3.2 Ұйымдасқан қылмыстар бойынша алдын алу және олардан сақтандыруды шаралары

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әр адамның өмірі мен бостандығын қорғау мемлекеттің басым міндеттерінің бірі.

Жеке адамдардың және барлық қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекет құқық қорғау органдарына иек артады. Құқық қорғау органдары жүйесіндегі ішкі істер органдары қоғамдық тәртіпті қорғауды іске асырады, оның міндеттерінің бірі қылмыстың алдын алуға бағытталған сақтандыру шаралар жүргізу болып табылады.

Қылмыспен күресу, әсіресе ұйымдасқан қылмыстар бойынша адам өлтіру қылмыстарымен күресу, қажетті деңгейде жүргізілуде. Алайда, нарықтық қатынастарға бағытталған өтпелі кезеңде әлеуметтік теңсіздіктер пайда болып, соның салдарынан қылмыс та өсіп отыр, сол себепті қылмыспен күресу шараларын күшейтіп, жетілдіру қажет.

Г.А.Аванесовтың пікірінше, «қылмыстың алдын алу» түсінігі қылмыстылықты жоюдың обьективтік және субьективтік мүмкіндіктерінің тарихи қалыптасқан жүйесін, сондай-ақ осы құбылысты, оны туындататын себептер мен жағдайларды жоюға бағытталаған мемлекетік және қоғамдық шаралар жиынтығын білдіреді 32, б.176.

Көптеген жағдайда қылмыстылық сипаты қылмыстың алдын алу жұмысының сапасына байланысты болады. Біраз ғалымдар тергеу әдістерінде крими­налистикалық алдын алу әдістерінің мәселелеріне айтарлықтай назар аударып жүр. Белгілі болғанындай, криминалистикалық алдын алу – бұл қылмыс жасауға итермелейтін мән-жайларды анықтау және оларды жою жөніндегі шараларды ойластыруға қатысты қызмет.

Кейінгі кезде ұйымдасқан қылмыстары кеңінен тарап отыр. Қылмыстың ұйымдасқан сипат алуы қылмыскерлердің жемқорлар мен лауазымды адамдармен сыбайласын, ауыз жаласуы, қылмысты топтардың халықаралық байланысы таралып бара жатқаны, қылмыстың жаңа нысандары – арнаулы тапсырмамен кісі өлтіру, жеке адамдар мүлкін қорқытып тартып алу пайда болып, көбеюі қоғамды халықты қатты алаңдатып, мазалап отырғанын көруге болады.

Теорияда және практикада қылмыстың алдын алу мемлекеттік органдармен қоғамдық ұйымдардың қылмысты анықтаудағы, қылмысты себептілігін анықтау немесе жою, оны жасауға ықпал ететін шарттарды табуға бағытталған шараларды жүзеге асырудағы ерекше қызметі мемлекеттік органдарға немесе қоғам ұйымдарының ерекше қызметі.

Қылмыстардың алдын алу қылмыстылықпен күресуде біздерге белгілі болғандай жетекші бағыт болып танылады деп айтылған.

Алдын алу іс-шаралардың жиынтығын екі топқа бөлу табылған: жалпы және жеке алдын алу. Жалпы алдын алу зерттелген проблемаға қатысты алдын алу субъектілерінің өкімет өкіліне қатысты қоғамдық тәртіпті сақтау қызметіне қол сұғудың себептілігін табу, зерттеу, жою, анықтау, оны жасауға ықпал ететін шарттарды табудағы мақсатты бағытталған қызметі.

Бұл жерде міндетті атап өтетін жәйт сәйкес алдын алу іс-шаралар екі бағытта жүзеге асады: 1) қылмыстыққа жалпы ықпал ететін теріс қоғамдық құбылыстарға әсер ету жолымен; 2) қаралған қылмысты жасуды шарттандыратын нақты құбылыстарға әсер ету жолымен.

Жоғарыда біз агрессивті бағыттағы адамның қоғамға қарсы бағымды қалыптастыруға тікелей немесе жанама ықпал ететін негізгі факторларды қысқаша сараладық. Осы факторларды есепке ала отырып келесі бағыттағы профилактикалық іс-шараларды жүзеге асыру мақсатты пайымдаймыз:

– тұрғын жері бойынша алдын алу;

– оқу орыны және еңбек ұжымындағы алдын алу;

– уақытша жұмыс істемейтіндердің және оқымайтын жастардың арасындағы алдын алу;

– азаматтардың құқықтық мәдениеттерін және құқықтық санасын қалыптастыру;

– нақты қылмыстың алдын алу.

