Жедел мезентериалды қан айналысының бұзылыстары

Бұзылыс түріне байланысты окклюзиялық және окклюзиялық емес деп бөледі.

Окклюзиялық деп мезентериалды артериялардың эмболиясы, артерия тромбозы, тамырлардың тромбозы, атеросклероз және тромбоз әсерінен аортаның артериялар қосылған жерде бітелуі, аорта қабырғасының білеуленуі, қантамырлардың ісікпен басылуы, қантамырдың байлануы.

Окклюзиялық емес мезентериалды қан айналысының бұзылыстары пайда болады: артериялардың толық емес окклюзиясы, ангиоспазм, жүрек лақтырымының және гемодинамиканың көрсеткіштерінің төмендеуі.

Клиникалық көрінісі

Ауру кенет іштің жедел ұстама тәрізді ауырсынуымен басталады. Алғашында ауырсыну интенсивті, ұстама тәрізді,оларды наркотикалық заттармен басуға болмайды. Ішек инфарктісі дамығанда ауырсыну күші төмендейді, бірақ тұрақты.

Науқастардың бұны жағдайының жақсаруы деп сезеді. Перитонит дамумен ауырсыну күшейуін, өте қатты жөтелгенде, қозғалғанда, пальпацияда ауырсынады. Шажырқай артерияларының окклюзиясы кезінде сипаттайтын белгісі жүрек айну, құсу. Аурудың басында бір реттік рефлекторлы ішектегі заттармен құсу болады. Уақыт өте келе құсу тұрақты түсі кофе қойыртпағы түстес, сасық иісті. Ішектің функциясының бұзылыстары ерте пайда болады.

Жоғарғы шажырқай артериясы зақымдалғанда алғашында 1-2 реттік сұйық нәжіс байқалады келесі рет нәжісінің түсі қара қан аралас болады. Тік ішектегі қанның болуын саусақпен тексергенде көруге болады. Бірақ кейде тұру диарея-сыз өтуі мүмкін. Жиі газ нәжістің тоқтауы перитонит кезінде болады. Науқас-тардың жағдайы жедел түрде өзгереді. Алғашқы сағаттарда жағдайы естен та-нуы мен және гемодинамикасының бұзылысымен анықталады ал одан кейін уланудың күшеюімен. Алғашында науқас мазасызданған, қорқыныш сезімі билейді. Содан соң тынышталып, жағдайының жақсаруын сезеді. Перитонит дамығанда науқастар төсекте қозғалыссыз жатады. Жайылған перитонит дамы-ғанда беті үшкірленген, көзі үңірейген, ерні құрғақ, көкшіл. Қал жағдайы ауыр, перитонит пайда болғанда дене қызуы көтеріледі. Пульс жиі 100-200 соққы минутын, АҚ төмендеген. Науқаста шөлдеу сезімі пайда болады. Алғашқы ке-зенде іші кепкен, пальпацияда жұмсақ, қабырғасы тыныс алуға қатысады. Паль-пацияда бүкіл іштің ауырсынуы болады, айқын ауырсыну перитонитке тән. Сонымен қатар құрсақ қуысының бұлшық еттерінің қатаюы, Щеткин-Блюмберг симптомы оң болады. Жиі пальпацияда ауырсынатын ісікті түзілісті сипап се-зуге болады. Ол оның шекарасы жоқ, қозғалысы шектелген, перкуссияда тұйық дыбыс бұл - Мондар симптомы. Мондар симптомының болуы зақымдалған іш-ектің және оның шажырқайының инфаркт кезінде ісінумен тығыз байланысты. Басты белгісі ішек перистальтикасының төмендеуі жатады. Ішектік шулардың толық болмауы (симптом “ толық тыныштық”) тек перитониттің соңғы кезеңінде пайда болады. Бұл тон кезінде жүрек тондары анық естіледі. Жиі Корачанский симптомы анықталады яғни геморройды түйіндердің ісінуі.

Диагностикасы: клиникалық көрінісіне және анамнезіне байланысты қойылады. Көбіне егде, қарт жастағы созылмалы пневмониямен, жүрек тамыр жүйесі ауру-лары, қатерлі ісіктермен ауыратын адамдарда кездеседі. Бұл паралитикалық іш-ек өтімсіздігімен қоса жүретін және құрсақ қуысының мүшелерінің жедел ауру-ларын өршетеді (жедел аппендицит, жедел панкреатит, жедел ішек өтім-сіздігі). Дәл бұл диагноз тек қана ауруханада арнайы зеттеулер жүргізіліп қойылады.

Жедел жәрдем.

Науқасты жедел ауруханаға жеткізу болып табылады. Үйінде қалдыруға тек аурудың өте ауыр соңғы кезеңінде тасымалдау мүмкін болмаған жағдайда болады. Бұл кезде реанимациялық шаралар және интенсивті терапия шаралары жүргізіліп, гемодинамиканы қалпына келтіруі қажет.

Негізгі міндеті:

• Ишемия аймағынның өмірлік қызметтеріне теріс әсер етуін азайту;

• Жүрек тамыр, тыныс алу жүйесін қалпына келтіру;

• Науқасты диагностикалық зерттеуге, операцияға дайындау.

Бүйрек шаншуы

Бүйрек шаншуы – жоғарғы зәр шығару жолдарының жедел обструкциясынан кейін пайда болатын ауырсыну ұстамасы .

Этиология

Бүйрек шаншуының себебі – несепағар саңылауы таспен бітелу кезінде дами-тын несеп – тас ауруы; жедел және созылмалы пиелонефрит (қабыну өнімдері: шырыш, фибрин, эпителий, лейкоциттер); бүйрек ісігі (ұйыған қан түріндегі гематурия); бүйрек туберкулезі (емізікшенің некротикалық тіні); бүйрек жара-қаты (ұйыған қан немесе жоғарғы зәр жолдарының сырттан урогематомамен басылуы); дистанционды литотрипсиядан кейінгі бүйректің субкапсулярлы гематомасы; бүйрек артериясының эмболиясы; гинекологиялық аурулар.

Патогенез

Бүйрек шаншуы кезінде жоғарғы зәр жолдарының ішкі окклюзиясынан немесе сырттан қысылуының нәтижесінен зәрдің шығуы бұзылады. Осы кезде тостағанша – түбекше жүйесінде қысым кенеттен жоғарылап, бүйректің паренхимасы ісініп, фиброзды капсуласы кеңейеді.

Зәр-тас ауруының қауіп факторлары: отбасылық анамнез (жақын туыстарда зәр-тас ауруының болуы); анамнезінде зәр-тас ауруының эпизоды (зәр-тас ауруының рецидив болуының мүмкіндігі 20 жыл аралығында 60% құрайды); шамадан тыс физикалық күш түсіру; ұзақ гипертермия; конкременттің дамуына ықпал ететін аурулар (зәр жолдарының инфекциясы, тубулярлы бүйректік ацидоз, саркоидоз, гиперпаратиреоидизм); сұйықтықты көп жоғалтқанда (илестома, мальабсорбция); нашар еритін дәрі-дәрмектерді қолдану.

Клиникалық көрінісі. Бүйрек шаншуының негізгі симптомы ауырсыну болып табылады. Ауырсыну үнемі, ұстама тәріздес, кенеттен басталады, ұзақтығы бір-неше минуттан 10-12 сағатқа дейін созылады, локализациясы бел аймағында және/немесе қабырға астында болады. Ауырсынудың иррадиациясы: несепағар ағысымен мықын, шап аймағына, ұмаға, аталық безге, қынапқа және жыныс еріндеріне. Иррадиация тастың локализациясына байланысты. Ол көбінесе не-сепағардың физиологиялық тарылу жерлерінде тоқтайды. Түбекше-несепағар сегменті – иррадиация мезогастралді аймаққа; несепағар мен мықын тамыр-лардың айқасуы - шап аймағы мен санның сыртқы беті; юкставезикалді (қуық алды) бөлім – жалған дефекация және зәр шығарудың жиілеуі; интрамуральді бөлім (қуықтың ішкі қабатында) – ауырсыну аталық бездің басына иррадиация береді және ол зәр шығарудың жиілеуімен, уретрадағы ауырсынуымен қатар жүруі мүмкін. Дизурия (әрдайым емес). Бүйрек шаншуымен қатар жиі жүреді: жеңілдік әкелмейтін жүрек айну және құсу (бел аймағының ауырсынуымен қа-тар басталады); бас айналу және естен тану; әр түрлі дәрежедегі ішектің парезі; брадикардия; АҚ-ның шамалы жоғарлауы; гематурия; олиго- және анурия.

Асқынулар: жедел обструктивті пиелонефрит; бактериемиялық шок; уросепсис; бүйрек функциясының төмендеуі; несепағар стриктурасының дамуы. 5 мм-ден аспайтын тастар 95% өз бетімен шығады. Бүйрек шаншуы тоқтағанда науқас-тың хал-жағдайы жақсарады, бірақ-та бел аймағында сыздап ауырсыну қалады.

Ажыратпалы диагностика

Бүйрек шаншуын алғашқыда жедел іштен ажырату керек

• Жедел іш (жедел аппендицит, бауыр шаншуы, жедел холецистит, жедел панкреатит, асқазан мен 12-елі ішектің ойық жарасы, ішектік өтімсіздік, қолқаның сыдырылуы, мезентериалді тамырлардың тромбозы, жедел аднексит, жатырдан тыс жүктілік, аналық без кистасының бұралуы).

• Басқа аурулар: омыртқа аралық дискінің жарығы, қабырға аралық невралгия (дене қалпіне байланысты ұстама тәрізді емес ауырсыну), белдеулі теміреткі (Herpes zoster).

Диагностикалық шаралар

• Жалпы жағдайын және негізгі өмірлік функцияларды бағалау: есі, тыныс алуы, жүрек-тамыр жүйесі (пульс, ЖЖЖ, АҚ, ТАЖ).

• Дене қалпын бағалау (қозғалыс мазасыздығы, дене қалпын үнемі өзгерту).

• Ішті қарау және пальпациялау – іш дем алуға қатысады, іштің алдыңғы бұлшықеттерінің тырысуы анықталмайды және іштіктің қоздыру симптомы жоқ.

• Бүйрек шаншу симптомдарын анықтау: соққылау симтомы – зақымдалған жақта ауырсыну анықталғанда «оң» (бүйрек жарылуын алдын алу үшін соққылау симптомын байқап жасау керек), бел аймағын пальпациялау (зақымдалған жақта ауырсыну).

• Ассоциирленген симптомдардың болуы: жүрек айну, құсу, газдың шықпауы, іш қату, қызба және т.б.

Емі

• Бүйрек шаншу диагнозы қойылғанда жедел госпитализацияның алдында, науқасқа шұғыл емдік шаралар жүргізілуі тиіс.

• Науқасты төсекке жатқызып, тыныштандыру керек.

• Ауырсыну синдромын жою үшін спазмолитик пен наркотикалық емес ана-льгетиктер қатар берілуі тиіс. Таңдамалы дәрі-дәрмек: дротаверин (миотропты спазмолитик) тамыр ішіне баяу енгізеді, 40-80мг (2% ерітінді 2-4мл); нитроглицерин (спазмолитик ретінде қолданылуы мүмкін) таблетка түрінде тіл астына (0,25мг немее ½ таблетка) немесе аэрозоль (400 мкг немесе 1 доза).

ЖЖЖ, АҚ, диурез бақылау. Емі ауырсыну синдромын жоюдан басталады. Бұл кезде спазмолитиктер, ауырсынуды басатын дәрі-дәрмектер және жылулық процедуралар қолданылады. Аурухана алды кезеңінде жылу ретінде грелка, жылытылған құм, ыстық ваннаны қолданады (температура 40-50ºС). Көп жағдайларда бұл щаралар ауырсынуды төмендетеді немесе толығымен басады, бірақ та олардың әсері болмаса дәрі-дәрмектерді қолданады.

Көбінесе спазмолитиктерді (атропин 0,1% ерітінді 1мл, платифиллин 0,2% ерітінді 1мл, ерітінді 2мл, но-шпа 2% ерітінді 2мл, магний сульфаты 25% ерітінді 10мл) немесе ауырсынуды басатын дәрі-дәрмектерді (промедол 1% ерітінді 1мл, омнопон 2% ерітінді 1мл) бұлшықетке енгізуден бастайды.Егер де бүйрек ұстамасы кезінде құрсақ қуысы мүшелерінің аурулары болмаса және де басқа дәрі-дәрмектер көмек бермесе наркотикалық анальгетиктерді қолдануға болады. Көбінесе оларды қолданбай-ақ қоюға болады.

Емдік, сонымен қатар ажыратпалы-диагностикалық мақсатпен ер кісілердің ұрық шылбырына немесе әйелдерде жатырдың жұмыр байламына блокада жасауға болады (10-30мл 1% новокаин ерітіндісі).

Ауруханаға жатқызудың көрсеткіштері:

Науқас аурухананың урологиялық бөлімшесіне шұғыл тұрде келесі жағдайларда жатқызылады: бүйрек шаншуы басылмағанда; асқынулардың клиникалық белгі-лері анықталғанда; екі жақты бүйрек шаншуы немесе жалғыз бүйрек кезінде.

Науқасты жатқызып тасымалдайды.

Жас және орта жастағы науқастарды амбулаторлы емге келесі жағдайларда қалдыруға болады: тұрақты қанағаттанарлық жағдай; асқыну белгілерінің болмауы; ауырсыну синдромының төмендеуі; енгізілген анальгетиктердің жақсы әсері; амбулаторлы зерттеудің, бақылаудың және емнің мүмкіндігі.

Амбулаторлы емге қалған науқастар бүйрек шаншуының себебін анықтау үшін поликлиникаға урологқа қаралуы тиіс. Көп жағдайларда бұл науқастар стационарлық ем қажет етеді.

Өт қабы шаншуы.

Өт қабы шаншуы кезіндегі негізгі клиникалық көріністің ерекшелігі – оң жақ қабырға астындағы кенеттен басталатын және бірнеше рет қайталанатын ауырсыну. Ауырсыну интенсивті, эпигастрий және өт қабы аймағында анықталады. Ауырсыну оң жақ жауырын асты аймағына, оң жақ иыққа, бұғанаға, мойын аймағына, төменгі жаққа, төстікке иррадиация береді. Кейбір жағдайларда иррадиация жүрек аймағына берілуі мүмкін. Кейде өт қабы шаншуынан кейін шынайы стенокардия дамуы мүмкін. Өт қабы шаншуы кезіндегі интенсивті ауырсыну ұстамасында науқастар қатты мазасызданады. Ауырсыну 2-6 сағатқа дейін (кейде аз) созылып, жүрек айнумен, құсумен (жиі өтпен аралас), ауыздың құрғауымен, іштің кебуімен қатар жүреді. Тоқтаусыз құсықтың пайда болуы ұйқы безінің зақымдалуын көрсетеді.

Өт қабы шаншуының ең жиі себептеріне диетаны бұзу (майлы, қуырылған, ащы тағамды қолданғанда), ішімдікті қолдану, психикалық және физикалық ауртпалықтар жатады. Әйелдерде өт қабы шаншуы етеккірден кейін және жүктілік кезінде байқалады.

Диагностика

Науқасты объективті зерттегенде келесі белгілер анықталады: семіздік; ксантоматоз; склера және терінің субиктериялығы (сирек); Захарьин-Геда аймағында тері гиперестезияның зоналары: өт қабы аймағының проекциясында, оң жақ иық, оң жақ жауырын бұрышында, 8-6 кеуде омыртқалардың оң жағынан паравертебралді нүктесінде, іштің аздап кебуі; оң жақ қабырға асты аймағын (максималді өт қабы аймағының проекциясында) және іштің оң жақ тік бұлшықеттерін пальпациялағанда айқын ауырсыну.

11-12. Жедел асқазан-ішектік, ауа-тамшылық, зоонозды, трансмиссивті және өте қауіпті жұқпалы аурулар. Диагностикасы. Шұғыл көмек. Науқастарды жүргізу тактикасы. Инфекция ошағында жүргізілетін шаралар

Жедел көмек дәрігерлері инфекциялық аурулары бар жағдайдағы науқастарды үш топқа бөледі:

Ауруханаға дейінгі кезеңде реанимацииялық шаралар көмегімен ем нәтижесі оң болатын науқастар (менингококкты инфекция кезіндегі инфекциялық токсикалық шок, тырысқақ пен тағамдық токсико-инфекцияларда гиповолемиялық шок);

1. Инфекциялық стационардың реанимациялық бөлімшесіне шұғыл түрде жат-қызылатын ауыр жағдайдағы науқастар; госпитализация кешіктірілген немесе өте ауыр өмірге қажетті қызметтердің айқын бұзылыстарында шұғыл көмекті орнында көрсету қажет (ботулизмде, грипптің асқынған түрлерінде т.б.);

2. Қауіпті жағдайлардың даму мүмкіндігі бар науқастар; бұл топтағы науқастар жедел госпитализацияны қажет етеді.

Инфекциялық токсикалық шок

Инфекциялық аурулар кезіндегі шұғыл жағдайлардың ішінде ең жиі кездесетіні инфекциялық токсикалық шок, ол кешіктірілген диагностикамен терапия салдарынан өлім себебі болуы мүмкін. Шок инфекциялық аурулар кезінде дамиды (менингококкемия немесе менингококкты сепсис; бөртпе және іш сүзегінде, грипп, сальмонеллез, дизентерия, сібір жарасы және т.б.).

Шоктың үш дәрежесін бөледі: компенсация, субкомпенсация, декомпенсация.

Компенсация (шоктың І дәрежесі): жоғары қызба, қозғыштық, мазасыздану, психикалық бұзылыстар, ентігу мен тахикардия. Келесі үштік симптомдарды бөлуге болады («шоктың продромы»): естің бұзылуы, гипервентиляция, ағзада инфекция ошағының болуы.

Субкомпенсация (шоктың ІІ дәрежесі): тежелу, депрессия, терісінің бозаруы, цианоз, тахикардия, олигоурия, ацидоз, дене қызуының төмендеуі.

Декомпенсация (шоктың ІІІ дәрежесі): цианоз, гипотермия, анурия, есінің бұзылуы. Тамыр соғысы жіп тәрізді, анықталуы қиын, жүрек тондары көмескі, АҚ төмен. Айқын декомпенсирленген метаболикалық ацидоз, терең интоксикация, мүшелердегі қайтымсыз екіншілік бұзылыстар дамиды.

Менингококты инфекция

Менингококкты инфекцияның жайылмалы түрлері ( менингококкемия, менингит) ауруханаға дейінгі кезеңде шұғыл көмекті қажет етеді, ол ИТШ және бас миының ісінуі мүмкін.

Менингококты сепсисте ауру басы үдемелі басталады. Дене қызуы алғашқы тәуліктерде 39-42 С-қа дейін көтеріледі, қалтыраумен басталады, кейіннен субфебрилді сандарға дейін төмендейді, ал шок кезінде қалыпты сандарға дейін болады. Қызбамен қоса бас ауру, бұлшықеттерінің ауырсынуы, құсу, тахикар-дия байқалады. АҚ ауру басында жоғарлайды, кейін төмендейді. Зәр шығару төмендейді, ал кішкентай балаларда іш өту байқалады. Менингококкты сеп-систің негізгі әрі жарқын диагностикалық белгісі экзантема. Оның орналасуы аяқ- қолдарында, денесінде, санында. Бөртпелер басында көп емес, бірнеше сағат ішінде жайылмалы сипатта болады. Менингококкцемияның тез үдемелі ағымында бөртпелер бір-бірімен тез қосылып, кең көкшіл дақтар түзеді. Гемо-рагиялық бөртпелер – менингококкты сепсистің метастаздары, және менинго-коккемия қаншалықты айқын болса, бөртпелер соншалықты жарқын болады. Геморрагиялар барлық шырышты қабаттарда, кеңірдек, бронхтарда жайлайды. Бүйрек үсті безінде геморрагиялар түзілгенде жедел бүйрек үсті безінің жеткіліксіздігіне әкеледі.(Уотерхаус- Фридериксен синдромы). Науқастар тынышсыз, қозғыш, әсіресе балаларда тырысулар байқалады. Құсу, АҚ ның үдемелі түрде төмендеуі байқалады. Менингеалді синдром айқын байқалады.

