albania (8200 dolarów) i Turkmenistan (8900 dolarów) wyprzedzały Ukrainę.⁶⁰ Średni poziom płac na Ukrainie wynosił 398,6 dolarów; ten wynik dawał piąte miejsce wśród państw WNP. Na pierwszym miejscu była Rosja (870 dolarów), na drugim – Kazachstan (685 dolarów), na trzecim – Białoruś (572,4 dolarów) i Azerbejdżan (543 dolarów).⁶¹

Według ocen międzynarodowych instytucji, od czasu ostatnich wyborów parlamentarnych w "rankingu demokracji" Ukraina spadła z 53 pozycji (brak pełnej demokracji) na 79 (demokracja "hybrydowa"). Wśród wszystkich krajów Europy na Ukrainie odnotowano największy regres w tym zestawieniu. Ukraina wyprzedzała tylko takie państwa jak Fidżi, Iran, Etiopia, Egipt i Nigeria. W rankingu „poziomu wolności słowa” Ukraina znalazła się na 131-133 miejscu, razem z takimi krajami afrykańskimi, jak Erytrea i Sudan Południowy.⁶²

Wszystko to stanowiło przyczyny, które wyprowadziły ludzi na ulice, na akcje nieposłuszeństwa wobec władzy. Bo nie tylko pogorszenie sytuacji społeczno-gospodarczej powodują rewolucje; rewolucje społeczne zwykle zaczynają się wtedy, kiedy ludzie stracili wiarę w to, że władze są zdolne cokolwiek zreformować, poprawić, gdy został osiągnięty krytyczny poziom swobód obywatelskich i praw człowieka.

W ciągu 9 miesięcy 2013 roku straty przedsiębiorstw wzrosły o 31,3% w porównaniu z analogicznym okresem ubiegłego roku, a wyniki finansowe zmniejszyły się o ponad dwukrotnie. Dług rządu systemu bankowego wyniósł 258,3 mld hrywien, a dług obligacji rządowych – 250,4 mld hrywien; kwota zadłużenia wzrosła w ciągu roku o 30%, a ilość środków rządu w Narodowym Banku Ukrainy zmniejszyła się do poziomu krytycznego i wyniosła zaledwie 0,24 mld hrywien. Deficyt budżetu państwa w ciągu 10 miesięcy 2013 roku wyniósł 40,8 mld hrywien, a ujemne saldo handlu zagranicznego w tym samym czasie wyniósł 10,5 mld dolarów. Podaż pieniądza w ciągu roku wzrosła o 15%, szybko wyczerpywały się rezerwy finansowe.⁶³ W wyniku złego zarządzania, kraj faktycznie znalazł się w stanie upadłości. Wyznawcy determinizmu powiedzieliby, że musiało dojść do rewolucji, że była ona nieuchronną, logiczną konsekwencją tego, co się działo w kraju.

Ocena ekspertów międzynarodowych "efektywności funkcjonowania rządu" lokowała Ukrainę na poziomie Ghany, Filipin i Peru; wyżej w rankingu znajdowały się m.in. Mali, Namibia, Lesotho, Papua Nowa Gwinea i Mongolia. Zdaniem międzynarodowych ekspertów, skuteczniejsze od ukraińskiego rządu były rządy takich krajów, jak Honduras, Bangladesz, Kambodża, Zambia i Malawi.⁶⁴

Ważnym czynnikiem, który wpływa na rozszerzanie się rewolucyjnych nastrojów, jest również obecność dyskryminacji większej lub mniejszej części ludności kraju – formalnie równoległego. W ich oczach władza nie ma pełnej legitymację, narodowe lub religijne elity często są liderami tych rewolucyjnych wystąpień. Znamienne w tym kontekście jest fakt, że większość protestujących – ludność, która rozmawia w języku ukraińskim, głównie z Zachodniej Ukrainy, religia - grekokatolicyzm. Swoją solidarność z protestującymi wyrazili również krymsko-tatarska ludność Krymu, praktycznie wszystkie główne religii, z wyjątkiem rosyjskiego kościoła prawosławnego.