Тұрғын орыны бойынша іс-шаралардың мақсаты бәрінен бұрын тұрмысы нашар отбасылардың отбасындағы жағдайды жақсарту мақсаты, қылмыс жасауға бейім адамдардың мінез құлқына бақылау жасау, сонымен қатар тұрғын жері бойынша әлеуметке қарсы құрылған топтарды анықтап шара қолдану.

Қылмыстылықтың алдын алу (грек тілінде prophylaktіcos - сақтандыратын) қылмыстылықты ескерту; жалпы қылмыстылық факторларын және оның жеке түрлерін, қылмыскердің жеке басы қоғамдық қауіптілігін шектеу немесе жоюға бағытталған шаралар жүйесі деп түсіндіріледі.

Алдын ала тергеу органдарының жүргізетін сақтандыру шараларының қоғамдық тәртіпті орнатуда ерекше маңызы бар. Олар жасалған қылмыстың мән-жайларын анықтап қана қоймай, сондай-ақ қылмысты жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды жойып, аталған қылмыстардың қайталануына тосқауыл қояды.

Тергеушінің қызметі істің мән-жайларын жан-жақты, толық және объективті зерттеуге бағытталады. Алайда, тергеушінің қызметі қылмыстық істі тергеумен ғана шектелмейді. Қылмысты жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайлар қылмыстық іс бойынша анықталуы тиіс,- деп ҚР ҚПК 117-бабында тікелей көрсетілген.¹

Олай болса тергеушінің қызметіне қылмыстық істі тергеумен қатар қылмыстың алдын алу да жатады. Бұл тұжырым Қоғамов М.Ч., Гаитов А.А., Зарипов З.С., Жуков А.М. және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты.

Ұйымдасқан қылмыстарға қатысты алсақ, тергеушінің алдын-ала қызметі жалпы-ескерту сипатындағы және нақты іс бойынша қоладанылатын шаралар түріндегі кешенді шаралардан тұрады.

Тергеушіге пайда болған қылмыстық мән жайларға қатысты ең алдымен осы қылмыстың пайда болу себептері мен жағдайларын анықтауы қажет. Ұйымдасқан қылмыстық ісі бойынша қылмыстық іспен мұқият танысып шығу, және оларға қатысты нақты бір айқындалған тергеу әрекеттерін таңдап алу, ұйымдасқан қылмыстарға байланысты қылмыстарды тергеу барысындағы тергеушінің қылмыстың алдын алуға бағытталған қызметін жетілдіретіндігі сөзсіз екендігін дәлелдей алады.

Осы айталғандарға байланысты тергеушінің нақты бір айқындалған қылмыстардың немесе жалпы қылмыстардың алдын алуға бағытталған шараларды қолдануы маңызды орын алады. Бұл ең алдымен мәліметтерді дайындау немесе оларды шығаруы болып табылады. Мысалы, тергеушінің жәбірленушінің өзімен жеке түрде сөйлесуі, одан нақты бір мәліметтерді ала отырып, алынған мәліметтерді қорытындылауы немесе анықталынған фактілерге қатысты тергеу әрекеттерін жеделдетуі.

Сонымен қатар тергеушінің жасалған қылмыстар туралы хабарландырулар жасауы, дәрістер оқу, оқу-таныстық бағдарламаларды жүргізу, әңгімелесу, теле-радиодан сөйлеу, баспалардан жариялау жалпы-ескерту сипатындағы шараларға жатады. Негізінде аталған шаралар көпшілікке арналған. Қылмыстық істердің материалдары алдын-алу мақсаттарда қолданылуы мүмкін. Мұндай шараларды қылмыстардың басымды түрде жасалынатын аумақтарда жүргізіледі. Ауызша құқықтық жариялаудың да маңыздылығы ерекше.Тергеушінің қылмыстардың алдын алуға қатысты конференцияларда, диспуттарда қолданыла алады.

Теле-радиодан сөйлеу, баспалардан жариялау, жеке адамға қарсы жасалатын қылмыстар үшін, соның ішінде денсаулыққа қасақана зиян келтіру қылмыстары үшін көзделген қылмыстық жауапкершілік туралы түсіндіру, жеке адамдарды, сондай-ақ жалпы тұрғындарды тәртіпті сақтауға шақырады.

Кінәлі тұлғаның әрекетін жұмыс орнында, әріптестерінің ортасында талқылау ұйымдасқан қылмыстары бойынша жалпы-ескерту шараларының ішіндегі тиімділерінің бірі болып табылады. Жәбірленуші мен кінәлі тұлғалардың өндірісте бірге ішімдік ішуі, аталған қылмыстарға тән, сондықтан да аталған шаралар осы жағдайларда да тиімді болуы мүмкін.