Ауыр геморрагиялық синдроммен және бүйрек үсті безіне қан құйылу мүмкіндігі бар менингококкты сепсис (1-2 тәулік) кезінде тез үдемелі дамитын шок аурудың шұғыл диагностикасын қажет етеді, шоктың дәрежесін және шұғыл терапиялық шараларды қажет етеді.

Жедел көмек дәрігерінің тактикасы менингококкемия кезінде шұғыл емдік шаралар кешенін өткізу керек, емнің көлемі ИТШ ауырлығына байланысты.

Жедел терапия

Шоктың І дәрежесі. Гипертермия кезінде (дене қызуы 39,5-40˚C) - қызуды төмендететін дәрі-дәрмектер; преднизолон немесе гидрокортизон; реополиглюкин; левомицетин сукцинаты немесе пенициллин мөлшер бойынша. Қозғыштық пен тырысуларда: реланиум, магний сульфаты.

ІІ дәрежелі шок гидрокортизон немесе дексазон немесе преднизолон; реополиглюкин; альбумин; левомицетин сукцинат. Гормондар мен плазма алмастырғыштардан нәтиже болмағанда: допамин. АҚ қалпына келгенше енгізу қажет. Тырысуларда: реланиум; натрий оксибутират

Шоктың ІІІ дәрежесі: гидрокортизон немесе преднизолон; реополиглюкин 400 мл немесе полиглюкин; альбумин. Нәтиже болмаса допамин 5 мл (200мг) 10% глюкоза ерітіндісіне 200 мл к\т тамшылатып АҚ қалпына келгенше. Левомицетин сукцинаты 25мг\кг к\т ішіне менингитте және менингококкты сепсисте. Бас миының ісігінде: лазикс (1-2мг\кг )к\т немесе б\е; дексаметазон (1-2 мг\кг) немесе преднизолон (2-5 мг\кг). Қозғыштық пен тырысуларда: реланиум (0,5% ерітінді) ересектерге 2-4 мл, балаларға 6 айға дейін 0,3-0,6-5 мл, 7 айдан 2 жасқа дейін 0,5-1 мл, 2 жасқа дейін 1-2 мл; натрии оксибутират 20% ерітінді, ересектерге 20 мл к\т, балаларға ( 5% ерітінді) 100мг\кг; левомицетин сукцинат (25 мг\кг ) к\т немесе б\е.

Жедел ішек инфекциясы кезіндегі гиповолемиялық шок

Инфекциялық науқастарда дегидротациялық синдроммен негізделген шұғыл жағдайлар жиі жедел ішектік инфекцияларда дамиды (тағамдық токсико инфекция, сальмонеллездің гастро интестиналді түрлері, стафилококкты инфекция, әртүрлі этиологиялы гастроэнтериттер, тырысқақ және т.б.)

Жоғалған сұйықтықты көлеміне байланысты сусызданудың 4 дәрежесін анықтайды:

Сусызданудың І дәрежесінде: шөлдеу, аузының құрғауы, ернінің цианозы, терісінің құрғауы, тәулігіне 3-10 рет дәреттің болуы.

Сусызданудың ІІ дәрежесінде үлкен дәрет тәулігіне 10-20 рет, құсу 10 ретке дейін Бұнда терісінің құрғауы шырышты қабаттарының, еріндерінің цианозы, қолдарының саусағы мен табандарының көгеруі, шөлдеу, сан бұлшық еттерінің тырысулары, ентігу, тері тургорының төмендеуі, тахикардия, АҚ ның төмендеуі, диурездің анурияға дейін төмендеуі. Дене қызуы қалыпты.

Сусызданудың ІІІ дәрежесінде: сұйықтық көп көлемде жоғалады, үлкен дәрет пен құсу өте жиі ( тәулігіне 20 реттен көп). Жоғарыда айтылған көріністер айқындала түседі: бет әлпеті солғынданады, көз алмалары үңірейеді («қара көзілдірік»), тері қатпары 2-3 минут көлемінде жазылмайды, айқын ентігу, тамыр соғысы мен АҚ анықталмайды.

Сусызданудың ІV дәрежесінде дене қызуы қалыптыдан төмен түседі (35,1-35,6˚С), цианоз жайылмалы сипатта болады, тоникалық тырысулар. Анурия. ІV дәрежелі дегидротацияда сусызданудың барлық симптомдары болады, ағзаның өмірге қажетті жүйелерінің екіншілік өзгерістері дамиды. Альгид кезеңінде үл-кен дәрет болмайды, құсу басылады, бұл диагностикалық қателіктерге әкеледі.

Жедел ішек инфекцияның ауыр және асқынған түрлерінде науқасты дереу госпитализациялау қажет.

І дәрежелі сусыздануы бар науқастарға сұйықтықты пероралді беріп шектелуге болады.

ІІ дәрежелі сусыздануда 3-4 литр көлемінде кристаллоидты ерітінділерді 100мл\мин жылдамдықпен ағызып, к\т ішіне енгізеді. Әрі қарай су- тұз бұзылыстарын реттеу мақсатында көк тамырға тамшылатып инфузиялық ерітінділер құйылады. Құйылған көлемі жоғалтқан көлеміне тең болуы керек.

ІІІ және ІV дәрежелі сусыздануда науқасқа регидратация шаралары реанимациялық сипатта жүреді.

Жедел тыныс алу жеткіліксіздігі

Жедел тыныс алу жеткіліксіздігі көптеген инфекциялық аурулармен жүреді және вентиляциялық, паренхималық сипатта болады. Көмейде жедел процесс дамығанда ( күл, вирусты круп) немесе ларингоспазм ( құтыру, тырыспа) кезінде тыныс алу жолдары арқылы тыныс өту бұзылғанда ЖТЖ дамиды. Ботулизм, полиомиелиті бар науқастарда тыныс мүшелерінің салдануы ЖТЖ-ның вентиляциялық сипатынды болады.

Тырыспа

Аурудың жетекші симптомдарының дамуы тетаноспазм әсеріне негізделген, ол қанмен бірге мүмкін шеткері жүйкелерге арқылы жұлын және сопақша миға, ретикулярлы фармацияларға жетіп, қозғалтқыш орталықтарды зақымдайды. Токсин полисинаптикалық рефректорлы доғадағы біріккен нейрондардың мотонейрондарға тежегіш әсерін алып тастайды, ол әсердің болмауынан мотонейрондарда тұрақты шок әсері кординацияланбайды және үздіксіз бұлшық еттерге келіп түседі. Кез келген тітіркендіргішке бұлшық еттердің тоникалық қозуы және жиі клоникалық тырысулар жауап ретінде пайда болады.

Аурудың басында продромалды көріністер орын алады: жалпы әлсіздік, тершеңдік, жараның айналасындағы бұлшық еттердің тырысуы. Аурудың алғашқы өзіне тән симптомы – тризм, шайнау бұлшық еттерінің тырысуы, кешірек бет бұлшық еттерінің тырысуы болады, онда бет-әлпетінің тырысуы байқалады (сардоникалық көлкі). Кейіннен тоникалық тырысулар арқа кеуде, іш, аяқ-қол бұлшық еттерін қамтиды. Қатты бұлшық еттік ауырсынулар пайда болады. Науқас әр түрлі қалыпта болуы мүмкін: жиі басын артқа шалқайтып, омыртқасын доға тәрізді бөгеді (опистотонус). Тоникалық бұлшық еттердің тырысуынан кейін мардымсыз сыртқы тітіркендіргіштер салдарынан ( жарық, жел, дыбыс, айқай және т.б.) клоникалық тырысулар ұстамасы дамиды, олар бірінен соң бірі қайталынады. Тырыспалы ұсмалардың ұзақтығы мен жиілігі аурудың ауырлық дәрежесін айқындайды. Науқастың есі бар. Дене қызуы жоғарылаған. Қатты тершендік, тахикардия, әсіресе тырысу ұстамасына тән. Зәр мен нәжістін шығуы қиындаған. Тыныс алу бұлшық еттері мен көкеттің тырысулары болғанда тұншығу көріністері, көмей спазмы болады, бұл кезде науқас асфиксиядан өліп кетуі мүмкін.

Жедел көмек дәрігерінің тактикасы: ең біріншіден қауіпсіз госпитализацияны қамтамасыз ету. Науқасты госпитализациялау үшін арнайы реанимациялық көлік шақырту керек. Емдік шараларды шұғыл түрде ауруханаға дейінгі кезеңнен бастап жүргізу қажет.

Тағайындалатын нейроплегиялық қосынды ересектер үшін 2,5% аминазин ерітіндісі -2 мл, 2% омнопон (немесе промедол) ерітіндісі -1 мл, 2% димедрол ерітіндісі -1мл, 0,05% скополамин ерітіндісі -0,5 мл. Тырыспаның өте ауыр түрлерінде ем ретінде миорелаксация қолданылады, әрі қарай науқасты ұзақ уақытқа ЖӨЖ ауыстырады. Ол үшін ертерек трахеотомия жасайды, себебі ұстамалардың жиілігі мен ұзақтығы интубация мен трахеостомия үшін қиындықтар туғызады. Миорелаксанттарды қолдану басқа тырысуға қарсы заттардың тағайындаудан бас тартуға болады.

Ботулизм

Ботулизм берілу механизмі бойынша ішек инфекцияларына жатады. Ауру жиі ауыр ағымды, ол орталық жүйкені зақымдалумен және ЖТЖ дамуымен негізделеді. Ботулизм қозщдырғышы- Clebsitlla botulinum – күшті экзотоксин өндіреді, антигендік құрылымы жағынан клостридиялардың 6 түрін ажырытады: А, В, С, Д, Е, Ғ. Әр түрдің токсині сәйкес гомологиялық сары суға қарсы ерітіндімен бейтараптанады. Ағзаға инфицирленген тағам арқылы түскенде ол орталық жүйесіне арнайы троптылыққа ие болады. Токсин жұлын мен сопақша мидағы қозғалғыш торшаларға әсер етеді, жүйке- бұлшықеттік импульстердің берілуі тежеледі, клиникада көз көруінің, сөйлеудің, жұту қызыметінің бұзылуымен, сонымен қатар қабырға аралық және көкеттік бұлшықеттердің орталық және шеткері зақымдалуы тыныстың бұзылуымен сипатталады. Ботулизм кезінде инкубациялық кезең бірнеше сағаттан 15 тәулікке дейін созылады. Қысқа инкубациялық кезең аурудың ауыр ағымын білтіртеді, себебі токсин ағза өте көп мөлшерде түседі.

Ауру алғашқыда жүрек айну, құсу кейде диареядан басталады. Ішек парезінің салдарынан диарея іш қатумен тез алмасады. Дене қызуы бұл кезде қалыпты. Ауру басталғаннан 12-24 сағ. өткенде невралогиялық симптомдар пайда болады: көз көрудің бұзылуы диплопия, птоз. Көз симптомдары- ботулизмнің ерте және негізгі белгісі. Қарағанда көз қарашықтары кеңейген, жарыққа реакциясы әлсіз, көлденең және тік нистагм (офтальмоплегиялық синдром). Көмей, жұтқыншақ, жұмсақ таңдай бұлшықеттерінің салдарынан дисфагия, дисфония, дизартрия (дисфагиялық синдром) байқалады, мойын бұлшықеттерінің, қолдардың парезі болуы ықтимал. Ауыр жағдайларда тыныс бұлшықеттерінің парезі мен салдануы дамиды.

Эпидемиологиялық анамнез маңызды: адамдардың топтасып бір тағам не өнім жегенде барлығының ауруы (жиі консервілер, қақталған балық, үй жағдайында жасалған шырындар қолданғанда). Диагнозды анықтағанда дәрігер құсық массаларын және қолданылған тағам өнімдерін стерильді банка немесе пробиркаға салуы керек. Материал дереу зертханаға жөнелтілуі қажет, себебі ботулинді токсин тез ыдырайды.

Ботулизмге шалдыққан науқастардың барлығы инфекциялық стационарға дереу госпитализациялануы қажет.

Шұғыл шаралар:

• жуан зондты асқазанға салып қайнаған сумен (токсинді сынама жасау үшін алу), кейіннен 2 % натрий гидрокарбонат ерітіндісімен (ботулотоксинді ыдырату үшін) дереу шайады;

• ішек жұмысын жақсартқыш (30мл магний сульфаты екі стакан суда);

• көп мөлшерде әрі жиі сұйықтық ішу, артынша диурезді белсендіру (гипотиазид, лазикс немесе т.б. зәр айдағыш заттар).

Госпитализация кешіктірілсе аталған шаралармен қоса, ботулинге қарсы анти-токсикалық сарысу енгізеді, ол ағзадағы токсинді бейтараптандырады. Ауыр жағдайдағы науқастарға ауруханаға дейінгі кезеңде форсирленген диурезбен қоса арнайы емес инфузиялық – дезинтоксикациялық терапия жүргізіледі.

Ауыр асқынған грипп

Эпидемия кезінде грипптің ауыр және асқынған түрлері көп тіркеледі. Ауру-дың клиникалық ағымының ауырлығы арнайы грипптік токсикозбен, бактериал-ді асқынулардың қосылуымен, қосалқы созылмалы ауруларының өршуімен, сонымен қатар өмірге қажетті жүйелер қызыметінің бұзылуымен көрініс береді.

Грипп кезінде шұғыл көмекті қажет ететін синдромдар ішінде негізгісі ИТШ, ЖТЖ, бас миының ісінуі, өкпе сусіңділенуі болып табылады.

Грипптің ауыр түрінің көріністеріне гипертермия, қатты бас ауруы, көп реттік құсу, есінен тану, мұрыннан қан кету, қан түкіру, тырысу синдромы жатады. Грипптің ауыр және асқынған түрлерімен ауыратын науқастар міндетті түрде госпитализацияланады. Ауыр қосалқы аурулары бар не грипп созылмалы аурулардың өршуімен бірге, әсіресе қарт адамдарда болса, онда міндетті түрде госпитализациялау қажет. Ауруханаға дейінгі шұғыл көмек көрсету синдромдарының басымдылығына қарай іске асады.

Күл ауруы

1992-1996 жж болған күл ауруының жоғары эпидемиясы, соның ішінде үлкендер арасында, трахеобронхиалді бұтақтың толық зақымдалуымен сипатталатын күлдің ауыр токсикалық түрлері бар науқастарда дамитын жедел жағдайларды емдеу бойынша дәрігерлер алдында жаңа талаптар қойылды. Күлдің жиі түрлері аңқа, жұтқыншақ көмей, мұрын күлі болып табылады. Көп қабатты эпителимен (аңқа ) жабылған аймақтарда, дифтериялық таяқша экзотоксині қатты, қиын алынатын жабынның туындауына әкеледі. (дифтериялық қабыну). Бір қабатты эпителиймен жабылған (көмей, кеңірдек) шырышты қабаттардағы жабын оңай алынады (крупозды қабыну).

Токсикалық күлдің ауыр түрінде, ИТШ дамығанда аурудың 2-5 ші күндері өлім-ге әкелуі мүмкін. Ауыр миокардиті бар науқастар қайтыс болуы мүмкін, кеш – аурудың басталуында 2-4 апта және ауыр жүрек жеткіліксіздік белгілерімен сипатталады. ЖТЖ көріністері кезінде полирадикулоневрит симптомдарының максималді дамуы (аурудың 6-8 аптасында) өлімге әкелуі мүмкін.

Өлім себебі: күлдік крупта асфиксиямен байланысты.

Крупқа жұтқыншақтың токсикалық күлі қосылғанда болжамы нашар болады.

Күлдік круптың үш кезеңін бөледі:

І кезең (круптық жөтелу кезеңі). Қатқыл “қатты” жөтел, даусының қарлығуы пайда болады.

ІІ кезең (асфиксия кезеңі) Қозумен бірге оттегі жетіспеушілік ұйқыға, комаға айналатын белгілер қосылады. Тері беттерінің бозғылттануы, цианоз, суық тер, тахикардия, тамыр жетіспеушілік белгілері байқалады.

Күлге қарсы сарысумен емдеу қолданады. Комплексті патогенетикалық ем токсикалық жедел кезінде, күлдің ІІ –ІІІ сатыларда, гипертоксикалық түрінде жүгізіледі. Оның мақсаттары – дезинтоксикация, гемодинамикалық бұзылыстардың, бас миы ісінуінің және бүйрек үсті безі жеткіліксіздігінің компенсациясы. Круптың асфиксиялық сатысы болғанда кеңірдекті интубациялау керек. Гипертермиялық, ИТШ, ЖТЖ патогенездік ем ауруханаға дейін жүргізіледі. Жедел госпитализациялау кезінде ауруханаға дейінгі кезеңде күлге қарсы сарысу енгізілмейді.

Көк жөтел

Екі жастан асқан балаларда ауыр жөтел ұстамасын кодеин-0,001-0,0075г мөлшерде баса алады. Ересектерде кодеиннің 0,01-0,02г мөлшері қолданылады немесе фенобарбитал 0,05г күніне 2 рет микстура түрінде беріледі. Жөтел ұстамасынан кейін құсу пайда болатын балаларға 0,6  атропин ерітіндісі 90 этиль спирті ерітіндісінде ерітіліп тамақ алдында 1-2 тамшыдан күніне 4 рет беріледі; Атропин құсуды төмендетеді, бірақ жөтел ұстамасына әсер етпейді (1 тамшы ер-де 0,2мг атропин. Кейде 0,5-1мг\кг мөлшердегі хлорпромазинді (аминазин) күніне 3 рет қолдану нәтиже береді.

Апноэ ұстамасын тез тоқтатуға көмектесетін емдеу шаралары:

1. Баланы оң жақ шынтағына, бетін төмен қаратып оның аяқтары білек аймағын құшақтап жатуы тиіс. Оң қолдың сұқ саусақты баланың аузына енгізіп тілді алға қарай жылжытады. Сол қолмен баланың арқасынан ұстап тұрады.

2. Тілін саусақпен ұстап тұрып, баланы вертикальді қалыптан горизонтальдіге ауыстыра отырып жасанды тыныс жүргізеді. Баланы төмендеткенде сол қолмен арқасынан бас отырып тыныс шығаруды жеңілдетеді.

3. Қажет болған жағдайда мұрын катетері арқылы оттегі ингаляциясын жүргізеді және сору арқылы шырыштан тазартады.

Круп

Круп синдромын дауыстың қырылдауы, жөтел және стридор құрайды. Көптеген жағдайда круптың табиғаты инфекционды болады, жиі парагрипп 1 вирусы туындатады.

Круптың 4 клиникалық сатысын бөлуге болады.

І сатысы – дауыстың қарлығуы, кейде афонияға дейін өшуі мүмкін; қатты жөтел, күш түсу кезінде инспираторлы стридордың пайда болуын, тыныштықта стридор болмайды; қызба.

ІІ сатысы – стридор тұрақты; тыныс алу кезінде қабырға аралықтардың және мойынның жұмсақ тіндерінің тартылуы; тыныс алуға көмекші бұлшықеттердің қатысуы; күш түскенде тыныс алу қиындай түседі.

ІІІ сатысы – гипоксия және көмір қышқылының жиналу белгілері: тынышсыздық, тітіркенгіштік, тершеңдік және тыныстың жиілеуі.

ІV сатысы – апноэ, кезеңді немесе тұрақты; тыныстың тежелуі.