Wybuchły zywiołowe protesty przedsiębiorców przeciwko polityce podatkowej (tzw. Podatkowy Majdan), studentów wobec polityki w dziedzinie edukacji, protesty przeciwko samowoli policji w Vradievce (akcje nieposłuszeństwa obywatelskiego w centrum dzielnicy Wradiewka, region Mikołajów). Trwały od 30 czerwca 2013 do 3 lipca 2013 roku i były wywołane przez gwałt zbiorowy i usiłowanie zabójstwa kobiety, mieszkance Wradiewki, Ireny Kraszkowskiej. Ofiara gwałtu wskazała jako sprawców dwóch policjantów i taksówkarza. Odmowa sądu i policji, by zatrzymać jednego z podejrzanych, wywołała y masowe akcje nieposłuszeństwa we wsi.⁶⁵ Wydarzenie te były tylko zwiastunami ogólnonarodowego obywatelskiego oporu, ale jednak dość wyraźnie wykazały niechęć i niezdolność władzy, by cokolwiek w działaniu państwa zmieniać.

Brak woli politycznej przeprowadzenia prawdziwych, a nie pozrnych reform, akumulacja błędów i zaniechań, począwszy od lat 90., spowodowały kryzys w państwie. Łączna kwota długu Ukrainy tylko w ciągu ostatnich 8 lat wzrosła ponad czterokrotnie, do sumy 69 mld. dolarów. PKB spadło o 0,6%, produkcja przemysłowa – o 5%, produkcja rolna – o 11,7%.⁶⁶

Na Ukrainie odnotowano najniższy z państw europejskich indeks wolności gospodarczej (49,3 punkty na 100 możliwych). Ukraina znalazła się w grupie krajów, w których wolność gospodarcza jest tłumiona – średni wynik na świecie to 60,3 pkt. Jeśli wziąć światowe wskaźniki, to Ukraina zajmuje 155-tą pozycję z 178 w rankingu wolności. Ostatnie miejsce w rankingu zajmuje Korea Północna, przedostatnią jest Kuba.⁶⁷

Trudną sytuację społeczno-ekonomiczną jeszcze bardziej pogarszała totalna korupcja. Według danych Тrаnѕраrеncy International, która śledzi poziom korupcji Ukraina zajmowała 144 miejsce, w pobliżu Nigerii, Iranu, Kamerunu i Republiki Środkowoafrykańskiej. (Rosja znalazła się na 127 miejscu, zdobywając 28 punktów. Kazachstan zajął 140 z 26 punktami, a Ukraina – 144 z 25 punktami; ocenę byłych krajów Związku Radzieckiego dopełniają Turkmenistan i Uzbekistan, które podzieliły 168 miejsce, zdobywając 17 punktów⁶⁸).

Eurointegracyjny proces dla wielu ukraińców oznaczał nie tylko geostrategiczny wektor jej rozwoju, ale i dawał nadzieję na zmiany „reguł gry”, a zatem modernizację życia politycznego i gospodarczego. Odwrót od procesu integracji europejskiej – oznaczał upadek tych nadziei – co doprowadziło do akcji obywatelskiego oporu.

Reasumując można powiedzieć, że tym, co wywołało w ludziach bunt i protest był nie tylko brak zdolności, ale przede wszystkim chęci elit politycznych do reformowania Ukrainy, skierowania jej na proeuropejskie tory. Władza kontynuowała swój byt jako nieefektywna hybryda starych (radzieckich) i najnowszych (oligarchicznych) metod gospodarowania i zarządzania. Kryzys polityczny w tym czasie na Ukrainie był tylko zewnętrznym wyrazem głębokiego systemowego kryzysu, które przeżywało państwo, niereformowane od czasów rozpadu ZSRR.