Ұйымдасқан қылмыстарға кінәлі тұлғамен әңгімелесу, тұрмыстағы қоғамға қарсы мінез-құлықтың құқықтық салдарын түсіндіру, талдаудың да тиімді әсері бар. Бұл процеске кінәлі тұлғаның туыстарын тартса, қылмыскерлердің әлі толық қалыптаспаған қоғамға қарсы көзқарастарын өзгертуге, өзінің өмірдегі қағидалары мен ұстанымдарын қайта қарауға, қылмыстық әрекетті одан әрі орындаудан бас тартуға әсер етуі мүмкін.

Ұйымдасқан қылмыстармен байланысты қылмыстарды тергеу барысындағы тергеушінің қылмыстың алдын алуға бағытталған қызметі, жасалып жатқан немесе жасалған қылмыс туралы хабар алған уақыттан басталады. Сол себепті, тергеушінің дайындалып жатқан қылмыстың алдын алумен және жасалып жатқан қылмыстың жолын кесумен байланысты рөлін атап өту қажет. Дайындалып жатқан қылмысты ол туралы ақпарат алу арқылы алдын алуға болады.

Ұйымдасқан қылмыстармен байланысты қылмыстар бойынша дайындалып немесе жасалып жатқан қылмыс туралы ақпарат көп жағдайларда уақытында түспейді, немесе ақпарат өзгеріске ұшырап барып жетеді. Тергеуші дайындалып жатқан қылмыс туралы кез-келген хабарға көңіл аудару керек, аталған ақпаратты тексеріп, тиісті алдын алу шараларын жүргізуі тиіс. Алған ақпаратқа уақытында кіріспеу әртүрлі өкінішті, теріс салдарларға әкелуі мүмкін.

Қылмыс туралы хабарларға уақытысында әсер ету көп жағдайда құқыққорғау органдары бөлімдерінің өзара бірігіп жұмыс істеуіне де байланысты. Қылмыстарды тергеуде, әсіресе жеке адамға бағытталған қылмыстар бойынша бірігіп өзара іс-қимыл жасаудың немесе оны ұйымдастырудың мәнді кемшіліктері бар. Тергеу органдары мен жедел іздестіру қызметінің арасындағы бірге жүргізілетін өзара іс-қимылдары көбіне уақытша және өте қажеттілік болғанда ғана жүргізіледі. Ал учаскелік инспекторлармен және басқа да органдармен бірге жұмыс жүргізу туралы айтудың қажеті шамалы.

Біздің ойымызша, ұйымдасқан қылмыстармен байланысты қылмыстардың алдын алу және жолын кесуге бағытталған, тергеу органдары қызметкерлері мен басқа да қызметтің қызметкерлерінің арасындағы өзара іс-қимылдары мынандай сипатта болу керек деп ойлаймыз:

1. Тергеуші мен учаскелік инспектордың әзірленіп жатқан қылмыстардың алдын алуға арналған өзара іс-қимылдары ұйымдасқан қылмыстардан ерте сақтандыру шаралары ретінде, келесі бағыттарда жүргізілуі керек:

- орта мектептерде, жоғарғы оқу орындарда және басқа да білім мекемелерінде спирттік ішімдіктерді және есірткілік заттарды тұтынудың теріс салдарлары туралы, сонымен қатар ұйымдасқан қылмыстарға немесе басқа да қылмыстарға себеп болатын жастардың арасындағы қайшылықтар туралы арнайы оқу-біліми бағдарламаларды және тәрбие жұмыстарын жүргізу;

- жүйелі түрде спирттік ішімдік ішетін және есірткі тұтынатын, немесе тұрмыстық аяда зорлық қылмыстарын жасайтын тұлғалардың жұмыс орындарына бірігіп бару, олардың әрекеттерін әріптестерінің арасында қарау және т.б.;

- отбасында қылмыстық құқық бұзушылқтарыды жиі жасайтын тұлғалар туралы криминологиялық ақпаратпен алмасу, олармен қоғамға қарсы бағытталған теріс көзқарастарынан арылдыруды мақсат ететін әртүрлі сұхбаттар мен басқа да шаралар жүргізу;

- жеңіл және орта дәрежедегі қылмыстар жасаған, бірақ ауыр және аса ауыр қылмыс жасау ойы бар белгілі бір тұлғалардың сыртынан бақылау жүргізуді тапсыру, олардың байланыстарын, ортасын, әуестігін және басқа да мән-жайларды анықтау;

- спирттік ішімдіктер көп тұтынылатын және ұйымдасқан қылмыстары жиі жасалатын қоғамдық демалыс орындарын (кафе, бар, мейрамхана, биклубтары және т.б.) бірігіп анықтау, ондай мекемелерге шара қолдану туралы ұсыныс жасау және ондай мекемелер туралы жергілікті атқару билігінің құзырлы органдарын (аудандық немесе қалалық әкімдіктерді) хабарлау ету.