Емі. Тек 1І сатылы крупты ғана үйде емдеу қауіпсіз; ІІ сатысы аздаған уақытта ІV сатыға өршуі мүмкін. Науқаста күлді жоққа шығарғаннан кейін ылғалдандырылған оттегі бар бөлмеге орналастыру керек және (балаларға) әрбір 8 сағат сайын 125мг-нан амоксициллин енгізіледі. Гипоксия симптомдары туындаған балаға ылғалдандырылған оттегі ингаляциясын бастайды, бұлшықетке 40мг преднизолон енгізіп, жағдайын мұқият бақылап отырады. Стероидтарды енгізгеннен кеін жағдайы тез жақсаруы мүмкін, бұнда 2-3 күн көлемінде аз мөлшерде стероидтарды енгізу жалғастырылады. Консервативті емге әсері жоқ круптың ІІІ және ІV сатысы бар науқастарға трахеотомия жасалуы керек. Крупы бар науқастарға седативті заттарды қолдану қауіпті; тынышсыздық гипоксия симптомы болып табылатын ІІІ сатысында седативті заттарды қолдануға болмайды.

Жедел бауыр жетіспейшілігі

Жедел бауыр жетіспейшілігі вирусты гепатиттерде (жедел, созылмалы) бауыр циррозында байқалады. Жедел бауыр жетіспеушілігі – бұл негізгі белгілері эн-цефалопатия, геморрагиялық синдром, кейде – бауыр иісі, өршімелі сарғаю, ба-уыр көлемінің кішірейуі болып табылатын симптомокомплекс. Жедел бауыр жетіспеушілігінің морфологиялық субстраты болып гепатоциттердің диффузды дистрофиялық өзгерістері немесе бауырдың массивті некрозы табылады.

Жедел вирусты гепатиттерде негізгі өлімнің себебі бауырдың массивті некрозы болып табылады. Бұндай ауру түрлерін фульминантты (өте жедел, қатерлі) деп атайды.

ОЖЖ-дегі тежелу процессін төмендету үшін нейротрансмиттерлер алмасуын қалпына келтіретін наком (леводопа); ми ісінуі төмендету үшін ГКС қолданылады.

Жедел бауыр жетіспеушілігі дамуының жоғары қаупі бар вирусты гепатиттердің ауыр түрі жедел гопитализациямен терапияны жүргізуге көрсеткіш болып табылады.

Осындай жағдайлардың негізгі критерийлері – жалпы интоксикация синдромының айқын болуы (бас ауру, бас айналу, қаталамалы құсу, әлсіздік) және геморрагиялық көріністер. Сарғаюдың айқындылық дәрежесі маңызды болып табылмайды, себебі аз ғана иктериалығында гепатиттің ауыр және өте ауыр ағымы болуы мүкін.

Жедел бауыр жетіспейшілік синдромы бар вирусты гепатиттің ауыр түрі төрт кезеңге бөлінеді:

• 1 прекома – естің қысқа уақытқа жоғалуы, ақын астения, эмоционалді лабилділік, ұйқының бұзылуы, вегетативті бұзылыстар; тремор бар немесе аз айқындалған; бауыр көлемі аздап ұлғайған, сарғаю және жиі АІ қан кетумен көрініс беретін геморрагилық синдроммен байқалады;

• прекома есі шатасқан сопорозды жағдай, науқас дезориентацияланған, психомоторлы тітіркену болуы мүмкін, дірілдеу айқын;

• 1 кома (бастапқы кома) – есі жоқ; күшті тітіркендіргіштерге реакциясы сақталған; бауыр көлемі кішірейген; тырысулар, патологиялық рефлекстер байқалуы мүмкін;

• 2 кома (терең кома) – есі жоқ, арефлексия; науқастың өлім себептері болып.

Бұл жедел бауыр жетіспеушілігінің ерте диагностикасын ( 1-ші прекома сатысын) және жедел госпитализацияны қажет етеді.

Жедел жәрдем дәрігерінің тактикасы.

1. Диагнозды қою, жағдайының ауырлығын бағалау және өмірге қажетті қызметтерің сақтап қалу. Прекома және комасы бар науқастар инфекционды стационардың реанимация бөлімшесіне жатқызылады. Бауыр прекомасымен комасының манифесті белгілері жоқ вирусты гепаттитің ауыр ағымы бар науқастыр қауіп тобы ретінде қарастырылады. Оларды интенсивті терапия бөлімшесіне жатқызылады.

2. ГКС-тарды (гиповолемия жоқ болғанда және жедел госпитализацияланбаса) инфузионды терапиямен бірге енгізу міндетті емес.

3. Жедел бауыр жетіспеушілігі ағымын асқындыратын психомоторлы қозу және бас миы ісіну белгілері болғанда, емдеудің қай кезеңінде болмасын жедел шаралар жүргізілуі керек: к\т 2мл 0,1 % лазикс ( балаға – 0,1 мл\кг дене салмағына), 0,25 мл\кг дроперидол (0,25% ер-ді) және 100мг\кг натрий оксибутираты (20% к\т ) енгізіледі. Бауыр комасы науқасты дәрігердің алып жүруімен стационарға тасымалдануының қарсы көрсеткіші болып табылмайды.

Жедел бүйрек жеткіліксіздігі

ЖБЖ инфекциялы-токсикалық және гиповолемиялық шокпен жүретін ауруларда, инфекцияның септикалық түрлерінде, қатерлі малярияда,бүйрек синдромы бар қызбада, лептосперозда дамиды. Инфекциялы аурулар кезіндегі ЖБЖ патогенезінде маңызды орынды бүйректегі қан айналымның бұзылысы аралық тіннің гипоксиясы мен ісінуі, түтікшелердің өткізгіштігінің бұзылысы алады. Бұған ИТШ кезінде қан айналымның орталықтануы немесе гиповолемиялық шокта қанның сұйық бөлігінің жоғалуы әкелуі мүмкін. Бұл клиникалық протеинуриямен, ісінумен, ануриямен жүретін жедел нефротикалық синдромның дамуымен көрініс береді.

ЖБЖ ағымында төрт сатыны бөледі: бастапқы, олигоануриялық, по-лиуриялық, сауығу.Бастапқы сатысында қызба, интоксикация син-дромы, геморрагиялық диатез және ЖБЖ әкелетін аурулардың басқа-да клиникалық көріністері байқалады. Бұл сатыда диурез аздап төмендейді.

Олигоануриялық сатыда диурез толық анурияға дейін төмендейді. Дене темпе-ратурасы қалыпты, субфебриллитет болуы мүмкін, геморрагиялық синдром айқын. Су-электролитті алмасудың терең бұзылыстары, ацидоз, гиперкалиемия, гипонатриемия, гипохлоремия, гипокальциемия, сонымен бірге анемия, лейко-цитоз, ЭТЖ жоғарылауы анықталады. Мочевина мен креатинин жоғарылайды, науқастарда диспепсиялық синдром, құсу, ауыз құрғауы, іш пен бел ауруы, эн-тероколит, тыныс ырғағының бұзылуы пайда болады. Жедел туындаған гипер-гидратация кезінде алғашында интерстициалді, кейін альвеолярлы өкпе ісінуі дамиды. ЭКГ де миокард гипоксиясының белгілері, аритмия, гиперкалиемия көріністері анықталады. Дене температурасы бұл кезеңде инфекцияның өршуіне қарамастан жиі қалыпты болып қала береді. ОЖЖ зақым-далуы тән болады: бас ауруы, ұйқышылдық, тырысулар, кома. Диурездің қалпына келуі кезеңінде несеп тығыздығы төмен полиурия пайда болады. Әлсіздік, бас айналу, жүрек айну байқалады. Гипокалиемия, гипонатриемия, гипохлоремия анықталады. Жиі полиуриялық кезеңнің алғашқы күндері азотемия жоғарылап, кейін мочевина мен креатинин қалыпты көрсеткіштерге дейін төмендейді. Анемиямен, тромбоцитопения ұзақ уақытқа сақталады.

Жедел көмек дәрігерінің әрекетіне ЖБЖ себеп болған нозологиялық диагнозды көрсетіп, инфекциялық стационардың реанимация бөліміне жедел госпитализациялау жатады.

Малярия

Жедел көмек дәрігері үшін «енгізілген» малярияның өсуіне, соның ішінде өлімге әкелуі мүмкін тропикалық түрінің болуына байланысты маңызды мәселе болып табылады. Медициналық көмек сұрап келген қызбасы бар науқастарда келесі жағдайларда малярияға күдіктенуге болады: науқастың ыстық елдерде немесе соңғы екі жыл көлемінде малярия бойынша қолайсыз жерлерде болуы; осы уақыт көлемінде анамнезінде малярияның болуы; аурудың алдында үш ай бұрын қан құюдың болуы; жүргізілген емге қарамастан дене қызуының кезеңді түрде көтеріліп тұруымен жүретін ауруларда. Науқастарды инфекционды стационарға госпитализациялау керек.

13-14. Жүйке жүйесінің аурулары мен жарақаттары кезіндегі шұғыл көмек. Ми қан- айналымының бұзылысы. Ишемиялық және геморрагиялық инсульттер. Менингиттер. Энцефалиттер. Бас сүйегі-ми және жұлындық жарақаттар. Диагностика. Шұғыл көмек. Науқастарды жүргізу тактикасы. Стационарға көрсеткіш

Инсульт

Инсульт (латын тілінен аударғанда милық соққы) себептері тамырлық бұзылыстар түріндегі ұзақтығы 24 сағаттан артық, немесе өлімге әкелетін,

тез арада дамитын жергілікті немесе кейде диффузды ми қызметінің бұзылуымен сипатталады, Морфологиясына қарай төрт түрге бөлінеді:

1. Субарахноидалді қан құйылу;

2. Геморрагиялық инсульт (миға қан құйылу);

3. Ишемиялық инсульт (ми инфарктісі.);

4. Жедел гипертониялық энцефалопатия.

Субарахноидалді қан құйылу

Субарахноидалді қан құйылу-бұл бас миының өрмекші қабаты астылық кеңістігіне қан құйылу. Кездейсоқ субарахноидалді қан құйылудың жиі себебі бас ми ішілік артерияның аневризмасының жарылуынан болады, көбінесе оның орналасуы- ми негізің артериялары. Артерияның жарылуы сонымен қатар, гипертонялық ауруы, тамырлардың атеросклеротикалық бұзылыстары, ми ісіктері, интоксикация т.б. аясында да болады.

Клиника. Ауру психикалық және/немесе физикалық күш түсу аясында ауру дамиды. Кенеттен қатты бас ауруы (соққы түрі бойынша) пайда болады, сон-дықтанда науқастар аурудың пайда болуының сағатын да айта алады.Алғашқы минуттарда ауырсыну локалді, кейін бүкіл басқа таралады. Лоқсу мен жеңілдік әкелмейтің құсу болады. Бас ауруынан кейін ес жоғалту пайда болуы мүмкін бір неше минуттардан (жеңіл жағдайда), тәулікке дейін және оданда көп (ауыр жағдайда).Артерия аневризмасы жарылуы кезінде эпилепсия (қояншық) талмасы дамуы мүмкін. Жиі бірінші тәуліктің соңында менингиалді симптомдар пайда болады: мойын бұлшықеттерінің тырысуы, Керниг және Брудзинский симптомдары, жарықтан қорқу, жалпы гиперестезия. Бір неше сағаттан кейін дене қызуының жоғарлауы болуы мүмкін, кейін 38-39 С жетеді.

Субарахноидалді қан құйылуға ошақты симтоматиканың жоқ болуы тән.Әдеттегі жағдайда диагностикасы қиындықты туғызбайды. Субарах-ноидалді қан құйылудың анық әдістеріне белдік пункция жатады (церебро-жұлындық сұйықтықта қан анықталса диагноз дәлелденеді.) Ажыратпалы диагностика. Аурудың бастапқы кезеңінде ажырату диагнозын тамақтық токсикоинфекциямен, цереброжұлындық менингитпен және т.б. жүргізеді.

Жедел көмек көрсету. Виталді қызметті қалпына келтіру. Артериялдық гипертензияны емдеу. Ми ісінуімен бас ми ішілік гипертензияны емдеу. Гипертермиялық синдромды емдеу (бар болса), тырыспа синдромын емдеу (бар болса). Жиі субарахноидалді қан құйылуды асқындыратын бас ми ішілік артериялардың тарылуын алдын алу мен емдеу үшін тиімді препаратқа нимодипин (синонимі: нимотоп) жатады. Осы препарат ишемия салдарынан пайда болатын неврологиялық дефициттің төмендеуіне әсер етеді.

Геморрагиялық инсульт

Геморрагиялық инсульт (синонимі: милық соққы, апоплексия) миға қан құйылуын айтады.

Этиология. Миға қан құйылу көбінесе әр түрлі генезді тұрақты артериалды гипертензия аясында қарт кісілерде дамиды: гипертониялық ауру, бүйрек ауруы, бүйрек үсті без, гипофиз ауруы, жүйелі тамырлық аурулары (түйінді периартериит, жүйелі қызыл нотқа және т. б.).

Клиникасы. Қан құйылу кенеттен, күндіз пайда болады. Кейде алдын ала бас ауру, бас айналу, бастың салмағының жоғарлауын сезінеді, бірақ көбінесе нау-қас кенеттен есін жоғалтып құлайды. Қарау кезінде беттің қызыл-көк түске боялуы назар аударады. Тыныс алуы шулы, стридорозды, Чейн-Стокс типті. Пульсі баяулаған, кернеген , жиі артериалды қысым жоғарлайды. Көз қарасы қатыспаған, «жүзгіш». Қан құйылудың карама- қарсы жағында гемиплегия бай-қалады (зақымдалған жақтағы аяқ- қолды көтергенде ұзын қамшы сияқты құ-лайды), алғашқы сағаттарда сіңірлік рефлекстер және бұлшықет тонусының төмендеуі, кейін олардың жоғарлауы байқалады. Жиі жамбас астауының мүше-лерінің қызметтерінің бұзылысы байқалады (көбінесе – зәрді ұстамау түрінде).

Геморрагиялық инсультқа ошақты симптоматика тән. Ошақты сиптоматиканың түрі мен көрінуі қан құйылу локализациясына, геморрагиялық ошақтың көлеміне, пайда болу жылдамдығына байланысты.Әдетте, ошақты симптоматика айқын көрінетін жалпы милық симтоматикамен қосарланып жүреді. Типті жағдайда диагностика қиындықты туғызбайды.

Нақты дәлелдейтін әдістеріне жатады: ликворды зерттеу (қан анықталса диагноз дәлелденеді), компьютерлік томография (КТ), церебралді ангиография.

Болжам әдістеріне: эхоэнцефалоскопия кезінде орталық жинағының ауытқуымен көз түбінің өзгерістері жатады.

Ажыратпалы диагноз: жедел ишемиялық инсультпен, менингитпен, менингоэнцефалитпен және т.б жүргізеді.

Жедел көмек көрсету. Виталді қызметтерді қалпына келтіру. Науқастың басын жоғары көтеріп төсекке жатқызу. Геморрагиялық инсульт кезінде гемостатикалық және ангиопротекторлық қызметі бар дәрілер көрсетілген. Бұл препаратқа дицинон (синонимі: этамзилат, циклонамид) жатады.

Артериалды қысымды қалпына келтіру үшін тамыр ішіне дроперидол (2-4 мл 0,25% ерітіндісін ).Әсері болмаса ганглиоблокаторлар- пентамин (1 мл 2,5% ерітіндісін) немесе бензогексоний (1мл 2,5% ерітіндісін), бірақ осы атап өткен дәрілерді байқап артериалды қысымның үнемі бақылауымен жүргізеді. Ми існуімен бас ми гипертензиясын емдеу. Гипертермиялық синдромды емдеу (бар болса), тырыспа синдромын емдеу (бар болса).

Ишемиялық инсульт.

Бұл бас миының жеке бөлімдеріне қандай да бір тамыр бойынша жартылай немесе толық қанның келмеуі нәтижесінде пайда болады.

Ишемиялық инсульт себебінің негізгі үш тобын бөлінеді: экстракраниалді және интракраниалді тамырлар қабырғасының өзгеруі; эмболиялық зақымдалулар;гематологиялық зақымдалулар.

Осы ауруға әкелетін, тамыр қабырғасының өзгеруі, әр түлі генезді артериалды гипертензияда және атеросклерозда, кейін әр түрлі этиологиялы артерииттерде кездеседі. Бас миының эмболиялық зақымдалуының негізін кардиопатология құрастырады: ЖИА және оның көптеген түрлерінің көріністері (аритмиялар, ЖИМ және т.б), жүрек ақаулары. Гематологиялық асқынуларының ішінде бірінші орында: эритремия (біріншілік және екінішілік), гиперкоагуляционды синдром.

Клиникасы

Ишемиялық инсульт жиі қарт кісілерде дамиды. Психикалық және физикалық күш түсумен айқын байланысы бар. Ишемиялық инсульт біртіндеп дамиды, бір неше сағат немесе бір неше күн ішінде дамиды, ұйқы кезінде де дамуы мүмкін Типті инсульттің алғашқы хабаршысы: бас айналу, аз уақыттағы сананың бұзылуы, көз алдындағы қараюлар, жалпы әлсіздік, аяқ- қолдарының өткінші(преходящие) парестезиясы және т.б. Ишемиялық инсульттің ерекшелігі ошақты симптомдар жалпы милық симптомнан басым болады. Ишемиялық инсульттің дамуы кезінде, кейде одан кейін де, санасы бұзылмайды, бас ауырмайды немесе ол әлсіз, ми қабаттарының қозу симптомдары жоқ, бет терісімен көрінетін шырышты қабаттары боз, дене қызуы қалыпты немесе субфебрилді, ликвор өзгермеген.

Бас миының ошақты зақымдалу симптомдары, қандай тамырдың зақымдалуына байланысты: алдыңғы, ортаңғы немесе артқы, омыртқа артериялары. Аурудың бастапқы кезеңінде локальді бассейндердің ишемияның бөлек түрлерін бір- бірінен айыру қиын болады.Бұл кезде диагноз ретроспективті қойылады.Осындай жағдайда диагностика қиындықты туғызбайды.

Анық әдістеріне: КТ, церебралді ангиография, люмбалді пункция.

Ажыратпалы диагностика: бас миының көлемді зақымдалуымен, геморрагиялық инсультпен, менингоэнцефалитпен жүргізеді

Жедел көмек көрсету. Виталді қызметті қалпына келтіру. Коллатеральді қан айналымымен инфаркт және периинфаркт аймақтарында микроциркуляцияны жақсарту үшін реополиглюкин тамшылатылып енгізіледі. Осы препарат қанның реологиялық қасиетін жақсартады және гепарин тағайындауын қажет етпейді, ал гепаринді тағайындаған жағдайда тұрақты лабораториялық бақылау қажет, бірақ егер де инфаркт тромбоэмболия синдромының асқынуы ретінде дамыса, қайталамалы эмболияны алдын алу үшін гепарин тағайындалады. Нейрондардағы метаболикалық үрдістерді қалпына келтіру үшін антигипоксанттар тағайындалады. Осы мақсатта церебролизин беріледі.Ноотроптар қолдануы мүмкін (ноотропил, аминалон, энцефабол, пантогам, пиридитол және т.б.) Теріс психоэмоциональды факторлар аясында артериалды қысымды алдын алу үшін 2-4 мл седуксен (реланиум) немесе 2-4 мл 0,25% дроперидол енгізіледі. Артериалды қысымды қалпына келтіру үшін клофелин (1 мл 0,01% ), дроперидол (2-4 мл 0,25% ). Атап көрсетілген препараттарды байқап және артериалды қысымның бақылауымен тағайындайды. Ми ісігі мен бас ми гипертензиясын емдеу. Гипертермиялық синдромды емдеу (бар болса), тырыспа ұстамасын емдеу (бар болса).

АҚ-ның төмендеуін «жұмыстық қысымнан» төмен түсіру керек емес. Егер жұ-мыстық қысым анықталмаған болса, 150/100 мм сб деңгейінде есептеседі.АҚ-ды «жұмыстық қысымға» дейін жайлап төмендету керек, 40-60 мин. тез емес.

Жедел гипертониялық энцефалопатия

Жедел гипертониялық энцефалопатия синдром ретінде анықталады, кез келген генезді артериалды гипертензиясымен бар науқастарда тез уақыт ішінде АҚ көтерілуі нәтижесінде және қатты бас аурумен, лоқ-су, құсу, жүйелі емес бас айналумен кейін бір неше сағатқа созылатын сананың бұзылысымен сипатталады және жиі өліммен аяқталады.

Этиология. Кез келген генезді тұрақты артериалды гипертензия.

Патогенезі. Жоғары артериалды қысым кезінде ми қан айналымның жоғарлауына жауап ретінде, фильтрационды ісіну мен мидың ісінуі және ми бағанасы мен мидың жарты шарларында жұмсақ ми қабатында интравазалді плазморрагиямен және геморрагиямен байланыстырады.

Клиникасы жалпы милық және ваготониялық реакциялардан құралады.

Жалпы милық симптомдары: бас ауруы диффузды, қысып немесе қатты сипатта болады, лоқсу, құсу, бас айналу көз алдының бұлыңғырлануы, көру қызметінің төмендеуі мен жүреді.

Вегетотоникалық реакциялар жүрек аймағында ишемиялық сипаттағы ауырсынумен, жүрек қағумен, беттің гиперемиясы немесе бозаруымен көрініс береді. АҚ өте жоғары сандарында (систолалық 200-250мм с б) сананың бұзылуымен тіпті оның жоғалуына да әкелкді, жалпы қояншық ұстамасы пайда болуы мүмкін.

Жедел гипертониялық энцефалопатияға ошақты симптоматика тән емес.

Оның пайда болуы екіншілік сипатта болады- дислокационды синдромның дамуы нәтижесінде бағаналық бұзылыс себепші болады. Осындай жағдайда диагностика қиындықты туғызбайды.

Анық әдістеріне: зерттеу кезінде өте жоғары АҚ болуы, жалпы милық симптоматика аясында ошақты симптоматиканың болмауы, КТ.

Ажыратпалы диагностика субарахноидалді қан құйылу мен, менингитпен, менингоэнцефалитпен, гипертониялық криздің І-ІІ типі мен жүргізеді.

Жедел көмек көрсету. Виталді қызметтерді қалпына келтіру. АҚ қалпына келтіру үшін дроперидол (2-4 мл 0,25% ерітіндісін). Әсері болмаса ганглио-блокаторлар- пентамин (1мл 5% ерітіндісін) немесе бензогексоний (1 мл 2,5% ерітіндісін), бірақ бұл дәрілерді байқап және үнемі АҚ – ның бақылауымен. Ми ісіну мен бас ішілік гипертензияны емдеу. Гипертермиялық синдром (бар болса), тырыспа талмасы (бар болса) емдеу. Симптоматикалық терапия.

1. АҚ-ның төмендеуін «жұмыстық қысымнан» төмен түсіру керек емес.Егер жұмысиық қысым анықталмаған болса, 150-100 мм.сын.бағ деңгейінде есептеседі.

2 АҚ-ды «жұмыстық қысымға» дейін жайлап түсіру керек, 40-60 мин тез емес.

3. Атап көрсетілген шаралар нақты жағдайға негізділген.

Жүйке жүйесінің инфекционды аурулары

Жұлын мен бас ми қабаттарының зақымдалуымен жүретін инфекционды ауру.

Этиология бойынша бөлінеді: бактериалды менингиттер (көбінесе жиі қоздырғыштар- Streptococcus pneumoniae, гарм теріс таяқшалар Neisseria meningitidis); вирусты менингиттер (қоздырғыштары- Коксаки, ЕСНО, паротит вирустары, поливирустары); саңырауқұлақ менингиттері.

Патогенетикалық механизмдер: ми қабатының ісінуі мен қабынуы, милық және қабықтық тамырларды қан айналым бұзылыстары; ликвордың гиперсекрециясымен резорбцияның тоқталуы; ликворлы кеңістігінің кеңеюі; бас ми қысымның жоғарлауы; ми қабатының қозуы; бас сүйектік, жұлындық жүйке түбірлерінің зақымдануы; жалпы интоксикация.

Жіктелуі

Қабыну үрдістің сипаты бойынша:

• іріңді менингиттер, бактериалды этиологиялы;

• серозды менингиттер, вирустар мен микобактериялармен шақырылады;

Ағымы бойынша:

• жедел менингиттер, этиологиясы бактериалды. Менингиттің ерекше, найзағай түрін бөледі. Бұл кезде кемінде 24 сағат ішінде клиникалық көрініс дамып және жиі өліммен аяқталады;

• жеделдеу менингиттер;

• созылмалы менингиттер – төрт аптадан артық симптомдар сақталса (негізгі себептер: туберкулез, сифилис, Лайма ауруы, кандидоз, аспергиллез, токсоплазмоз, дәнекер тіннің жүйелі аурулары).

Клиникалық көрінісі. Әртүрлі, өйткені анық симптомдар және белгілер ауру-дың әр түрлі кезеңінде пайда болады. Продромалды кезең 48 сағаттан кем, ауру өршімелі сипатта болады және науқастың жағдайының нашарлауымен жүреді.

Менингит кезіндегі ең жиі симптомдар: қызба, бас ауру (көлденең жазықтықта науқастың басын 2-3 рет бұрғанда ауырсынуы күшейеді); лоқсу және құсу; мойын бұлшықеттерінің тырысуы; петехиалды бөртпелер (теріде ұсақ қан құюлар қоңыр-қызыл түсті секпіл немесе дақ түрінде болады), денемен аяқтарда орналасады; тырыспа талмасы; жарықтан қорқу.

Өлім соңының немесе ауыр неврологиялық бұзылыстардың қауіп факторлары: артериалды гипотензия; тырыспа талмасы; сананың бұзылысы; бас ішілік артериалардың тарылуы; стационарда жатқандағы анемия (Нв 110 г/л төмен);қарт жастағылар.

Асқынулар:

• Инфекционды токсикалық шок – АҚ тез төмендейді, пульсі жіп тәрізді немесе анықталмайды, тері жамылғысының кенеттен бозаруы немесе цианозы, сананың бұзылысымен (сананың сөнуі, сопор, кома), ануриямен, жедел бүйрек жеткіліксіздігімен жүреді.

• Дислокационды синдром (бас миының сыңылауы кезінде пайда болады) – сана тежелу деңгейінің кенеттен жоғарлауы, бас ауру, лоқсу, құсу, ошақты симптоматиканың пайда болуы немесе айқындала түсуі, (анизокория, екі жақты патологиялы табан белгісі), тахикардиямен тез алмасатын брадикардия, АҚ жоғарлайды содан соң төмендейді, тыныс бұзылысы ентігу түрінде Чейн - Стокс типі).

Жалпы қарау мен физикалды зерттеу.

• Жалпы жағдайы мен өмірге қажетті қызметтерді бағалау:санасы, тыныс алуы, қан айналымы..

• Психикалық статусты бағалау:сандырақ , елестеу, психомоторлы қозу.

• Визуалды бағалау: тері жамылғысының гиперемиясы немесе бозаруы, петехиалды бөртпелердің болуы (менингококкты инфекцияға тән).

• Пульсін, ТАЖ, ЖЖЖ, АҚ зерттеу.

• Дене қызуын өлшеу.

Спецификалық симптомдарды анықтау

Ауырсынуға көңіл аудару– егер науқастың басын көлденең жазықтықта 2-3 рет бұрса, сол кезде бастың ауырсынуы күшейсе, онда симптом оң болып саңалады.

• мойын бұлшықеттерінің тырысуы;

• Керниг симптомы оң – егер науқас жамбас –сан буынында бүгілген аяқты тізе буының жазғанан кейін бас ауырсынуы күшейсе;

• өмірге қауіпті асқынуларын анықтау (инфекционды-токсикалық шок және мидың сыналауы).

Емі. Менингитке күмәндәну дәлелденетін болса, науқасты инфекционды стационарға жатқызады. Науқасты басын аздап жоғары көтеріп тасымалдайды.Науқаспен бірге тұратын адамдарда менингитке ұқсас симптомдар болса, тез арада дәрігерге қаралуы тиіс.

Дәрілердің мөлшері мен қолдану тәсілі: симптоматикалық терапия; айқын бас ауру кезінде парацетомол ауыз арқылы 500 мг үлкен көлемдегі сұйықтықпен (максималды бір реттік доза 1 г, максималды тәуліктік доза 4 г).

Тырыспа кезінде бензодиазепиндер тағайындалады: диазепам 10 мг тамыр ішіне 0,9% натрий хлор ерітіндісіне араластырып, 3 мл/мин (егер одан жылдам жіберсе тыныс алу тоқтауының қаупі бар).Ректалді енгізуге болады 0,2-0,5мг/кг үлкендер мен балаларға.

Найзағай тәрізді ағымында антибиотиктер тағайындайды, цефалоспориндердің ІІІ туындысынан: цефтриаксон 2 мг тамыр ішіне (кішкентай балаларда 100 мг/кг/тәу) 0,9% натрий хлор ерітіндісінде араластырылған. Жоғары сезімталдықта, сонымен қатар басқа цефалоспориндерге, карбапенемдерге қарсы көрсетілген.

Инфекционды - токсикалық шок кезінде:

• 0,9% 400 мл натрий хлор ерітіндісін тамыр ішіне тамшылап;

• 60 мг преднизолон 0,9% натрий хлор ерітіндісінде тамыр ішіне ақырындап, антибактериалды дәрі-дәрмектер енгізгенше 15 мин бұрын, өлім, асқынулардың пайда болуының қаупін және есту қызметін жоғалтуды тоқтату үшін;

• цефтриаксон 2 г 10 мл 0,9% натрий хлор ерітіндісінде;

• Интенсивті терапия бөлімшісіне дереу госпитализациялау.

Дислокационды синдром белгілері кезінде:

• 15% маннитол ерітіндісін 0,5-1,5 г/кг тамыр ішіне тамшылап

• Интенсивті терапия бөлімшесіне дереу госпитализациялау.

Энцефалиттер мен менингоэнцефалиттер

Энцефалит – инфекционды ауру, этиологиясы көбінесе вирусты, бас ми және немесе жұлын ми (миелит) затының зақымдалуымен, интоксикациямен сипатталады және бас қаңқа ішілік қысымның жоғарлауымен, энцефалит синдромымен, ликвордағы қабыну өзгерістермен жүреді.

Энцефалиттер (менингоэнцефалиттер) кез келген инфекционды агентпен шақырылуы мүмкін, бірақ жиі вирусты инфекциямен шақырылады.

• Біріншілік энцефалиттің негізінде мидың зақымдалуы жатады,.Бұл инфекционды агенттің гематоэнцефалдық тосқауыл арқылы кіруінен туатын және де бірінші кезекте қоздырғыштың нейротроптығына байланысты.

• Екіншілік жедел энцефалит кезінде инфекционды агент жиі миға гематогенді жолмен немесе аксон бойынша өтуі де мүмкін (герпес вирусы). Қатынастық жол (көбінесе бактериалды инфекция) лор- мүшелер аурулары кезінде, БМЖ ашық немесе өтпелі түрінде анықтайды. Аутоиммунды реакция нәтижесінде поства-кциналды энцефалит және параинфекционды вирусты энцефалит туындайды.

Жіктелуі

Этиологиясына байланысты энцефалиттердің келесі түрлерін бөледі:

• Біріншілік вирусты энцефалиттер.

• Анықталған вируспен шақырылған энцефалиттер.

• Герпес, грипп, энтеровирус, Коксаки және ЕСНО т.б. вирустардан туындайтын біріншілік вирусты көп мезгілділік

• Инфекционды-аллергиялық және аллергиялық генезді энцефалиттер мен энцефаломиелиттер.

• Қызамықта, желшешекте, қызылшада, эпидемиялық паротитте, тұмауда және т.б. кезіндегі параинфекционды энцефалит және энцефаломиелит.

• Поствакциналды (АКДС егуінен, желшешектік, антирабикалық, вакцинадан, кенелі энцефалитке қарсы вакцинадан кейін және т.б.).

• Бактериалды этиологиялы: стерптококкты, стафилококкты, пневмококкты және т.б.

• Плазмодиялармен, саңырауқұлақтар мен және т.б. қоздырғыштармен шақырылатын энцефалиттер: бөртпе сүзегі, сифилис, токсоплазмоз, Лайма ауруы (боррелиоз) кезінде.

Клиникалық көрінісі келесі синдромдар мен жүреді:

• Жалпы инфекционды: дене қызуының жоғарлауы, қызба, жалпы интоксикация, қандағы жалпы өзгерістер және т.б.

• Жалпы милық синдромдар: сана деңгейінің сандық бұзылысы, (сананың сөнуі , сопор, кома), бас ауру, лоқсу, құсу, бас айналу, жалпы тырыспа талмасы.

• Психикалық бұзылыстар: дезориентаиця, психомоторлы қозу, шатасуы, мінез құлықтың бұзылуы, елестеу, делирий, қорқу, үрей, агрессивтілік.

• Менингиалді синдром (ми қабығы қатысса): Керниг, Брудзинский симптомдары оң, шүйде бұлшықетінің тырысуы.

• Ошақты неврологиялық симптомдар зақымдалу ошағының орналасуына байланысты (фокальді тырыспа талмасы, орталық немесе перифериялық парездер, сезімталдық және сөйлеу бұзылыстары, атаксия, бас ми жүйкелерінің зақымдалу белгілері, диплопия, жұтыну бұзылыстары т.б сияқты).

Энцефалиттердің дамуында келесі түрлерді бөледі: продромалды, өршу кезеңі, қалпына келу немесе қалдық бұзылыстары.

Продромалды кезең жиі шамалы көрінетін жалпы инфекционды симптомдар мен өтеді. Аурудың өршу кезеңінде айқын көрінетін жалпы инфекционды симптомдар аясында, жалпы милық және менингит симптомдары дамиды, сонымен қатар ОЖЖ-нің ошақты зақымдалулары, тырыспа талмасы және басқа симптомдар болады. Келесі кезеңдерде жалпы инфекционды және менингит симптомдары біртіндеп төмендеп, бұзылған қызметтер қалпына келеді немесе тұрақты неврологиялық дефекттің қалыптасуы жүреді.

Диагностика.

• Жалпы жағдайына баға беру: сананың деңгейі, ТАЖ, ЖЖЖ, АҚ.

• Дене қызуын өлшеу.

• Тері жамылғысы мен конъюнктивасын қарау (гиперемия, бөртпе элементтері, ісіну, эритемалар, қабыну, кене шаққан жеріндегі біріншілік аффектінің көрінісі).

• Менингеалді симптомдарды зерттеу.

• Дауыстың үнділігін бағалау (мұрыннан сөйлеу, дауыстың қарлығуы), бульбарлы синдромды жоққа шығару үшін жұтынудың сақталуы.

• Ошақты неврологиялық бұзылыстардың бар болуын анықтау: орталық немесе перифериялық парездер, сөйлеу мен сезімталдық бұзылыстары, атаксия, гиперкинездер.

• Психопатологиялық бұзылыстарды бағалау: (дезориентация, мінез құлықтың бұзылуы, елестеу және т.б.

Емі. Әр түрлі этиологиялы энцефалитке (менингоэнцефалитке) күмәнданған науқастарды міндетті түрде шұғыл госпитализацияға жатады.

Дәрі - дәрмектердің мөлшері мен қолдану тәсілдері

• Сана деңгейі бұзылысы бар науқастарда (сопор, кома) тыныс алу, жүрек қызметін, АҚ деңгейін бақылау.Тыныс алу бұзылысы кезінде – интубация. Реанимация шаралары мен ӨЖВ өткізуге дайын болу қажет.

• Ми ісінуі өршіген жағдайда (жалпы милық симптомның айқындала түсуі): бас жағын 30⁰С көтеріп, маннитол 0,5-1,5г/кг 15% ерітінді түрінде тамыр ішіне тамшылап

• Жедел медициналық көмек кезеңінде, көбінесе анальгетиктермен, ыстық түсіретін дәрілер т.б. симптоматикалық ем жүргізеді.

• Қайталамалы тырыспа ұстамасы кезінде 10-20 мл диазепам тамыр ішіне енгізеді, тоқталмайтын ұстама болса – қайтадан диазепамды та-мыр ішіне ақырындап, тыныс алу қызметін бақылау арқылы енгізеді.

Бас мидың жабық жарақаты (БМЖ) – бұл бас қаңқасының апоневротикалық созылуынсыз және/немесе бастың жұмсақ тіннің бүтіндігінің бұзылуынсыз жүретін бас қаңқа мен мидың зақымдалуы.

Ашық бас ми жарақатына апоневротикалық қабықтың және/немесе бастың жұмсақ тіннің бүтіндігінің бұзылуымен және сыну аймағына сай келетін зақымдалулар жатады. БМЖ өтпелі зақымдалуына бас сү-йегінің сынуы мидың қатты қабығының зақымдалуы мен кейін лик-вордық жыланкөз (ликворея) пайда болатын жарақатты жатқызады.

БМЖ патофизиология бойынша:

• Біріншілік – жарақат күшінің тікелей бас қанқаға ми қабығына, ми тініне, ми тамырларына және ликварлық жүйеге әсер етеді.

• Екіншілік – миға тікелей әсерімен байланысты емес, бірақ мидың біріншілік зақымдалу салдарынан және негізі ми тінінің екіншілік ишемиялық өзгерістер түрі бойынша дамиды (қаңқа ішілік және жүйелі).

1. Қаңқаішілік – цереброваскулярлық өзгерістер, ликвороциркуляцияның бұзылысы, ми ісінуі, қаңқаішілік қысымның өзгеруі, дислокационды синдром.

2. Жүйелі - артериялды гипотензия, гипоксия, гипер- және гипокапния, гипер- және гипонатриемия, гипертермия, көмірсу алмасуының бұзылуы, ТІҰ –синдромы.

Жағдайының аурлығына байланысты сананың тежелуінің дәрежесінің сапалық бағасына негізделген: анық; шамалы сананың сөнуі (оглушение); терең сөнуі; сопор; шамалы кома; терең кома; шектен тыс кома.

Жеңіл ЖБМЖ - на ми шайқалуы мен соғылуының жеңіл дәрежесі жатады.

Орташа ЖБМЖ – на ми соғылуының орташа дәрежесі жатады.

Ауыр ЖБМЖ –на ми соғылуының ауыр дәрежесі мен бас мидың басылуы жатады.

Қанағаттанарлық жағдайының белгілері: санасы анық; витальді қызметінің бұзылуының болмауы; екіншілік (дислокационды) невралогиялық симптоматиканың болмауы, краниобазальдық және біріншілік жарты шарлар симптоматиканың онша айқын анықталмауы немесе болмауы.

Орташа ауырлықтың белгілері: санасы анық немесе шамалы сананың сөнуі; витальді қызметі бұзылмаған (брадикардия болуы мүмкін); ош-ақты симптоматика – сол немесе басқа жартышарлық пен краниоба-зальды симптомдар айқындалуы мүмкін. Кейде жеке шамалы айқын-далған бағаналы симптомдары (спонтанды нистагм және т.б.) болады.

Ауыр жағдайының белгілері (15 - 60 мин.): сананың өзгеруі терең сө-ну немесе сопорға дейін; витальді қызметтің бұзылуы(шамалы бір-екі көрсеткіштері бойынша); ошақты симптомдар – бағаналы симптомдар шамалы айқындалған (анизокория, жоғарыға қарауының шамалы шек-телуі, спонтанды нистагм, контралатералды пирамидтік жетіспеуші-лік, менингиалды симптомдардың дене осьімен және т.б. диссоциа-циясы); жартышарлық және краниобазалды симптомдардың айқын кө-рінуі мүмкін, сонымен қоса қояншық талмасы, парездер және салдану.