2. Тергеуші мен жедел іздестіру қызметкерлерінің арасындағы әзірленіп жатқан немесе жасалған ұйымдасқан қылмыстарының алдын алуға арналған өзара іс-қимылдары келесі бағыттарда жүргізілуі керек:

- ұйымдасқан қылмыстармен байланысты қылмыстарды жасайтын тұлғалардың әрекетін анықтау және жолын кесу, оларды ұстау;

- оперативті көздерден дайындалып жатқан қылмыс туралы және сезікті туралы, оның орналасқан жері туралы ақпараттар алу және олардың әрекеттерінің жолын кесу үшін бірігіп шаралар жүргізу;

- қауіпті қылмыскердің әрекеттерін анықтау және жолын кесу үшін жедел-тергеу топ құру және қылмыскерді ұстау;

- оперативті шараны өткізу мақсатында жәбірленушіні шұғыл өкілдермен алмастыру;

- ұйымдасқан қылмыстарын жасауға ортақ қатынасқан тұлғаларды анықтау және ұстау;

- қылмыскерді жасырғандарға қатысты жедел іздестіру шараларын жүргізу және т.б.

Ұйымдасқан қылмыстарды алдын алу және жолын кесу үшін тергеуші тек ішкі істер органдарының көмегін емес, сондай-ақ қоғамның, еңбек коллективтерінің көмегін пайдалана алады, олардың көңілін тиісті тұлғалардың сыртынан арнайы бақылау жүргізу қажеттігіне аударады. Қоғамның белсенді көмегінсіз қылмыстың алдын алу жұмыстарын жүргізу тіпті мүмкін емес. Олардың көмегінсіз қылмысты жасауға ықпал еткен жекелеген кемшіліктерді анықтап, олармен күресуге бағытталған шараларды белгілеу де мүмкін емес 34, б.155.

Ұйымдасқан қылмыстармен байланысты қылмыстардың жасалуына жәбірленуші мен кінәлі тұлғаның арасындағы бас араздық көбіне себеп болады. Олардың бірі қастасып, денсаулыққа зиян келтіруге немесе өлтіруге оқталуы мүмкін. Мұндай жағдайлар тәжірибеде ой елегінен жиі шығып қалады, нәтижесінде қылмыс орын алады. Ондай жағдайларда тергеуші тиісті ескерту шараларын жүргізу керек, олармен әңгімелесіп немесе ресми сақтық шараларын жүргізуге болады. Қауіп төнген тұлғаның қауіпсіздігін сақтау ұйымдасқан қылмыстарының алдын алу шараларының бірі болып табылады.

Ұйымдасқан қылмыстардан алдын алу мүмкін болмаған жағдайда тергеушінің қызметі тергеуді сапалы және объективті жүргізуге бағытталады. Алайда, тергеушінің қызметі қылмыстық істі тергеумен ғана шектелмейді. Алдын-алу шаралары алдын ала тергеудің бүкіл барысында жүргізіліп отырады.

Тергеуші тек қылмыстың мән-жайларын ғана анықтамайды, заңға сәйкес, қылмысты жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайлар да қылмыстық іс бойынша анықталуы тиіс, және оларды жоюға шара қолданылуы керек. Бұл тергеуші қызметінің қылмыстың алдын алу және жолын кесудегі негізгі бағыттарының бірі деуге болады.

Әдебиеттерде, тергеушілердің өздерімен шығарылған талаптарын бақылау жүргізулерінің міндетті екендігі туралы айтылған. Әрине мұндай түсініктердің орын алуы дұрыс болып танылатын сияқты. Себебі, кейбір анықталуға жататын мән-жайлар бақылаудан тыс қалып қоятын кезеңдері де кездеседі.

Мұрағаттағы қылмыстық істерге талдау жүргізу барысында ұйымдасқан қылмыстарға байланысты қылмыстарды жасауға әсер ететін әртүрлі жағдайлар анықталды. Бұл жағдайларды субъективті және объективті факторларға бөлуге болады.

Ұйымдасқан қылмыстарды жасауға мүмкіндік беретін объективті себептер мен жағдайларға, жүргізілген зерттеуге сәйкес мыналарды жатқызуға болады:

1) ішкі істер органдарының қоғамдық тәртіпті қорғауды ұйымдастыру жұмыстарындағы кемшіліктері. Ішкі істер органдарының жұмыстарындағы кемшіліктерге мыналарды жатқызуға болады:

- ІІО бөлімдерінің техникамен нашар қамтамасыз етілуі;

- патрульдік маршруттың, бекеттердің орналасуының және қоғамдық көмекшілердің тұратын орындарының жеткілікті нақты болмауы;

- қоғамдық қауіпсіздік бөлімдері жұмыстарының дұрыс ұйымдастырылмауы;

- ведомствалық бақылау мен прокурорлық қадағалаудың дұрыс жүргізілмеуі;

- ішкі істер органдарының қоғаммен өзара тығыз іс-қимылының болмауы;

- ІІО-да білікті мамандардың болмауы;

- азаматтардың ішкі істер органдары қызметіне деген сенімсіздігі.