Өте ауыр жағдайының белгілері (6 -12 сағат): сананың бұзылуы шамалы немесе терең комаға дейін; бірнеше параметрлер бойынша виталді қызметтердің айқын бұзылуы; ошақты симптомдар – бағаналы анық көрінеді (жоғары қарағандағы парез, айқын анизокория, көлденң және тік жазықтықта көздің дивергенциясы, тоникалық спонтанды нистагм, қарашықтың жарыққа реакцияның төмендеуі, екі жақты патологиялы рефлекстер, децеребарциоционды тырысу, жартышарлар мен краниобазалды симптомдардың айқын көрінеді, тіпті екі жақты немесе көпшілік парезге дейін).

Терминалды жағдайының белгілері: сананың бұзылуы шектен тыс комаға дейін; витальдық қызметтің критикалық бұзылуы; ошақты симптоматика – бағаналық симптомдар екі жақты шектен тыс мидриаз түрінде, жартышарлық және краниобазальдық бұзылыстар жалпы милық және бағаналық бұзылыстармен жабылған. Болжамы қолайсыз.

БМЖ-ның клиникалық түрлері

Түріне қарай:оқшауланған, біріккен, комбинирленген, қайталанған.

БМЖ бөлінеді: жабық; ашық (енбейтін және енетін).

Мидың зақымдалуына қарай:

1. Мидың шайқалуы – көбінесе азғантай жарақат күші әсер еткенде пайда болады. Ми шайқалуы кезінде сананың жоғалуы болмайды немесе ол аз уақытқа созылады 1-2 минуттан 10-15 минутқа дейін. Науқастар бас ауруы, лоқсу, сирек құсу, бас айналуына, әлсіздікке, көз алмасын қимылдатқандағы ауырсынуына шағымданады. Сіңірлік реф-лекстер жеңіл асимметриялы болуы мүмкін. Егер ретроградты амне-зия болса, аз уақытқа созылады. Антеретрогадты амнезия жоқ. Шайқа-лу кезіндегі атап көрсетілеген құбылыстар мидың функционалды құбылыстарымен шақырылады және 5-8 күннен кейін кетеді.

2. Мидың соғылуы – жарақаттық күш салу кезінде ми затының макроқұрылымдық деструкция түрінде (көбінесе геморрагиялық компонентпен) болатын зақымдалу клиникалық ағымы мен зақымдалудың айқындылығына байланысты ми соғуының жеңіл, орташа және ауыр түрлерін бөледі.

Ми соғылуының жеңіл дәрежесі: жарақаттан кейін санасы жоғалады бір неше минуттан 40 минутқа дейін. Науқастың көбісінде ретроградты амнезия болады 30 минутқа дейін. Егер антеретроградты амнезия болса, онда ол ұзаққа созылмайды. Есін жинаған соң науқас бас ауруына, лоқсуға, құсуға (қайталамалы), бас айналу, назар аудару мен есте сақтау қабілетінің төмендеуі. Нистагм (жиі көлденең), анизорефлексия, кейде гемипарез анықталуы мүмкін. Кейде патологиялық рефлекс пайда болады. Субарахноидалді қан құйылу салдарынан жеңіл менингиалді синдром анықталуы мүмкін. Бради-және тахикардия, АҚ – ның транзиторлы жоғарлауы 10-15мм.с.б. болуы мүмкін. Симптоматика 1-3 апта соңында төмендейді. Жеңіл дәрежелі ми соғылуы қаңқа сүйегінің сынуы мен болуы мүмкін.

Ми соғылуының орташа дәрежесі: сананың жоғалуы бір неше минуттан 2 - 4 сағатқа дейін созылады. Сананың тежелуі шамалы немесе терең есінің сөнуіне дейін бір неше сағатқа немесе тәулікке сақталады. Айқын бас ауруы, жиі қайталамалы құсу болады. Көлденең нистагм, қарашықтың жарыққа реакциясының төмендеуі, конвергенция бұзылысы болуы мүмкін. Сіңірлік рефлекстердің диссоциациясы, кейде шамалы гемипарез және патологиялы рефлекстер байқалады.Сөйлеу мен сезімталдық бұзылысы болуы мүмкін. Менингиалды симптомдар шамалы айқындалған, ал ликворлық қысым шамалы жоғарлаған (ликворореясы бар науқастардан басқасының барлығы). Тахи - немесе брадикардия. Тыныс алудың шамалы тахипноэ түрінде бұзылуы ырғақтың бұзылуынсыз және аппараттық коррекцияны қажет етпейді. Температурасы субфебрилді. Бірінші тәулікте психомоторлы қозғыштық болуы мүмкін, кейде тырыспа талмасы. Ретро – және антеретроградты амнезия болады.

Ми соғылуының ауыр дәрежесі: сананың жоғалуы бір неше сағаттан бір неше тәулікке созылуы мүмкін (кейбір науқастарда аппалитикалық немесе акинетикалық мутизмге айналады). Сананың сопор немесе комаға дейін тежелуі.Психомоторлы қозу болуы мүмкін кейін атонияға ауысады. Бағаналық симптомдар айқын көрінеді – көз алмасының жүзгіш қозғалысы, вертикалді ось бойынша көз алмаларының екі жақта тұруы, төмен қарау фиксациясы, анизокория. Қарашық пен қасаң қабығының жарыққа реакциясының тежелуі. Жұтынуы бұзылған. Кейде ауырсыну, тітіргендіргіштеріне горметония дамиды немесе кездейсоқ пайда болады. Екі жақты патологиялық табандық рефлекстер. Бұлшықет тонусының өзгеруі болады, көбінесе – гемипарез, анизорефлексия. Тырыспа ұстамасы болуы мүмкін. Тыныс алу орталық немесе перифериялық түрі бойынша бұзылған (тахи немесе брадипноэ). АҚ жоғарлайды немесе төмендейді (қалыпты болуы мүмкін), атониялық кома болса, тұрақсыз сондықтан үнемі медикаментозды терапияны қажет етеді. Менингиалды синдромдар айқын болады.

Мидың соғылуының ерекше түріне – мидың диффузды аксоналды зақымдалуы жатады. Оның клиникалық белгілері ми бағанасының қызметінің бұзылысы қосады – сананың тежелуі терең комаға дейін, айқын білінетін виталды қызметінің бұзылуымен жүреді. Олар міндетті түрде медикаментоздық және аппараттық түзетулерді қажет етеді. Диффузды аксоналды зақымдалуы кезінде өлім саны жоғары және 80-90% қамтиды, ал тірі қалғандарда аппалитикалық синдром дамиды. Диффузды аксоналды зақымдалуы басішілік гематоманың пайда болуымен жүреді.

3. Мидың басылуы (өршитін және өршімейтін) – басішілік кеңістіктегі көлемдік құрылымдардың азаюынан пайда болады. БМЖ кезіндегі «өршімейтін» басылу өршитін болуы мүмкін және мидың айқын компрессиясымен дислокациясына келеді. Мидың өршімейтін басылуына жатады: басқа бөгде денелермен миға басу және қысылыған сынықтар кезінде қаңқаның сүйектік сынықтарымен басылуы. Осындай жағдайда өздігінен басылған ми құрылымдарының көлемі өспейді. Ми басылуының генезінде жетекші рөлді қаңқа ішілік механизмдер атқарады. Өршитін басылуларға қаңқа ішілік гематомалардың барлық түрімен мидың соғылу жатады, мас-эффектімен жүреді.

Қаңқа ішілік гематомалар: эпидуралды; субдуралды; ми ішілік; қарынша ішілік, көптеген қабық асты гематомалар; субдуралды гидромалар.

Гематомалар: жедел (алғашқы 3-ші тәулік), жеделдеу (4 тәулік 3 апта) және созылмалы (3 аптадан кейін) болады. Бас ішілік гематомалар классикалық клиникалық көрінісіне жарық аралық, анизокория, гемипарез, елестеу (ол сирек кездеседі) жатады. Классикалық клиникалық көрініс ми соғылуының қосарлануынсыз жүретін гематомаларға тән. Гематомалармен мидың соғылуы қосарланып келетін науқастарда БМЖ-ның бірінші сағатында мидың дислокациясымен басылу симптомы және мидың біріншілік зақымдалу белгілері болады. БМЖ кезіндегі қауіп факторлары: алкоголды мас болу; қояншық ұстамасының нәтижесінде пайда болатын БМЖ.

БМЖ-ның жетекші себептері: жол-көлік жарақаты; тұрмыстық жарақат; спорттық жарақат немесе құлау.

Диагностиканың белгілері. Бас терісінің көзге көрінетін зақымдалуларына назар аударады. Периорбиталды гематома («көзілдірік симптомы», «жанат көзі») бас қаңқасының алдыңғы ойығының сынуын дәлелдейді. Емізікше өсіндінің аймағындағы гематома (симптом Баттла) самай сүйек пирамидасының сынуын дәлелдейді. Гемотимпанум немесе дабыл жарғағының жарылуы бас қаңқаның негізінің сынуына сай келуі мүмкін. Мұрын немесе құлақ ликвореясы бас қаңқа негізі сынуымен БМЖ-ның өтпелі түрін дәлелдейді. Қаңқаның күмбез сүйегі сынуы кезінде перкуссия жасағанда «жарылған құмыраның» дауысы естіледі. Экзофтальм конъюктивасының ісінуімен болса, онда ол каротидті-кавернозды бірікпе немесе ретробульбарлы гематоманың пайда болуын көрсетеді. Шүйде аймағының жұмсақ тіннің гематомасы маңдай сүйегінің сынуына және/немесе маңдай бөлімінің базальды аймақтағы полюстарына және самай сүйегінің полюстарына сай келуі мүмкін. Сана деңгейін, менингиалды сиптомдардың, қарашық жағдайы мен жарыққа реакциясын, қаңқа жүйесімен қозғалу қызметтерінің, бас ішілік қысымның жоғарлауын, мидың дислокациясын, жедел ликворлы окклюзияының дамуын бағалау міндетті екені сөзсіз.

Медициналық көмекті көрсету тактикасы

Емдеу тактикасы бас миының зақымдалу сипатына, күмбез сүйегіне және қаңқа негізіне, қосарланған қаңқадан тыс жарақат пен жарақаттан туындаған асқынуларының дамуына қарап анықтайды.

Ми соғылуы кезінде жедел көмек көрсету қажет емес.

Психомоторлы қозу кезінде: 2-4 мл 0,5% седуксен ерітіндісі (реланиум, сибазон) тамыр ішіне; стационарға тасымалдау.

Мидың шайқалуы мен басылуы кезінде:

1. Тамырға жету жолын қамтамасыз ету.

2 Егер терминалды жағдай дамыса жүректік реанимацияны жүргізу.

3. Қан айналым декомпенсациясы кезінде: реополиглюкин, кристаллойдты ерітінділер тамыр ішіне тамшылап; қажет болса допамин 200 мг 400 мл изотониялық натрий хлор ерітіндісі немесе басқа кристаллойд ерітінділер тамыр ішіне тамшылап, АҚ 120-140мм.с.б. деңгейі қамтамасыз ету жылдамдықпен егу қажет.

4. Санасы жоқ болса:

• Ауыз қуысын қарау мен механикалық тазалау.

• Селик тәсілін қолдану.

• Тікелей ларингоскопия жасау.

Омыртқа жотасын мойын бөлімінде жазуға болмайды.

• Омыртқаның мойын бөлімін тұрақтандыру (қолмен жеңіл тартылуы).

Кеңірдекті интубациялау (миорелаксанттарсыз!), ӨЖВ жасала ма, жоқ па тәуелді емес; миорелаксанттар (сукцинилхолин хлориді – дицилин, листенон 1-2 мг/кг; инъекцияны тек ғана реанимациялық-хирургиялық бригаданың дәрігерлері жасайды). Науқас өзі тыныс алмаса ӨЖВ көрсетілген (шамалы гипервентиляция режимінде) Омыртқа жотасын мойын бөлімінде жазуға болмайды.

5. Психомоторлы қозу, тырыспа кезінде және премедикация ретінде:

• 0,5- 0,1% атропин ертіндісі;

• профол 1- 2 мг/кг, немесе теопентал натрия 3- 5 мг/кг, немесе 2- 4 мл 0,5% седуксен ерітіндісін, немесе 15- 20 мл 20% оксибутират натрий ерітіндісін немесе дормикум 0,1- 0,2 мг/кг тамыр ішіне;

• тасымалдау кезінде тыныс алу ырғағын бақылау қажет.

6. Бас ішілік гипертензия синдромы кезінде:

• 2-4 мл 1% фуросемид (лазикс) ерітіндісін тамыр ішіне (қосарланған жарақат нәтижесіндегі декомпенсирленген қан жоғалту кезінде лазиксті енгізбейді);

• өкпенің жасанды желдеткіші.

7. Ауырсыну синдромы кезінде бұлшықетке (немесе тамыр ішіне баяу) 30мл- 1,0 кеторолак және 2 мл 1- 2 % демидрол ерітіндісін және (немесе) 2- 4 мл (200-400мл) 0,5% трамал ерітіндісін немесе басқа наркотикалық емес аналгетиктерді сәйкес мөлшерімен енгізеді. Опиаттарды егуге болмайды!

8. Бастың зақымдалуымен және одан сыртқа қан ағу кезінде, жараның шеттерін антисептикпен өңдеу керек.

9. Науқасты нейрохирургиялық қызметі бар стационарға тасмалдау керек, өте ауыр жағдайда - реанимация бөліміне.

Жұлындық жарақат

Жұлындық жарақат кезінде сүйек-буын аппараты, жұлын миі және оның түбірлері мен тамырлары зақымдалуы мүмкін. Көбінесе омыртқаның қозғалғыштығы көп аймақтары жарақатқа душар болады – мойын (С5 –С7) және кеуде бел (Th10- L2) бөлімдері.

Жұлындық жарақаттың клиникалық түрлері зақымдалу сипатына және қосым-ша жанында жатқан қабық пен құрылымдардың зақымдалуына негізделген. Бірінші белгілері бойынша: жұлын мидың шайқалуы; жұлын мидың соғылуы; жұлын мидың жарақаттық басылуы (алдыңғы, артқы, ішкі).

Екінші белгілері бойынша: ашық жұлындық жарақат; жабық жұлындық жарақат.

Егер дуралды қаптың қабырғасы зақымдалатын болса, онда зақымдалудың бұл түрін өтпелі түріне жатқызады.

Негізгі үш топты бөледі:

1. Омыртқаның зақымдалуы жұлын ми қызметінің бұзылуынсыз;

2. Омыртқаның зақымдалуы жұлын ми өткізгіштігінің бұзылуымен;

3. Жұлын мидың жабық жарақаты омыртқаның зақымдалуынсыз.

Омыртқа жарақатының зақымдалу сипатына қарай жабық жарақаттың келесі түрлерін бөледі:

1. Байлам аппаратының зақымдалуы (созылу, байламның жыртылуы);

2. Омыртқа денесінің бұзылуы (сызықты, компрессионды, жарықшақтық, жарықшақты- компрессионды);

3. Омыртқаның артқы жартылай сақинаның сынуы: доғалық, көлденең, қылқан өсінділік;

4. Омыртқаның сынуы мен шығуы, омыртқа каналының деформациясының қандай да бір жазықтықта орнынан таюымен;

5. Көптеген зақымдалулар.

Омыртқаның жабық жарақаты тұрақты және тұрақты емес болуы мүмкін.

Жұлын ми жарақаттары бөлінеді:

Морфофункционалды сипаты бойынша: шайқалу, соғылу, басылуы, толық анатомиялық бұзылыс.

Зақымдалу деңгейіне байланысты: мойын бөлімі, кеуде бөлімі, бел бөлімі, сегізкөз бөлімі.

Жаралайтын снарядтың түріне байланысты: пышақтық, оқтық, жарықшақтық және т.б.

Жарақат сипатына қарай: тесіп өтетін; соқыр; жанасып өтетін (тангенцинальды).

Жарқаттық каналы мен жұлын ми каналының траекториясының қатынасы бойынша: өтпелі; өтпелі емес; паравертебралды. Жұлын ми шайқалу (өтпелі жарақаттық салдану).

Морфологиясынында: уақытша ишемиямен бірнеше сегменттерінің ісінуімен сипатталады. Толық салданудың клиникалық көрінісі дамиды, ол жарақат ал-ғаннан соң, 6 сағаттан кейін төмендейді, ал 24 сағаттан кейін толық сауығу болады.

Жұлын ми контузиясы

Жұлын ми соғылуы қалпына келетін және қалпына келмейтін морфологиялық өзгерістердің қосарлануымен жүретін, ошақты бұзылыстармен мидың жұмсару түрімен сипатталады. Жарақат алғаннан кейін 1 сағаттан соң, сұр заттың ортаңғы аймағында ісіну басталып 8 сағаттан кейін ақ заттың сыртқы бетіне жайыла бастайды. Контузиядан кейін бірнеше сағаттан соң жұлын ми микроциркуляциясы тоқталады, ол сұр заттан басталады. Геморрагиялық инфаркттың себебі тамырлардың тарылуы, стаз немесе микротромбтар болуы мүмкін.

Массивті бұзғыш немесе компенсирлеуші қан құюлар интрамедуллярлы экстромедуллярлы және экстрадуралды болуы мүмкін. Жүйке тінінің деструкциясы нәтижесінде гематомиелия едәуір зардап шақырады, көбінесе сұр заттың ортасында орналасады. Мидың жартылай зақымдалуы кезінде жартылай бұзылуымен өткізгіштік қызметінің жоғалуы жүреді. Өткізгіштіктің жартылай бұзылу синдромы парез немесе аяқ- қолдарының салдануы гипотониямен, арефлексиямен, жамбас мүшелер, сезімталдығымен қызметінің бұзылуы түрінде көрінеді. Спиналды шок – бұл жұлын ми жарақаттық шектен тыс тітіркену салдарынан пайда болады. Бұнда оған ортаңғы және сопақша ми жағынан супраспиналді әсер болмайды.

Жұлын ми үзілісі екі түрде кездеседі:

1. Анатомиялық үзіліс – макроскопиялық көрінетін жұлын ми аяқтарының айырылысы (расхождения) диостазияның пайда болуымен.

2. Аксоналды үзіліс – анатомиялық бүтіндігінің бұзылуымен және аксондардың ыдырауымен, бірақ мидың сыртқы бүтіндігі сақталады.

Мидың басылуы ұзақ уақытқа созылса, ишемиядан кейін өткізгіш жүйкесінің өлуімен жүреді. Клиникалық көрініс жарақат алғанда (жедел басылу), бірнеше сағатан кейін (ерте басылу) немесе бірнеше айдан тіпті жылдан соң (кеш басылу) пайда болуы мүмкін. Жедел басылу омыртқаның сүйектік шектерімен немесе олардың сынықтарымен. Құлаған дискпен шақырылады. Жұлын ми ерте басылуы қабық немесе ми ішілік гематоманың (бірітіндеп дамуы) немесе сүйектік сынықтардың екіншілік орнынан қозғалып кетуінен (тез дамиды) пайда болу нәтижесінде дамиды. Кеш басылуы – тыртық- жабыспа үрдістің және спиналды қан айналымының екіншілік бұзылу нәтижесінде болады.

Жұлын мидың келесі бағыттарда басылады:

1. артынан алға қарай (омыртқа доғаның сынықтарымен, сары байламның жыртылуымен, қабықтық гематомамен);

2. алдынан арқа қарай (омыртқа денесінің сүйектік сынықтарымен, омыртқа аралық дискпен);

3. ішкі жағынан (қан құйылу немесе ми затының жұмсару нәтижесінде пайда болатын ми ішілік гематомамен ісіну).

Даму сатысына қарай толық немесе жартылай болуы мүмкін. Өткізгіштіктің жартылай бұзылу синдромы жұлын мидың жартылай бұзылуын көрсетеді, ал толық бұзылу синдромы болса онда өткішгішіктің бұзылуы толық немесе жартылай болуы мүмкін. Омыртқаның және жұлын мидың ашық жарақатын, жарақат ми деңгейіне, зақымдалатын құрал түріне, мидыңқатты қабығының бүтіндігіне қарай бөледі. Өтпелі жарақат кезінде мидың қатты қабығы зақымдалады, өтпейтін жарақат болса мидың қатты қабығы зақымдалмайды.

Омыртқа мен жұлын ми жарақатының негізгі 3 механизмін бөледі: гиперефлексия; гиперэстезия; шектен тыс осьтік күш түсу омыртқа денесімен доғасының ұсатылуымен.

Жұлын ми зақымдалу тікелей болуы мүмкін, бұл кезде шайқалу, жыртылу немесе интрамедуллярлы қан құйылу, және тікелей емес бұл кезде сыртан қысылу немесе қан айналым бұзылысы тіпті инфаркттың дамуыда мүмкін. Спиналды жарақат ішкі немесе сыртқы ликворореямен асқынуы мүмкін. Ішкі ликворорея түбір жұлынса немесе жұлын ми қатты қабығының бүтіндігі бұзылса дамиды. Сыртқы ликворорея, әдетте жұлын мидың өтпелі зақымдалуы кезінде болады және инфекция дамуымен қауіптендіреді.

Гематомалардың пайда болуы:

1. Эпидуралды – эпидуралды тамырлардың жарылуы кезінде пайда болады және омыртқа зақымдалуымен жүреді.

2. Субдуралды – сирек кездеседі.

Интрамедуллярлы зақымдалулар нәтижесі болады: жұлын миға тікелей қысым кезінде; соққы толқыны өтуі кезінде; сүйек сынықтары мен жұлын мидың ысылуы; пышақтық немесе оқтық жарақат; соққы толқыны және ми тініне қан құйылуы кезінде тамырдың жарылуы.

Спиналды жарақатты жиі себебі: жол авариясы; жоғарыдан құлау; спорттық жарақат; пышақтық және оқтық жарақаттар.

Спиналды жарақаттың ауырлататын факторлары – мойындық спондилез, алдыңғы және артқы байламдарының жарақаты мен ісінуі. Омыртқа остеохондрозы науқастық конституциясы (дене салмағы, мойын ұзындығы) айқын мәнге ие.

Омыртқанның жарақатын келесі белгілер болғанда күман келтіруге болады: локалды ауырсыну; жергілікті бұлшықет тырысуы; сүйектік контурларының өзгеруі; омыртқа деформациясы; крепитация; тырыспалар.

Пальпация бүкіл омыртқа жотасы бойынша абайлап және науқасты бұрмай-ақ жасалуы тиіс.

Жұлын мидың жоғарғы бөлімінің жарақаттық зақымдалуы (С1-С4 сегменттері), (атланта өстік буындарының сынуымен шығуы) сол деңгейде орналасады: спастикалық тетрапарез немесе тетраплегия; диафрагманың салдануымен тітіркенуі; басылу деңгейінен басталып астыға қарай өткінші түрі бойынша барлық сезімталдық түрінің жоғалуы; мойын, кейде бет аймағындағы түбірлік ауырсынуы; зәр шығарудың ортаңғы бұзылысы; бульбарлы белгілер: сопақша мидың үрдіске қосылғаның көрсетеді; косылған қылый көз, диплопия; мезэнцефалдік симптомдар: көз бұзылысының конвергенциясы, қосылмайтын қылый көз, птоз, анизокория, қарашықтың жарыққа реакциясының төмендеуі. Жұлын ми төменгі мойын бөлімінің басылуы (С5- Т1 сегменттері), С5- С7 деңгейінде орналасады:

1. Қолдардың перифериялық салдануы (жоғары шамалы параплегия) сіңірлік және периосталды рефлекстердің жоғалуымен және аяқтардың ортаңғы салдануы (төменгі спастикалық параплегия) ;

2. Зақымдалған деңгейінен басталып төмен қарай өткізгіштік түрі бойынша барлық сезімталдық түрінің жойылуы;

3. Қолдардағы түбіршіктерінің ауырсынуы;

4. Зәр шығарудың орталық түрі бойынша бұзылуы;

5. Мидың 9-шы бүйір мүйізімен 1-ші кеуде сегменті зақымдалған кезінде Бернар – Горнер синдромы болады (қарашық пен көз саңылауының тарылуы, көз алмасының түсуі).

Омырқа мен жұлын ми жарақаты кезіндегі ЖМК көрсету алгоритмі.

• Өмірге қауіпті қосарланып келген жарақаттарды емдеу, тыныс алуын қалпына келтіру, ал жедел тыныс алу жетіспеушілігі кезінде - өкпенің жасанды желдеткіші.

• Науқасты отырғызуға болмайды, өйткені спиналды шок кезінде дилатирленген перифериялық тамырлардағы қанның жылжуы және депонирленуі арқылы коллапс дамуы мүмкін.

• Жансыздандыру, иммобилизациялау, төменгі перифериялық тамырлардың тонусын ұстау, ерте глюкокортикоидты терапияны метилпреднизолонмен бастайды.

Омыртқа жарақаты жұлын мидың зақымдалуынсыз.

Жедел көмек: кеторолак 30 мл-1,0 тамыр ішіне немесе бұлшықетке; азоттың оттегімен шала тотығы 2:1 қатынаста наркоздық маска аппараты арқылы; мойындық жаға (омыртқа деңгейінің зақымдалуына байланысты емес); науқасты носилкаға ақырындап жатқызып (оны 3-5 кісі жасау керек: біреуі науқастың иегі мен шүйдесінен ұстап, омыртқаны шамалы жазып тракцияны орындайды, екіншісі жіліншігінен ұстап солай тракцияны жасайды, үшіншісі иықпен санын ұстап тұрып, омыртқаны жазғыш қалпын келтіреді); травматологиялық және нейрохирургиялық бөлімге тасымалдау.

Омыртқа жарақаты жұлын ми зақымдалуымен: қосарланған жарақатты жоққа шығару (кернеулі гемоторакс, пневмоторакс, сыртқы және ішкі қан кету). Омыртқаның мойын бөлімінің жарақаты кезінде эндротрахеалды интубацияны аса ақырындап жасайды, науқастың басын артқа бүкпей-ақ. Бұл жағдайда коникотомия жасаған дұрыс, арнайы коникотомды қолдану арқылы. Тыныс алу өткізгіштігін қалпына келтілгеннен кейін жедел тыныс жетіспеушілігі болса және ТАЖ 1 минутта 40-50 рет немесе 1 минутта 10 реттен кем болса ӨЖВ көрсетіледі.

15-16. Алкоголь суррогаттарымен, дәрі- дәрмектермен жедел уланулар кезіндегі диагностика және шұғыл терапия. Диагностика. Шұғыл көмек.. Науқасты жүргізу тактикасы. Госпитализацияға көрсеткіш

Улану

Улану (интоксикация)- тірі ағза мен удың өзара әсер ету салдарынан дамитын патологиялық жағдай. Улануды себебі бойынша және оның пайда болу орнына байланысты жіктейді: кенеттен; қасақана(әдейі) (суицидалді, қылмысты, алкоголь қолдану мақсатымен, наркотикалық заттардың әсер ету мақсатымен); өндірістік; тұрмыстық. Ауырлық дәрежесі бойынша ажыратады: жеңіл; орташа ауырлықта; ауыр; өте ауыр; өлімге әкелетін.

Клиникалық көрінісі

Уланудың клиникалық ағымында екі кезеңді ажыратады. Токсикогенді кезең (ағзада арнайы токсикалық эффект тудыратын әсер етуші заттың белгілі бір мөлшерде болуы). Соматогенді кезең (токсикалық агентті бұзу немесе жоюдан кейін пайда болып, мүшелер мен жүйелердің құрылымдарымен функцияларының бұзылыстарымен көрінеді).

Жүйке жүйесінің зақымдалу синдромы (токсикалық энцефалопатиялар мен нейропатиялар): сопор, кома (ажыратпалы диагностика үшін қарашықтың кеңею көрсеткіштері қолданылады-миоз,мидриаз); психомоторлы қозулар, қалтырау синдромы, интоксикациялық психоз, делирийлер; ауырсыну синдромы(күйдіретін сұйықтықтармен уланғанда); шеткері жүйке жүйесінің токсикалық зақымдалулары (токсикалық полиневриттер, көру, есту жүйкесінің невриті және т.б.); тыныс алу бұзылыстарының синдромы; тоқтап қалуға дейінгі ырғақ пен тереңдігінің тежелуі; аспирациялы-обтурациялық бұзылыстар (бронхоспазм, бронхорея,

күйіктер және құсық массаларының түсу салдарынан); токсикалық өкпе ісінуі; токсикалық пневмония.

Жүрек-қантамыр жүйесі бұзылыстарының синдромы: экзотоксикалық шок (жедел жүрек-қантамыр жетіспеушілігі); токсикалық миокардиопатия және миокардиодистрофия (ишемиялық бұзылыстар, ырғақ пен өткізгіштің бұзылыстары); жүректің тоқтауы; қан ұю жүйесі бұзылыстарының синдромы (токсикалық анемия); карбоксигемоглобинемия (газбен улану); метгемоглобинемия (нитроқосындылармен улану); гемолиз(күйдіретін улар мен сынапты сутегімен улану); венозды гипероксия; токсикалық гастроэнтерит; токсикалық нефропатия; токсикалық гепатопатия; токсикалық дерматит және алопеция,химиялық күйік.

Анамнез жинау барысында уланудың уақыты мен орнына,негізгі ағзаға түсу жолы және түскен удың мөлшеріне назар аударады. Құсу, дефекация болғандығын,олардың уланудан кейін қанша уақытта пайда болғанын,қандайда бір медициналық көмек көрсетілгендігі туралы мәлімет алу қажет.Міндетті түрде қосымша және басынан өткізген ауруларын анықтау қажет,себебі олар науқастың жағдайына және емге әсер етуі мүмкін.

Осы оқиға болған жерде міндетті түрде келесі мәліметтерді анықтау керек.

• Уланудың себебін.

• Мүмкіндігінше токсикалық заттың түрін, оның мөлшерін және оның ағзаға ену жолын.

• Уланудың уақытын.

• Улануды туғызған ерітіндідегі токсикалық заттың концентрациясын немесе дәрілік заттың мөлшерін.

Бұл мәліметтерді жедел жәрдем қызметкерлері немесе алғаш көмек көрсеткен басқада тұлғалар жедел уланумен түскен науқасты госпитализациялайтын стационар дәрігеріне хабарлауы керек.

Жедел уланудың диагностикасында,әсіресе коматозды жағдайдағы науқастарда оқиға болған жерде улануды дәлелдейтін заттың

(алкогольдің ыдысы,дәрілік заттардың немесе үй химикаттарының сырттары,химиялық заттардың иісі) бар-жоғын мұқият қарау керек.Дәрілік зат және басқа да химиялық заттар заттық дәлел ретінде науқастың госпитализацияланған жеріне жіберілуі керек.

Жедел уланудың клиникалық диагнозы келесі пункттерден тұру керек:

• клиникалық ағымның формасы(жедел,созылмалы,жеделдеу);

• удың ену жолы(егер удың аты белгілі болса міндетті емес,мысалы: түтін және басқада газ болса тек қана ингаляциялық жолмен енеді);

• удың сипаты- күдіктенген жағдайда басымырақ клиникалық синдром негіздейді.(психотропты,пульмотропты, гепатотропты,нефротропты, және т.б. әсер ететін анықталмаған у);

• ауырлық дәрежесі(жеңіл, орташа ауырлықта,ауыр,өте ауыр);

• егер уланудың себебі анықталмаса (өзіне қол жұмсау, өзіндік ем-дом,алкоголді қолдану және т.б.);

• уланған жер (өндірістік міндетті түрде);

• асқынулар және негізгі патологиялық синдром;

• қосымша аурулары.

Госпиталді кезеңге дейінгі этапта көрсетілетін жедел көмектің келесі принциптерін ажыратады.

• Синдромды және патологиялық терапия (өмірге аса маңызды мүшелердің функциясын қалпына келтіру және жетекші синдроммен жедел көрсеткіштер бойынша күресу).

• Удың ағзаға әрі қарай енуін тоқтату(асқазанды жуу,тері жамылғысынан уды тазарту,уланған атмосферадан науқасты эвакуациялау).

• Антидотты терапия

Жедел уланулардың клиникалық көрінісі мен емі.

Атропин және басқада М-холиноблокаторлар. Тері мен шырышты қабаттың гиперемиясы мен құрғауы,көрудің бұзылуы, тахикардия, кеңейген қарашық және оның жарыққа әсерінің болмауы тән болып келеді. Атропиннің аса көп мөлшері психикалық бұзылыстарға әкелуі мүмкін, яғни комалар, сандырақтарға, галлюцинация және тырысуларға. Гипертермия болуы мүмкін. Қарт адамдарда тахикардия жедел жүрек жетіспеушілігіне алып келуі мүмкін.

Емі. Егер препарат ішке қабылданған болса міндетті түрде асқазанды жуып, зонд арқылы энтересорбенттер енгізеді. Қозу кезінде барбитураттар, бензодиазепиндер көрсетілген.Барлық жағдайда галантамин 1 процентті ерітіндіде 1 мл-ден немесе 0,1 процентті ерітіндідегі 1-2 мл аминостигмин б/е тағайындалады. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады.

Ацетон Бумен улану немесе ацетонды ішке қабылдағанда науқас бас айналуын және айқын әлсіздікті сезінеді,ал ауыр уланғанда жүрек айну,құсу, ішінің қатты ауырсынуы,коллапс, кома п.б.

Емі. Асқазанды жуу,10-процентті ерітіндідегі 400 мл немесе 40 процентті ерітіндідегі 40 мл декстроза,4 процентті ерітіндідегі 300 мл натрий гидрокарбонаты және оттегі терапиясы көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Барбитураттар Қабылдаған заттың мөлшеріне байланысты жеңіл естімей қалудан терең комаға дейін наркотикалық жағдай дамиды.

Терең комада тыныстың апноэға дейін тежелуі және жүрек жұмы-сының бұзылыстары пайда болады.Бас кезінде қарашық кішкен-тай,жарыққа сезімтал болады,ал терең комада қарашықтар кеңейеді.

Емі. Көрсеткіш болса трахея интубациясын, трахеобронхиалді бұтақтың санациясын жүргізіп, ерте оксигенотерапияны бастайды.Өзінше тыныс алуды тудыра алмаған жағдайда ЖӨЖ көрсетілген.Есінен танған науқастарға трахея интубациясын жүргізгеннен кейін энтересорбентті қолданып асқазанды жуады. Гемодинамиканы кристаллоидты және коллоидты заттардың көмегімен қалпына келтіреді.Коллапс кезінде глюкокортикоидтар (250-375мг-нан гидрокортизон немесе 60-120 мг-нан преднизолон),адреномиметиктер(допамин, добутамин, норэпинефрин) көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады.

Бензин Ингаляциялық жолмен уланғанда бас айналу, қозу, кейде жүрек айну және құсу дамиды.Ауыр түрде уланғанда кома, қалтырау, тыныс алу бұзылыстары байқалады. Егер бензин асқазанға түскен болса, құсу, ішінің ауырсынуы болады, кейіннен сарғаю, бауырының ұлғайып ауырсынғанын (токсикалық гепатит) байқайды. Аспирация кезінде және бензинді көктамыр ішіне енгізгенде науқас кеудесінің қатты ауырсынуына, қан араласқан қақырықты жөтелге, ентігуге, цианозға шағымданады және аускультация кезінде сырылдар естіледі (токсикалық бензинді пневмония).

Емі. Ингаляциялы жолмен уланғанда науқасты уланған аймақтан алып шығып, оттегімен ингаляцияны қамтамасыз ету керек; бензин ішке түскен болатын болса энтеросорбент енгізіп асқазанды жуу көрсетілген.Аспирациялық зақымдалуларда бронхолитиктермен ингаляция, оксигенотерапия тағайындалады;ауырсыну кезінде 1 процентті 1 мл мөлшерде тримеперидин қажет.Тыныс алу бұзылысымен бірге жүретін комаларда ЖӨЖ көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады.

Бром Бромның тыныс алу жолдарына және көздің шырышты қабатына енуі ринитті, жас ағумен жүретін конъюгтивитті, бронхитті, сондай-ақ пневмонияны тудырады.Мұрыннан қан кету жиі кездеседі.Ауыз қуысы мен мұрынның шырышты қабатының қоңырқай түстес болып келеді.Тері және шырышты қабатпен тікелей қатынасқанда ұзақ жазылатын химиялық күйікті тудырады.

Емі. Зақымдалған тері мен шырышты қабатты міндетті түрде сумен жақсылап жуу керек. Анестетиктер(лидокаин және т.б. дәрілік заттар) көмегімен көздің шырышты қабатына жансыздандыру жүргізу қажет. Ішке түскен болса зондпен асқазанды жуып, сұйық парафин енгізу керек. Науқаста көзінің шектелген зақымдалуы болса арнайы офтальмологиялық ауруханаға, ал басқа барлық жағдайда улануды емдеу орталығына жатқызады.

Гашиш (анаша, марихуана) Тартқаннан немесе ішке қабылдағаннан сөйлеу мен қимылдың қозуы пайда болады, кейде галлюцинациялар көрінеді.Өзін көңілді сезінгендей қозу ұйқыға ауысады.Токсикалық мөлшерде қабылдағанда ауызы мен жұтқыншағында құрғау, жүрек айну, құсу, диарея байқалады.

Емі. Ішке қабылданған болса энтеросорбент енгізе отырып асқазанын жуу, симптоматикалық терапия көрсетілген. Науқасты наркологиялық орталыққа жатқызады, ал егер ауыр интоксикация болса улануды емдеу орталығына жатқызады.

Гликозидтер (жүректік және т.б.) Дәрілік зат ағзаға түскеннен кейін бір сағаттан соң бас айналу, бас ауру, жүрек айну, көру бұзылыстары, құсу, эпигастрия аймағында ауырсыну,диарея пайда болады.Жүрек жұмысының бұзылысы ең бірінші брадикардиямен көрінеді.ЭКГда жүрекше-қарынша аралық өткізгіштің баяулағаны, сондай-ақ ырғақтың басқада бұзылыстары, қарынша фибрилляциясы, асистолия байқалады.

Емі. Міндетті түрде энтеросорбенттер енгізіп,асқазанды жуып, инфузионды терапия (0,9 процентті ерітіндіде нартий хлордың 400 мл,10 процентті ерітіндідегі 10 мл калий хлормен бірге 10 процентті декстроза ерітіндісі; көктамырға тамшылы түрде сағатына 20 мл мөлшерде калий мен магний аспарагинатын қолдануы мүмкін), ЭКГ бақылауын жүргізу қажет. Брадикардия кезінде атропин 1 мг т/а, немесе к/т, 5 процентті ерітіндідегі 5 мл унитиол б/е немесе к/т көрсетілген. Преднизолон 90-120 мг мөлшерінде, симптоматикалық терапия тағайындалады.

Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Улы саңырауқұлақтар

Бозғылт поганка Термиялық өңдеу және кептіру кезінде улы токсиндері бұзылмайды. Саңырауқұлақты қолданғаннан кейін 6-24 сағаттан соң тоқтамайтын құсу, ішектік колика, тырысқақ тәріздес іш өту,кейде қан араласқан іш өту және бұлшықеттерінде ауырсыну пайда болады. Балаларда улану тырысудан, жақтарының айқасуынан, тыныс алу бұзылыстарынан басталады. Су-электролиттік балансының бұзылуы мен жасушалық мембрана өткізгіштігінің жоғарлауы коллапсқа әкелуі мүмкін. 2-3 ші күндері сарғаю, бауырының ұлғаюы пайда болады.Кейін кома дамиды.