2) қоғамдық қолданыстағы орындардың жарықпен жарықтандырылмауы немесе нашар жарықтандырылуы. Қоғамдық орындар жарықпен толық қамтамасыз етілуі керек, жарықтың болмауы аталған қылмыстардың жасалуына да өз септігін тигізеді. Көптеген қайшылықтар бас араздықтан жасалады, және түнде қараңғы жерлерде, адамдардың көзінен таса орындарда (парктерде, бауларда және т.б.) жасалады.

3) әртүрлі мекемелердің территорияларының қараусыз қалдырылуы. Қаладағы, аудан орталықтарындағы әртүрлі мекемелердің территориясында қараусыз қалдырылған құрылыстар, үйлер т.б. болатындығы ғажап емес. Ондай жерлерде мектеп оқушылары мен жоғарғы оқу орындарының студенттері, криминалдық орта элементтері, спирттік ішімдікке салынғандар, нашақорлар, спирттік ішімдік ішуге, есірткі тұтынуға, күш сынасуға көп жиналады.

4) тәрбие жұмыстарының болмауы, бос уақытты тиімді ұйымдастырудың болмауы. Белгілі бір мекемелерде, білім ошақтарында тәрбие жұмыстарының жүргізілмеуі, жұмысшылар мен қызметкерлердің бос уақытын ұйымдастырудағы кемшіліктер ұйымдасқан қылмыстармен байланысты қылмыстардың жасалуына себеп болады. Әсіресе жастардың бос уақыттары дұрыс ұйымдастырылуы керек.

Аталған ұйымдасқан қылмыстарға мүмкіндік беретін объективті факторлар тиісті шараларды қолдануды қажет етеді. Ол үшін қоғамдық тәртіпті қорғаудың кемшіліктері анықталуы тиіс, полицияның сыртқы бақылауын күшейту керек, қоғам өкілдерін немесе жергілікті атқару өкілдерін тарту керек. Тәрбие жұмысы нашар жүргізілетін мекемелерге, бос уақыттарын дұрыс ұйымдастырмайтын мекемелерге олқылықтарды жоюға бағытталған нұсқауларды ресми түрде жіберіп, бұл шараны күшейту керек.

Ұйымдасқан қылмыстарды жасауға мүмкіндік беретін субъективті себептер мен жағдайларға мыналарды жатқызуға болады:

Біріншіден кінәлі тұлғаның болған жәй-күйі. Ұйымдасқан қылмыстар байланысты қылмыстарды жасауға көбіне қылмыскерлердің психикалық жәй-күйі әсер етеді. Жәй-күйге әртүрлі себептер әсер етуі мүмкін:

- кінәлі тұлғаның спирттік ішімдіктің, есірткінің және уытты заттың әсерінде болған жәй-күй. Ұйымдасқан қылмыстар байланысты қылмыстардың 80 мас күйде жасалады. Спиртт ішімдіктері қылмысты жасаудың басты себептерінің біріне айналды. Алматы қаласы ІІД бойынша 13749 адам алкоголизммен ауырады деп танылып есепке тұрғызылған, 2015 жылы 2534 адам қоса тіркелген. Есепте, сондай-ақ 4496 нашақор және 36 уытқұмар тіркелген, ал 2015 жылы 788 нашақор қоса тіркелді 35.

Есірткі біреуді басып тастаса, ал біреуді қоздырады. Сондықтан, бізге белгілі есірткілерді тұтынған адамдардың алдағы әрекеттерін болжап білуге және оның алдын алуға мүмкіндіктер бар;

- ширыққан (стрессовое) жәй-күй. Материалдық сәтсіздік, жұмыссыздық, немесе жұмыста орын алатын мәселелер, отбасы тарапынан түсінбеушілік, отбасындағы шым-шытырық және т.б. жағдайлар кінәлі тұлғаны ширықтырады, нәтижесінде ол қылмыс жасауға себеп болады. Өндірісте де стресс болса, немесе жұмысшылардың бос уақытын дұрыс ұйымдастырмаса да қылмыс орын алуы мүмкін.

- кінәлінің психикалық жәй-күйі. Психиканың қозуы, психикалық ауруға ұшырау, не болмаса орталық жүйке жүйесінің ауруы қылмысты жасауға себеп болатын жағдайлардың бірі. Психикалық аурулар бала кезде ата-анасының, бауырларының немесе құрдастарының тарапынан жасалған зорлықтың нәтижесінен де болу мүмкін. Жас кезінде жәбір көрген бала өсе келе ауруға ұшырап, нәтижесінде қылмыс жасауы да мүмкін 36, б.80.

Екіншіден жәбірленушінің, не басқа да тұлғалардың қылмысқа итермелейтін мінез-құлқы. Ұйымдасқан қылмыстардың жасалуына көбіне жәбірленушілердің мінез-құлықтары да себеп болады, немесе қылмысқа итермелейді. Жәбірленуші көбіне кінәлі тұлғаны балағаттайды, ауыр сөздер айтады, провакация жасайды, қорқытады және т.б. Сол сияқты, керісінше, кінәліге көңіл аудармауы мүмкін, немесе айтқанын орындамайды, нәтижесінде жәбір көруі мүмкін. Қылмысты жасауға жәбірленушінің мінез-құлқынан бөлек қоршаған адамдар да әсер етуі мүмкін. Кінәлінің айналасындағы адамдар айдап салады, араға түседі, бұрын пайда болған немесе қалыптасып келе жатқан бас араздықты, не болмаса өшпенділікті ушықтырады.

Анықталған субъективті факторлар тиісті сараптамалар жүргізу арқылы, мәжбүрлі емдеу туралы шешім шығару үшін қылмыстық істің материалдарын сотқа өткізу арқылы жойылуы мүмкін. Сонымен қатар, қылмысты жасаған кінәліге әлеуметтік бақылау (отбасы мүшелерін есепке алу, мәжбүрлі түрде емдеуге жіберу, жүйелі түрде бақылау жүргізу және т.б.) жүргізу тапсырылуы мүмкін. Оны учаскелік инспектор немесе тиісті мемлекеттік мекемелер жүзеге асыра алады.

Біз қарастырған ұйымдасқан қылмыстарды жасауға әсері бар барлық себептер мен жағдайлар тиісті мекемелерге, қоғамдық ұйымдарға және лауазымды тұлғаларға тергеушімен нұсқаулар беру арқылы жойылуы тиіс.

Ұйымдасқан қылмыстарға байланысты қылмыстық істерді талдау барысында қылмысты жасауға ықпал еткен мән-жайларды анықтау және жоюға бағытталған заңның нормаларының тәжірибе жүзінде тергеушілермен орындалмағанын көрсетіп отыр, бұл көп қылмыстық істерге тән. Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормаларын дұрыс білмеу, тергеу тәжірибесінің жоқтығы, тергеушінің заңмен көзделген өз өкілеттігін дұрыс іске асырмауы аталған жағдайлардың тікелей себептері болып табылады.

Тергеуші кемшіліктерді жою туралы нұсқау жібергенде тиісті мекемелердің, сол мәселені шешуге мүмкіндігі бар тұлғаларының қатарын анықтап алғаны дұрыс. Өйткені іс жүзінде жүзеге асуы осыған байланысты болады.

Сонымен қатар, тергеушінің нұсқауын мекемелердің немесе лауазымды тұлғалардың уақытында орындамауы, сөз бұйдаға салуы, бас тартуы қажет емес, сондықтан ондай жағдайларда кінәлілерге қатысты қатаң шара қолданғаны дұрыс.

Қорытындылай келе ұйымдасқан қылмыстарға байланысты қылмыстарды тергеу барысындағы тергеушінің қылмыстың алдын алумен байланысты қызметі өте маңызды және сақтандыру шаралардың бірі болып табылады.

Аталған шаралардың ұйымдасқан қылмыстарды алудын алуға байланысты беделін арттыруға және құқық бұзушыларға ұйымдасқан қылмыстық топпен адам өлтіру әрекеттерін жасамауға және олардың ұйымдасқан қылмыстық топ мүшелерінің көзқарасын жақсарту жолында тәрбиелеу­ге әсер ететініне күмән жоқ.

Қылмысқа дайындалу сатысындағы қылмыстық іс-әрекеттерді тоқтату немесе болдырмау мақсатында мына төмендегідей алдын алу шараларын пай­далану ұсынылады:

• адамды тәртіптік, әкімшілік жауапқа тарту;

• қылмыс жасау кезінде пайдаланғалы отырған мән-жайларды жою;

• қылмыс жасауды және басқа басқаларды қиындататын жағдай жасау.