Емі. Міндетті түрде энтересорбент енгізіп,зонд арқылы асқазанды жуу керек.Атропин 1 мг т/а, инфузионды терапия тағайындайды.Жедел тыныс алу жеткіліксіздігі кезінде ЖӨЖ көрсетілген. Гемодинамиканы қалпына келтіру шараларын жүргізеді. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады.

Жіңішке қоңыр поганка Бұлардың құрамында псилоцибин бар. Саңырауқұлақты шайнау және жұту кезінде клиника бірнеше минутта дамиды. Эйфория, галлюцинациялар, мидриаз, тахикардия, гипертермия пайда болады.

Емі. Міндетті түрде энтеросорбент енгізіп,зонд арқылы асқазанды жуу керек.Қозу кезінде 0,5 процентті ерітіндідегі 2-4 мл мөлшерде диазепам тағайындайды. Инфузионды терапия, симптоматикалық ем көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Қызыл мухомор Термиялық өңдеу кезінде токсиндері шамалы бұзылады.Тамаққа қолданғаннан кейін 30-40 минутта,сирек 2 сағатта жүрек айну, құсу, ішінің ауырсынуы, ентігу, көп мөлшерде сілекей мен тердің бөлінуі пайда болады. Пангерлі мухамормен уланғанда тері мен шырышты қабаттың құрғауы, қарашықтың кеңеюі, тахикардия дамиды. Ауыр уланса галлюцинациялар, қозу, тырысулар және кома дамиды. Қан айналысының бұзылысы жүрек аритмиясы түрінде,қан қысымының төмендеуімен көрінеді.

Емі. Міндетті түрде энтеросорбент енгізіп,зонд арқылы асқазанды жуу керек. Брадикардия және гиперсаливация кезінде 1 мг мөлшерде атропин т/а немесе к/т көрсетілген. Инфузионды терапия жүргізеді. Жедел тыныс алу жеткіліксіздігі кезінде ЖӨЖ қолданады. Гемодинамиканы қалпына келтіру шаралары жүргізіледі.

Дифенгидрамин Дифегидрамин(димедрол) және тағыда басқа антигистаминді дәрілік заттармен уланғанда холинитикалық синдром дамып, мөлшеріне байланысты седативті және ұйықтататын әсер тудырады. Кома кезінде тырысу синдромы дамуы мүмкін. Холинитикалық синдром дамығанда жедел көмек атропинмен уланғандағы көмекке ұқсас. Тырысу синдромы дамығанда барбитураттар көрсетілген.Жедел тыныс алу жеткіліксіздігі кезінде ЖӨЖ қолданады. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Изониазид Изониазидпен (тубазид) уланғанда бас айналу, бас ауыру, жүрек айну, құсу, жүрек аймағының ауырсынуы болады.Ауыр жағдайларда психоз, эпилепсия тәрізді тырысулар және тыныс алу қызметінің бұзылыстары байқалады.Қалтырап тырысу синдромы науқастың есі анық кезде де бола береді,сонымен қатар оның дамуы дәрілік затты терапевтік дозада қабылдағанда да байқалады.

Емі. Міндетті түрде энтеросорбент енгізіп,зонд арқылы асқазанды жуу

керек. Кристаллоидты және коллоидты ерітінділенр к/т тағайында-лады. 3-4 процентті ерітіндідегі натрий гидрокарбонатының 200-300мл енгізіп қышқыл-негіз тепе-теңдігінің корекциясын жүргі-зеді.Тырысу синдромы кезінде 0,5 процентті ерітіндідегі диазепамның 2-4 мл мен 100 мг/кг мөлшерде натрий оксибутираты көрсетіл-ген.Тырысу статусы кезінде миорелаксанттар,трахея интубациясы, ЖӨЖ жасалады. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Йод Йод бу ретінде енсе, тыныс алу жолдары зақымдалады.Йодтың концентрирленген ерітіндісін ішке қабылдағанда АІТ ауыр зақымдалуын тудырады.

Емі.0,5 процентті тиосульфат натрий немесе крахмалды қолдана отырып асқазанды міндетті түрде жуу қажет.Тәулігіне 30 процентті е-гі 300 мл мөлшерде, тамшылы түрде к/т тиосульфат натрий тағайындайды.АІТ емдеу күшті қышқылдармен уланғандағы емге ұқсас. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Органикалық емес күшті қышқылдар (азотты, күкіртті, тұзды) Ауыз қуы-сында, өңештің бойында, асқазанда қатты ауырсынуы, профузды қан кетуге дейін апаратын тоқтаусыз құсуы, өңеш өткізгіштігінің бұзылуы тән болып келе-ді.Ауыр жағдайларда көмейдің ісінуі мен стенозы, экзотоксикалық шок дамиды.

Емі. Міндетті түрде жансыздандыру керек:1 процентті ерітіндідегі 1-2 мл тримеперидин немесе 0,005 процентті ерітіндідегі 1-2 мл фентанил т/а немесе к/т1 мг атропин к/т, ішке 1 процентті бензокаин(анестезин) немесе 1-2 ас қасық 1 процентті ерітіндідегі прокаин.Тез арада асқазанды зонд арқылы жуып, хлоралгидрат + магний гидроксиді + 50-70 мл бензокаин. Инфузионды терапия тағайындайды. Тыныс алуы қиындағанда және асфиксия қауіпі төнгенде ауыз-жұтқыншақ санациясын және глюкокортикоидтармен ингаляция жүргізеді.Нәтиже болмаған жағдайда 10 процентті ерітіндідегі лидокаинмен жансыздандыру арқылы трахея интубациясы мен трахеостомия көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады. Асфиксиясыз ауыз қуысы мен жұтқыншақтың шырышты қабаты күйгенде ЛОР- дәрігеріне қаралуы тиіс.

Органикалық қышқылдар (сірке суы мен щавель) Ауыз қуысында, өңештің бойында, асқазанда қатты ауырсынуы, профузды қан кетуге дейін апаратын тоқтаусыз құсуы, өңеш өткізгіштігінің бұзылуы тән болып келеді. Сілекейді көп бөлу салдарынан жөтелу қиындайды. Ауыр жағдайларда көмейдің ісінуі мен стенозы, экзотоксикалық шок дамиды.Сірке суымен уланғанда зәр түсінің өзгергенін ( қызылдан шие тәрізді түске дейін) байқайды. Щавель қышқылымен уланғанда зәрден оксалаттар анықтайды.Олигоанурия дамуы мүмкін. Бір тәуліктен кейін терісі сарғыш түске боялады. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады. Асфиксиясыз ауыз қуысы мен жұтқыншақтың шырышты қабаты күйгенде ЛОР- дәрігеріне қаралуы тиіс.

Клонидин Таблетка түрінде 0,075 және 0,15 мг, 0,01 процентті ерітіндідегі 1 мл ампула түрінде, тамшылатқыш құты түрінде 0,125; 0,25; 0,5 процентті ерітіндідегі 1,5 мл шығарылады.Тамшылатқыш құтымен улану жиі қылмысты болып келеді.

Әлсіздік, терісінің бозаруы, ұйқышылдық, басының айналуы, қарашықтарының тарылуы, шырышты қабаттарының құрғуы, қан қысымының төмендеуі, бради-кардия тән. ЭКГда синусты брадикардияны, өткізгіштің бұзылуын байқайды.

Емі. Міндетті түрде энтеросорбент енгізіп,зонд арқылы асқазанды жуу керек. Кристаллоидты және коллоидты ерітінділенр к/т тағайындалады.Коллапс кезінде 125-250 мг гидрокортизон немесе 30-60 мг преднизолон к/т, атропин 1 мг т/а немесе к/т көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Морфин және морфин тәрізді қосындылар (опия, омнопон, героин, кодеин, және т.б.) Комаға дейін есін жоғалту ,қарашығының тез арада тарылуы, бұлшықеттерінің гипертонусы, апноэға дейін тынысының тежелуі, брадикардия, коллапс тән.

Емі. Міндетті түрде энтеросорбент енгізіп,зонд арқылы асқазанды жуу керек.Тынысын бақылап ӨЖЖ дейін күресу қажет. Өзіндік тыныс алу сақталып, гипоксия белгілері болмаса к/т 0,8 мг налоксан антоганистін тағайындайды және оған оң реакция болатын болса 0,8 мг б/е енгізеді. Брадикардия кезінде атропин 1 мг к/т көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Мышьяк және оның қосындылары (мышьяк тәрізді ангидрид, мышьяк тәрізді қышқыл және оның тұздары, мышьяк тәрізді сутегі).

У ағзаға түссімен ауыз темір татып тұрады. Тамағыныда күю, ішінде кенет ауырсыну, профузды іш өту болады.Құсық жасылдау болып келеді.Ауыр улануларда естімей қалу, тырысу, есінен тану, тыныс алу параличі, коллапс байқалады.Алғашқы сағаттарда да өліп кетуі мүмкін. Ингаляциялы жолмен улану гемолизге, гемоглобинурияға, бауыр-бүйректік жетіспеушілікке әкеледі.

Емі. Мышьяк тәрізді сутегімен уланғанда тоқтаусыз оттегімен ингаляция көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Көмір қышқыл газы Жалпы әлсіздік, бас айналуы, басының ауырсынуы, құлағындағы шу, жүрек айну, құсу, тері жамылғысының гиперемиясы, есінің бұзылыстары: қозу, галлюцинация тән. Ауыр зақымданғанда сопор,кома, тоникалық және клоникалық тырысулар, коллапс байқалады.Өкпеде құрғақ ысқырықты сырылдар естіледі, жөтел пайда болады. Бронх, трахея, көмей шырышты қабаттарының термохимиялық зақымдалулары болуы мүмкін.

Емі. Оттегімен тоқтаусыз ингаляция, 10 процентті 400 мл декстрозада 5 процентті ерітіндідегі 20-30 мл аскорбин қышқылы, 0,25 процентті ерітіндідегі 8 мл итохром көрсетілген. Қозу кезінде 10мг к/т немесе б/е диазепам тағайындайды. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Парацетамол Алғашқы күндері анорексия, құсу, профузды терлеу пайда болады. Кейіннен токсикалық гепатопатия дамиды.

Емі. Міндетті түрде энтеросорбент енгізіп,зонд арқылы асқазанды жуу керек. Парацетамолмен уланғанда жалғыз антидот ол – ацетилцистеин. Алғашқы 10-16 сағатта ацетилцистеинді ішке 140 мг/кг салмаққа, сосын әрбір 4 сағат сайын 70 мг/кгнан береді. Ацетилцистеинді қабылдағанда құсу пайда болса, оны 150 мг/кг салмаққа к/т енгізу керек. Ацетилцистеинді ерте қолданған болса бауырдың зақымдалу айқындығы төмендейді. 3 процентті ерітіндідегі 400 мл натрий гидрокарбонатымен бірге кристаллоидты ерітінділермен инфузионды терапия, симптоматикалық терапия көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Калий перманганаты Ағзаға кристал түрінде енген ұнтақ ауыз қуысында, өңеш жолында, асқазанда қатты ауырсыну,құсу, диарея тудырады. Ауыз қуысының шырышты қабаты қоңыр түс болып келеді.Көмей зақымдалса асфиксия тән болады. Ауыр уланғанда қозу, коллапс байқалады. Цианоз бен ентігумен бірге метгемоглобинемия болуы мүмкін.

Емі. 1процентті ерітіндідегі тиосульфат натриймен ауыз қуысын шайып, асқазанды жуу керек.30 мин аралығында тиосульфат натрийді ішке 200-400 мл мөлшерде тағайындайды. В1, В6 дәрумендерін 5 мл б/е енгізеді, ал қатты ауырсыну кезінде анальгетиктер көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Синильді қышқыл және басқада цианидтер Аузында күйікті сезіну, бас айналу, бас ауыру, жалпы әлсіздік, ентігу, жүрек қағу, психомоторлы қозулар, тырысулар, есінен тану және кома тән болып келеді.Тері және шырышты қабаты гиперемирленген болады.Тыныс алудың тоқтауын, коллапсты байқайды.

Емі.У теріге түскен кезде көп мөлшерде сумен жуу керек. Амилнитритпен (2-3 ампула), оттегімен ингаляция көрсетілген. Уды ішке қабылдағанда міндетті түрде асқазанды 0,1 процентті ерітіндідегі калий перманганатымен немесе 0,5 процентті ерітіндідегі натрий тиосульфатымен жуу керек. 5 процентті ерітіндідегі 10-20 мл аскорбин қышқылымен бірге 40 процентті ерітіндідегі 40-60 мл декстроза к/т баяу енгізу, 30 процентті ерітіндідегі 50 мл натрий тиосульфатын тамшылы түрде к/т тағайындалады. Симптоматикалық терапия көрсетілген. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Скипидар Тамағының, өңеш жолының, ішінің ауырсынуы, қан ара-ласқан құсу, диарея, психомоторлы қозу, тырысулар тән. Ауыр жағ-дайларда кома дамиды. Көмей зақымдалғанда стридорозды тыныс алу пайда болады.Соңыра токсикалық нефропатия белгілері қосылады.

Емі. Зонд арқылы 200 мл сұйық парафинмен асқазанды жуу керек. Қо-зу, тырысу кезінде диазепам (реланиум) 10-20 мг к/т, атропин 1 мг т/а тағайындайды. Ауыр жағдайларда экзотоксикалық шок кезіндегі емге ұқсас көмек көрсетеді Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Метил спирті Қозғалыс координациясының бұзылуы, көз алдында қарауытуы, жүрек айнуы, құсуы, іштің жоғарғы бөлігінің ауырсынуы, ентігуі, қарашықтың кеңеюі, көру бұзылыстары, тері жамылғысының гипертермиясы, шырышты қабат цианозы тән болып келеді. Ауыр жағдайларда команы, тырысуларды, брадикардияға ұласатын тахикардия, коллапсты байқауға болады.

Емі. 2 процентті ерітіндідегі натрий гидрокарбонатымен асқазанды жуып, 30 процентті ерітіндідегі 100 мл этил спиртін енгізу керек.3 процентті ерітіндідегі 400 мл натрий гидрокарбонатын, тәулігіне 1мл/кг салмаққа 5 процентті ерітін-дідегі этил спиртін к/т тағайын-дайды. Ауыр жағдайларда экзотоксикалық шок кезіндегі емге ұқсас көмек көрсетеді. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Этил спирті Әртүрлі дәрежедегі, яғни есінен танудан комаға дейінгі мастық жағдайлар кездеседі. Бет тері жамылғысы гиперемирленген, дене қызуы төмендеген болады. Құсу, еріксіз дәреттін бұзылуы байқалады. Қарашықтары аздап тарылған, ал гипоксия кезінде олар кеңейген болады.Тыныс алу бұзылысының аспирациялы-обтурациялық түрін анықтайды,кейде механикалық асфиксия болуы мүмкін. Пульс жиі, бірақ әлсіз болады.

Емі. Міндетті түрде энтеросорбент енгізіп,зонд арқылы асқазанды жуу керек.Ауыз қуысының санациясын жүргізеді.3 проценті ерітіндідегі натрий гидрокарбонаты мен кристаллоидты ерітінділер тағайын-дайды.Жедел тыныс алу жеткіліксіздігі кезінде ЖӨЖ көрсетілген. Ауыр жағдайларда экзотоксикалық шок кезіндегі емге ұқсас көмек көрсетеді. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Сульфаниламидтер Жүрек айну, құсу, әлсіздік тән. Ауыр улануларда айқын цианоз, қозу немесе есін жоғалту дамиды.Некротикалық баспа, олигоурия және басқада бүйрек жетіспеушілігі байқалады.

Емі. Міндетті түрде 30 г натрий сульфатымен зонд арқылы асқазанды жуу керек.3 процентті ерітіндідегі 300 мл натрий гидрокарбонатын, энтеросорбенттерді ішке тағайындайды.Экзотоксикалық шок кезіндегі емге ұқсас инфузионды терапия жүргізеді. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Алкоголді заттар Алкоголді заттарға гидролизді және сульфитті спирттерді, денатураттарды, одеколондар мен лосьондарды, политураларды, желімдерді жатқызады.Олардың құрамында этил спирті жәнеде т.б. токсикалық заттар: метил спирті,альдегидтер, эфир майы, ацетон, фенолформальдегидті шайыр, бутил және амил спиртері кіреді.

Емі. Клиникасы этил спиртімен уланғанға ұқсайды, бірақ есінен тану тереңірек және ұзақ болып, жиі коллапс пен тыныс алу бұзылыстары дамиды. Этил спиртімен уланғандағыдай көмек көрсетіледі. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Тетурам (антабус) Интоксикация тетураммен емделу кезінде алкоголь қол-данғанда дамиды.Қорқыныш сезіміне, қалтырауға, тыныс алуының қиында-уына, жүрек қағуға шағымданады. Вегетоқантамырлы реакциялар беттің ги-перемиясы мен қызуы түрінде байқалады. Ауыр жағдайларда тез арада бозару, цианоз, жүрек ырғағының бұзылыстары, қан қысымының төмендеуі дамиды.

Ауыр жағдайларда науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Фосфорорганикалық қосындылар (хлорофос, карбофос, тиофос, метафос және т.б.) Фосфоорганикалық қосындылар тері мен тыныс алу жолы арқылы енгенде және асқазанға түскенде улану тудырады.

• І кезең-қозу, терлегіштік, миоз, сілекей бөлу;

• ІІ кезең- сана сезім бұзылыстарының тереңдеуі, бұлшықеттер фибрилляциясы, клонико-тоникалық тырысулар, тыныс алу бұзылыстары, тахикардия, жүрек ырғағының бұзылыстары;

• ІІІ кезең- тыныс алу бұлшықеттерінің салдануы, қан қысымының төмендеуі, жүрек аритмиясының фибрилляцияға ұласу қауіпі.

Емі. Энтересорбенттер енгізе отырып асқазанды жуып,уланудың жеңіл дәрежесінде 1 мг, орташа дәрежесінде 3 мг, ауыр дәрежесінде 5 мг к/т атропин тағайындайды. Әсер ету эффектісі 2-3 минуттан соң қарашықтың кеңеюімен, тері жамылғысының құрғай бастауымен және сілекей бөлу мен бронхореяның тежелуімен бағаланады. Нәтиже болмаған жағдайда атропинді қайта енгізу қажет. Тырысу кезінде диазепам 10-20 мг мөлшерінде тағайындайды. Жедел тыныс алу жеткіліксіздігі кезінде ЖӨЖ көрсетілген. Экзотоксикалық шок кезіндегідей инфузионды терапия жүргізеді, міндетті түрде инфузионды терапия құрамына калий хлоридін қосады. Натрий гидрокарбонаты мен кальций препараттарын тағайындауға болмайды. Ауыр жағдайларда науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады

Сілтілер (нашатырь, поташ, ізбес) Концентрацияланған аммиакпен ингаляциялық жолмен уланғанда тілдің, көмейдің ісінуімен бірге жоғарғы тыныс алу жолдарының ауыр күйігі, ларингоспазм мен бронхоспазм, өкпенің токсикалық ісінуі дамиды.Сілті теріге немесе конъюктиваға түскенде некрозға дейін ауыр күю пайда болады.

Өкпенің токсикалық ісіну клиникасында 4 кезеңді ажыратады.

• Рефлекторлы кезең,уланған аймаққа енгеннен бастап ол жерден шыққаннан кейін 15-20 минутқа созылады.

• Жасырын кезең 1-2 сағаттан 24 сағатқа дейін созылады.Удың жоғары концентрациясы кезінде жасырын кезеңнің болмауы да мүмкін.

• Өкпе токсикалық ісінунің клиникалық көрінісі кезеңі қозудан, енті-гуден, төстіктің артындағы ауырсынудан, көпіршікті қақырықпен жө-телуден, артериалді гипотензиядан,гипертермиядан, цианоздан басталады.