Шаралар кешенін пайдалағанда ғана жақсы нәтижеге жетуге болады деп санаймыз. Шаралардың тізімі айтылғандармен шектеліп қалмайды, сөз жоқ ол кеңейтіле түседі. Мәселен, ұйымдасқан топпен адам өлтіруге қатысты істерді қарайтын судьяларды мамандандыруды енгізуді ұсынуға болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жоғарыда айтылған ұйымдасқан топтың адам өлтіру қылмысын тергеу барысындағы теориялық және іс жүзіндегі мәселелері бойынша ғылыми зерттеу жүргізудің нәтижесінде мынадай қорытындылар жасауға мүмкіндік берілді:

Ұйымдасқан топтың адам өлтіру қылмысының криминалистік сипаттамасын құру бірқатар тұжырымдар жасауға мүмкіндік беріп отыр:

Ұйымдасқан топтың адам өлтірумен байланысты қылмыстармен күресу өз маңыздылығын жоғалтқан жоқ.

Ұйымдасқан топтың адам өлтіру деп - бір немесе бірнеше қылмыстық құқық бұзушылық жасау мақсатында алдын ала біріккен екі немесе одан да көп адамдардың тұрақты тобының басқа адамды құқыққа қарсы қасақана қазаға ұшыратуы болып табылады.

Ұйымдасқан топтың адам өлтіру барлық қылмыстардың арасында 40%-ын құрап отыр.

Қазіргі кезеңде қылмыстың барлық түрлерінің ішінде осы қылмыстың өсімі сақталып отыр.

Криминалистикалық сипаттама ұйымдасқан топтың адам өлтіру қылмысының тергеу әдістемесін құрудың маңызды элементі болып саналады;

Бұл элемент ұйымдасқан топтың адам өлтіру қылмыстарының оқиғасының болжамалы моделі болып табылады.

Қылмыс оқиғасының тиімді болжамалы моделін жасау үшін, ұйымдасқан топтың адам өлтіру қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасының құрылымына келесі элементтерді енгізу керек:

• қылмыстың жасалу орны мен уақыты;

• қылмыстың жасалу жағдайы;

• қылмысты жасаудың және ізін жасырудың әдістері;

• қылмыскердің тұлғасы;

• жәбірленушінің тұлғасы;

• қылмыстың іздері;

• қылмыстық қол сұғудың заты;

• қылмысты жасаудың себептері мен жағдайлары.

Криминалистикалық сипаттаманың аталған элементтерін өңдеу тергеудің алғашқы және кейінгі кезеңдерінде ақпараттық белгісіздікті жояды.

Қазақстан Республикамыздың бұл қылмысты, әсіресе ауырлататын жағдайда жасалған адам өлтіргені үшін неғұрлым қатаң санкция белгілесе де, менім ойымша ол жеткілікті емес, менімен келісетін адамдар аз емес. Осыған орай шығарылған заңдар, бұл қылмысқа орай ауырлататын жағдайда адам өлтіру әрекетін дұрыс саралау үшін қаулылар қабылданып, студенттерге, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне адам өлтіру, жалпы адамзатқа қарсы қылмыстарды дұрыс түсініп, саралауға, заңи тұрғыдан бағалауға үйрететін әдебиеттер көптеп шыққанымен оның ішінде біздің отандастырымыз шығарған әдебиеттер санаулы ғана, әлі де кемшіліктер бар. Мен жеке өзім ҚР ҚК-нің 99-бабы екінші бөлігінде көрсетілген ауырлататын жағдайларға қоса, кінәлінің өзінің ата – анасын өлтірген қылмыс пен, жасөспірімдерді (мысал ретінде жас шегін көрсете отырып 5 жасқа дейін) балаларды өлтіру қылмыстарын жатқызатын едім. Себебі ата – анасын өлтіру бұл құлаққа сыйымсыз, адамгершіліктен жат, аморальдық әрекет. Көптеген шет мемлекеттерде (Болгария, Румыния, Франция және т.б.) мұндай қылмыс түрі қылмыстық кодкстерінде жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде енгізілген. Тіптен ғалым Н.С. Таганцевтің ерте замандағы елдердің қасақана адам өлтіру жайында зерттеген еңбектерінен бұл қылмыс Египет, Үндістан, Қытай, Рим, Иудей елдерінің заңнамаларында ең ауыр қылмыс деп танылғанын білуге болады. Ата – анасын өлтірген адам, басқа адамды өмірінен айыру қолынан оңай келеді, бұл қоғамға қауіпті адам екендігін айқын көрсетеді. Сондай – ақ кішкентай балаларды, оларды періште деп те атауға болады, бұл адам өлтіру мүлдем кешірімсіз әрекет деп санаймын. Әрине бұл адам өлтіруде де әлі көптеген жағдайларды, кінәлінің ниетін, қылмыс жасаудың мәні мен мақсатын, тәсілін, жағдайы мен сатысын анықтау қажет дегенмен де мен осы екі жағдайды қосатын едім. Жұмысты жаза келе көптеген ауылатылған жағдайда адам өлтіруге қатысты қылмыстық істермен, сот істерімен таныстым. Әсіресе осы қылмыс түрін саралау қиынға соғатынына көзім жетті. Мұнда ең бастысы әділеттілік қағидасын басшылыққа алып, сот алдында екі жақтан да таразыда адам өмірі тұрғанын ұмытпау керек.

Қылмысқа квалификация жасауды құқық қорғау органдарының қызметінде аса жауаптылықпен қарайтын жұмыс ретінде бағалау керек, әсіресе осы өмірге қарсы қылмыстардың ішінде ұйымдасқан топпен жасалған адам өлтіру. Өйткені қылмыс жасады деп айыпталған адамдарға қылмыстық заңның баптарын дұрыс қолданбағанда, адамның іс - әрекеттері басқа қылмыс ретінде бағаланып, жауаптылық дұрыс белгіленбейді және мұның салдары жаза тағайындау кезінде байқалып қылмыскер өзі жасағаннан жеңіл немесе ауыр қылмыс үшін жауаптылыққа тартылған болып шығады.

Қазақстан Республикасы өзін құқықтық мемлекет ретінде қалыптастыруды мақсат тұтады. Құқықтық мемлекет қашанда қоғамдағы елеулі деп танылатын қоғамдық қатынастарды заң жүзінде реттеумен айналысып ғана қоймай, ол сонымен бірге құқықтық қатынас субъектілерінің міндеттері мен құқықтарын белгілеп, заң нормаларын дұрыс, әрі тиімді қолдану жолдарын арттыруы қажет және олардың бұзылмай сақталуын қамтамасыз етуі керек. Құқықтық мемлекеттің мұндай қағидалары әсіресе қылмыс жасады деген себеппен жауаптылыққа тартылған адамдарға қатысты ерекше мағынаға ие болады. Өйткені Қазақстан Республикасыда әлемдік өркениеттердің қатарына қосылу және адамгершілік қағидаға басымдық беру үшін азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды және оны қамтамасыз етуді мақсат етеді. Мұндай қағиданың сақталмауы ауыр салдарға соқтыратын және адамның тағдырына әсер ете алатын болмыс, қылмыстық заң нормаларын дұрыс қолданбау болып табылады.

«Әрбір адам өмір сүруге құқылы, оның бостандығына және жеке басына ешкімнің қол сұғуына болмайды», делінген, Адам құқықтарының жалпы декларациясында. Яғни, адамның өмір сүру құқығының абсолютті екендігін бүкіл дүниежүзі таныған. Ал, одан айыру – моральдық, адамгершілік, құқықтық тұрғыдан алғанда ең ауыр қылмыс ретінде саналады.

Жалпы ұйымдасқан топпен жасалатын адам өлтірудің барлық түрі кез-келген елде, кез-келген уақыт кезеңінде қатал жазаланған. Онымен күресуге мемлекет едәуір күш жұмсайды. Дегенмен, бұл қылмыстың жаңа түрлері пайда болуда. Соның ішінде жиі кездесетіні, бітіру жұмысы тақырыбының өзегі болып отырған –ұйымдасқан топпен жасалған адам өлтіру қылмысы.

Адам өлтіру қылмысымен, соның ішінде ұйымдасқан топ жасаған адам өлтіру қылмысымен күресу көрсеткіштері қазіргі кезде төмен. Тиісті тергеу әрекеттерінің және жедел-іздестіру шараларының сапасыз жүргізілуі – оның тек бір ғана себебі.

Бұл қылмыс түрімен күресуде ұйымдастырушылық – техникалық, бағдарламалық мәселелерге басты назар аудару қажет. Атап айтқанда, жалдамалы адам өлтіру қылмысын тергеу барысында:

Біріншіден, тергеуші мен жедел іздестіру органдарының арасында өзара тығыз қарым-қатынас орнатылуы тиіс.

Екіншіден, бұл қылмысты тергеуді жүзеге асыратын ішкі істер органдары ІІМ-нің ұйымдасқан қылмыспен күресу басқармаларымен, ұлтық қауіпсіздік органдарымен, қаржылық полициямен және кеден органдарымен өзара ақпарат алмасу қызметін жүзеге асыруы қажет.

Үшіншіден, осы қылмысты зерделеу мен тіркеуге байланысты аналитикалық және статистикалық жұмысты жақсарту керек.

Төртіншіден, жалдамалы қылмыскерлерді есепке алудың арнайы жүйесін жасау қажет.