• Өкпе токсикалық ісінуінің кері даму кезеңі 2-3 тәулікте бастала-ды.Аммиакпен уланғанда экзотоксикалық шок дамуы мүмкін. Күшті сілтілерді ішке қабылдағанда ауыз қуысының шырышты қабатында гиперемия мен ісіну пайда болады.Ауыз қуысында қоңырқай немесе ақ жабынмен жабылған көпіршіктер түзіледі.Ауыз қуысында, өңештің жолында, асқазанда ауырсыну, қан араласқан құсу байқалады.Көмей күйгенде стидорозды тыныс алу болады.Ауыр жағдайларда экзотоксикалық шок дамиды.Бастапқы күндері қан кетуі мүмкін.

Емі. Көп көлемді сумен ауыз қуысын жуу керек.Сілтіні бейтараптау үшін әлсін қышқылдарды қабылдауға болмайды. Міндетті түрде жансыздандыру керек: 1 процентті ерітіндідегі 1-2 мл тримеперидин немесе 0,005 процентті ерітіндідегі 1-2 мл фентанил т/а немесе к/т1 мг атропин к/т, ішке 1 процентті бензокаин (анестезин) немесе 1-2 ас қасық 1 процентті ерітіндідегі прокаин.Тез арада асқазанды май мен зонд арқылы жуып, алгедрат + магний гидроксиді + 50-70 мл бензокаин немесе 150-200 мл қайнаған сүт енгізеді.Инфузионды терапия тағайындайды.Тыныс алуы қиындағанда және асфиксия қауіпі төнгенде ауыз-жұтқыншақ санациясын және глюкокортикоидтармен ингаляция жүргізеді. Нәтиже болмаған жағдайда 10 процентті ерітіндідегі лидокаинмен жансыздандыру арқылы трахея интубациясы мен трахеостомия көрсетілген.Ингаляциялы жолмен уланғанда өкпенің токсикалық ісінуіндегідей көмек көрсетіледі.Тері мен көз зақымдалғанда ағын сумен жуу керек, егер ауырсынатын болса 0,5 процентті ерітіндідегі тетракаин тамызады. Ауыр жағдайларда науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады, көзі ғана зақымдалған болса – офтальмологиялық стационарға.

Этиленгликоль Көбінесе жүрек айну, ұйқышылдықпен басталады, сосын ешқандай уланудың көрінісі болмайды.Бұл кезең орташа алғанда 4-8 сағатқа созылады. Келесі кезең жедел гастрит көріністерімен,абдоминалді ауырсыну синдромымен, токсикалық энцефалопатиямен және метаболикалық ацидозбен көрінеді.Бірінші күннен-ақ токсикалық нефропатия дамиды. 4 тәулікте жедел бүйрек жетіспеушілігі дамып, ол өкпе ісінуіне алып келеді. Ауыр жағдайларда психомоторлы қозудан кейін есінен тану, клонико-тоникалы тырысулар,экзотоксикалық шок дамиды.

Емі. Міндетті түрде энтеросорбент енгізіп,зонд арқылы асқазанды жуу керек.Қозу кезінде 10-20 мг б/е диазепам, 3 процентті ерітіндідегі ерітіндідегі 400 мл натрий гидрокарбонаты,терапевтік мөлшерде магний сульфаты және 10 процентті 10-20 мл кальций глюконаты мен кальций хлориді тағайындалады.Асқазанды жуған соң 30 процентті ерітіндідегі 50-100 мл этил спиртін ішке береді. Ауыр уланғанда экзотоксикалық шокқа ұқсас ем жүргізеді. Науқасты улануды емдеу орталығына жатқызады.

17. Жылан және басқа да жәндіктер шағуы, жануарлар тістеген кездегі шұғыл көмек. Жауаптық реакцияны диагностикалау (есекжем, Квинк ісігі, анафилактикалық шок). Диагностика. Шұғыл көмек. Науқастарды жүргізу тактикасы. Стационарға көрсеткіш. Тасымалдау

Жылан шағу

Жыланның уында мынадай биологиялық активті заттар бар: фосфолипаза, гиалуронидаза, лецитиназа және т.б. У қанға енгенде фосфолипаза лецитинді белсендіреді, ал ол өз кезегінде лецитин гемолитикалық, цитолитикалық әрекетімен қанды және тіндерді зақымдап кардиотоксикалық, антикоагуляциялық, цитолиткалық әсерін көрсетеді. Жыланның уы қантамыр қабырғасының өткізгіштігін жоғарлатады, соның салдарынан тіндердің ісінуі, зақымдалған аймақтың некрозы болады.

Клиникасы: шаққан жердің қатты ауырсынуы, ісінуі және оның зақымдалған қол-аяққа таралуы. Психикалық бұзылыстар: қорқыныш, қозу, үрей. Кейіннен жедел іштің ауырсынуы, құсу, іш өту және ангионевротикалық беттің ісінуі болады. Алғашқы минуттарда негізгі симптомы болып гипотензия және естен тану табылады.

Оқиға болған жерде жедел жәрдем беру:

• жарақатты жуады,

• арнайы моно- немесе поливалентті жылан уына қарсы сарысуды Безредка бойынша 500-1000 бірлікте б/і енгізеді, ауыр жағдайда қайта көк тамырға салады;

• алдын-алу мақсатымен сіреспеге қарсы сарысу енгізеді;

• циркулярлы новокаинді блокада жасайды;

• жасуша мембранасының тұрақтандырушы (преднизолон );

• гепарин 5000 бірлікте кіндік маңына немесе коагулограмма бақылауымен; аяқ-қолдың иммобилизациясы, жергілікті суық басу(мүмкіндік болса);

• ЖБЖ алдын-алу;

• симптоматиклық терапия (жгут салу тыйым салынған).

Улы жәндіктердің шағуы. Бір жәндік бір рет шаққанда 0,05- 0,3мг у енеді.

Бал араның, сонаның уында мынадай заттар болады:

• Биогенді аминдер: гистамин, допамин, норадреналин, ацетилхолин.

• Протеиндер және полипептидтер: меллитин, пептид, сонаның кининдері

• Ферменттер: фосфолипаза А, фосфолипаза Б, гиалуронидаза.

У жергілікті қабыну беріп, сонымен бірге нейротоксикалық, гепатотоксикалық әсер етеді. Жергілікті реакция ретінде жанып ауырсынады. Шаққан жерде бозғылт папула түзіледі, оның жан-жағының барлығы гиперемияланып, ісініп тұрады. Көбінесе бетті талаған кезде ісіну айқын болады және лимфаденит дамиды. Жалпы симптомдар: қалтырау, дене температурасының жоғарлауы, ентігу, бас айналу, тахикардия, жүрек айниды, құсады, АҚ төмендеуі, тыныс жеткіліксіздігі. Ауыр асқынысы болып эритроциттердің гемолизі және гемоглобинурия саналады. Шұғыл көмек: араның инесін алып тастау; шаққан жерге суық басу;новокаинді блокада жасау; десенсибилизациялық терапия; жасуша мембранасының стабилизаторы; бүйректің қызметін жақсарту; симптоматикалық терапия; форсирленген диурез.

Есек жем. Клиникасында терідегі бөртпелер, ашылып жатқан көпіршіктермен көрініс береді (терінің емізікшелі қабатының ісінуі). Есек жемнің көбінесе себебі болып дәрі-дәрмектер, тағамдық және тұрмыстық аллергендер жатады. Механикалық факторлармен, ыстық, суықтың теріге әсер етуінен псевдоаллергиялық есек жем пайда болады. Ауру қатты терілік қышынудан басталады, кейіннен ол жерде бөртпе пайда болып, олар көппіршіктеніп жарылады. Ауыр жағдайда осы көрініс бірігеді. Кейде дене температурасы 38-39ºС жоғарлайды, айқын интоксикациямен жүреді.

Шұғыл көмек көрсету: антигистаминді және мембрана тұрақтандырушы препараттарды қолданады (мысалы: супрастин 0,025г тәулігіне 2-3 рет, кетотифен 1мг тәулігіне 2-3 рет); аллергендердің эллиминациясы (энтеросорбция, гемосорбция, плазмоферез); ауыр жағдайда көк тамырға глюкокортикоид енгізеді.

Квинке ісінуі - жылдам дамитын дерма мен тері асты жасушасының аймақтық ісінуі. Аймақтық ісіну ерінде, қабағында, ауыздың кілегей қабатында ( тілде, жұмсақ таңдайда, бадамша безінде), тыныс алу жолында, асқазан-ішек трактісінде, несеп-жыныс аймағында болады. Қауіп төндіретін жағдай болып көмейдің ісінуі болып табылады, ол жедел тыныс алу жеткіліксіздігімен дамиды. Тамағының қарлығуы, үрген сияқты жөтел, тыныс алуының қиындауының дамуы осы жағдайды көрсетеді. АІТ кілегейлі қабатының ісінуі жедел абдоминалді патологияны өршітеді. Диспепсиялық бұзылыстармен, жедел іштің ауырсынуымен, перистальтиканың күшеюімен, кейде перитониалді симптомдармен көрінеді. Несеп-жыныс жолының зақымдалуының клиникасы жедел циститпен және зәрдің тоқтауымен жүруі мүмкін. Ісінудің бетте орналасуы қауіпті, өйткені ми қабықшасын зақымдауы мүмкін. Бұл кезде менингиалді симптомдармен немесе лабиринтті жүйенің зақымдалуымен, оны дәлелдейтін Меньера симптомымен көрінеді(бас айналу, құсқысы келу, құсу).

Шұғыл көмек: гормонотерапия (преднизолон, дексазон); десенсибилизациялық терапия (супрастин); зәр айдағыш (лазикс); протеаза ингибиторлары (контрикал); дезинтоксикациялық терапия (гемосорбция, энтеросорбция); аурухананың аллергологиялық бөлімшесіне жатқызу.

Анафилактикалық шок (АШ) АШ- жедел дамитын, өмірге қауіп төндіретін, қан айналымның, тыныс алудың, ОЖЖ бұзылысымен сипатталатын, аллергиялық реакцияның жедел типіне жататын түрі.

Классификациясы. Клиникалық ағымына байланысты.

1. Өте жедел түрі- тез басталып, АҚ төмендеуімен, тыныс алу жеткілік-сіздігімен дамитын, науқас есінен танады. Бұл түрінің ерекшелігі интенсивті шокқа қарсы емге бағынбауы, дамып комалық жағдайға әкеледі. Өмірге аса қажетті мүшелердің зақымдалуынан науқас алғашқы минуттарда немесе алғашқы сағаттарда өледі. АШ өте жедел түрінің клиникалық синдромына байланысты 2 ағымы бар: жедел тыныс алу жеткіліксіздігі (ЖТЖ), жедел жүрек-тамыр жеткіліксіздігі (ЖЖТЖ). АШ ЖТЖ синдромымен жүретінінде бірден әлсіздік пайда болып, кеудесі қысылады, ауа жетпегендей болады, қиналып жөтеледі, экспираторлы ентігу, бас ауыру, жүрек тұсының ауырсынуы, қорқы-ныш болады. Терісінің бозаруы, цианозы байқалады, аузынан көпіршік ағады, тыныс шығарғанда ысқырықты сырылдар естіледі. Беттің және дененің басқада жерлерінде ангионевротикалық ісінуі дамуы мүмкін. ЖТЖ әрі қарай дамыса және оған жедел бүйрек үстілік жеткіліксіздігі қосылса өлімге әкеледі.

АШ ЖЖТЖ синдромымен дамыса бірден әлсіздік пайда болып, құлағында шу, көп тер төгеді, терісінің бозаруы, акроцианоз, АҚ төмендеуімен дамиды, жіп тәрізді тамыр соғысы, жүрек тондары әлсіреген болып келеді. Бірнеше минуттан кейін есінен танып, қалтырайды. ЖЖТЖ әрі қарай дами берсе өлімге әкеледі.

2. Рецидивті ағымды түрі- клиникалық жағдайы жақсарған соң бірнеше сағаттан кейін шоктық жағдайдың қайталануы. Кейде шоктың қайталануы ауыр болады, бастапқыға қарағанда. Өйткені оның емге көнуі қиын.

3. Абортивті ағымды түрі- шоктың асфиксиялық түрі, бұл кезде клиникалық симптомдар оңай емге көнеді.

Анафилактикалық шоктың ағымына байланысты 5 түрі бар: кәдімгі, гемодинамикалық, асфиксиялық, церебралді, абдоминалді.

Қауіп факторлары: анамнезінде дәріге аллергиясы бар; дәрілерді ұзақ мерзім қолдану, әсіресе қайталау курстарымен; депо препараттарын қолдану; дәрілік препараттың сенсибилизациялық белсенділігі жоғары; дәрілік затпен ұзақ мерзім кәсіби қатынаста болу; анамнезінде аллергиялық ауруы бар; пенициллинге сенсибилизация болатын дерматомикоздың анықталуы; полипрагмазия.

Диагностикалық критерилері:

Шоктың жедел, қауіпті ағымында науқас шағымданбайды, бірден есінен танады, жүрегі тоқтап клиникалық өлімге әкеледі.

Шокқа тән симптомдар (кәдімгі түрі): тері түсінің өзгеруі; әр түрлі эк-зантемалар, беттің, қабақтың, мұрынның кілегей қабатының ісінуі; суық, жабысқақ тер; түшкіру; жөтел; қышыну; жас ағу; құсу; клони-калық қалтырау; «өлімнен қорқу»; зәрі мен нәжісін еріксіз жіберуі.

Клиникалық объективті зерттегенде көрінеді: жіп тәрізді тамыр соғысы (шеткері тамырда); тахикардия (сирек брадикардия, аритмия); жүрек тондары естілмейді; АҚ тез төмендейді (ауыр жағдайда төменгі қысым анықталмайды); тыныс алуының бұзылысы; көз қарашығы кеңейген жарыққа әсері жоқ.

АШ гемодинамикалық түрінде жүрек-тамыр жүйесінің бұзылысының симптомдарымен көрінеді: жүрек тұсының қатты ауырсынуы; ырғағының бұзылыстары; әлсіз тамыр соғысы; АҚ төмендеуі; жүрек тондарының естілмеуі; перифериялық тамырлардың тарылуы (тері бозаруы) немесе кеңеюі (гиперемия, ісіну).

АШ асфиксиялық түрінде ЖТЖ жүреді, ол көмейдің ісінуіне, бронхтардың спазмына, оның кілегей қабатының ісінуіне немесе өкпенің ісінуіне байланысты. Шоктың ауырлық дәрежесі тыныс алу жеткіліксіздігіне байланысты.

АШ церебралді түрі сирек кездеседі, зақымдалу ОЖЖ жағынан: қозу, естен тану, мидың ісінуі, эпилепсиялық статус тынысының жүрегінің тоқтауымен жүреді.

АШ абдоминалді түрінде алғашқы симптом болып «жедел іштік» жатады: бүйен аймағының ауырсынуы немесе бүкіл ішінің ауырсынуы, құсу, үлкен дәретке шыққысы келеді, көбінесе осы диагностикалық қателікпен операцияға алынады.

Шоктың эректилді фазасы 20-30 минутқа созылады, церебралді және кардиоваскулярлы синдромдармен көрініс береді.

Церебралді синдром- қозу, эйфориямен, рефлекстердің жоғарлауымен, жоғары сезімталдықпен, қарашықтардың кеңеюімен байқалады. Зардап шеккен науқас есінде, қозғыш, тынышсыз, «өлім қорқынышы» болады.

Кардиоваскулярлы синдром- қалыпты немесе жоғары АҚ, тахикардия немесе әлсіз тамыр соғысымен, бозарумен, сирегірек терінің, беттің гиперемиясымен сипатталады.

Торпидті фаза(шынайы шок). Шоктың барлық патогенетикалық механизімдерінің қосылуы. Бірнеше сағатқа созылады, көмек бермесе өліммен аяқталады. Шоктың торпидті фазасының 3 дәрежесі бар:

• Шоктың I дәрежесі компенсацияланған, жалпы жағдайы ауыр, бозарған, ерін мен саусақтардың цианозы, тынысы беткей, гипотермия көрінісімен болады. ОЖЖ симптомдары: әлсіздік, жауап реакциясы кеш, қарашықтары тарылған. Кардиоваскулярлы көрінісі: АҚ қалыпты немесе төмендеген, тамыр соғысы баяу.

• Шоктың II дәрежесі субкомпенсацияланған, жалпы жағдайы өте ауыр, цианоз дамиды, тынысы жиілейді, гипотермия, қатты шөлдейді, олигоанурия дамиды. Церебралді синдром: баяу жауап қайтарады, есі аздап бұлыңғыр, қарашықтары кеңейген жарыққа реакциясы аз. Кардиоваскулярлы синдром көрінісі: жүрек тондары естілмейді, гипотония, тахикардия, экстрасистолия, тамыр соғысы анықталмайды. Қанда метаболикалық ацидоз, гипокалиемия, гипоксия.

• Шоктың III дәрежесі декомпенсацияланған, жалпы жағдайы өте ауыр, тоталді цианоз дамиды, гипотермия, тынысы беткей Чейна-Стокс тынысы, анурия. Церебралді синдром: есінен танған, адинамия, қарашықтар кеңейген жарыққа реакциясы жоқ, сезімталдылығы жоғалған. Кардиоваскулярлы синдром көрінісі: тамыр соғысы жіп тәрізді немесе анықталмайды, САҚ 50 мм.с.б.. төмен, жүрек тондары естілмейді, аритмия. Қанда айқын метаболикалық ацидоз, ауыр гипоксия, мүшелер мен тіндердің қайтымсыз өзгерісі. Шоктың стадияларын ажырату үшін Альговердің критерийлерін қолданады. Ол пульс жиілігі мен САҚ қатынасына негізделген. Қалыпты жағдайда Алговердің критериі - 0,5; шоктың I дәрежесінде- 1,0 дейін, II дәрежесінде -1,0 -1,5 дейін, III дәрежесінде - 1,5 жоғары.

Ажыратпалы диагностикасы:

• АШ-ты жүйелік аллергиялық реакциялармен жүргізбейді. Өйткені бұл екі жағдайда да бір емдік іс-шаралар жасалады.

• АШ ерекшелігі алғашында терінің бөртуімен, эритемасымен, ісіну немесе бронхоспазммен басталады немесе гемодинамикалық өзгерістермен бірге. Басқа симптомдар АШ тән емес, олар басқада шоктың түрлерінде болады.

Диагностикадағы негізгі және қосымша іс- шаралардың тізімі:

1. есін бағалау;

2. терісін (бозарған, цианозды), көрінетін кілегей қабаттарын эритема, бөртпе, ісіну, ринит симптомдары, конъюктивит бар жоқтығын қарау;

3. жұтынғанда, тыныс алғанда қиналатындығын бақылау;

4. пульсті, ЖСЖ, АҚ бақылау;

5. құсық, еріксіз дефекация немесе сиіп қою, қынаптан қанды бөліністері болдыма, соны бақылау.

Медициналық көмек көрсету әдістемелері:

Науқасты Тренделенбург қалпында жатқызады: аяғын жоғары көтеріп, басын жанына бұрып, төменгі жағын түсіреді: тілін жұтпас үшін, асфиксия және құсықтар тұрып қалмас үшін. Оксигенотерапия жүргізіледі.

1. аллергендердің түсуін тоқтату керек:

• парентералді аллергендердің енуінде:

• жгут салу (аймаққа салынатын болса) аллерген енген жерден проксималды 30 мин., артерияны қыспау керек( 10 мин. сайын 1-2 мин. босату керек);

• инъекцияланған жерді крест тәрізді тесу керек 0,18% 0,5мл эпинефрин ерітіндісімен 5,0мл NaCl ерітіндісінде және оған мұз қою керек (бірінші тағайындалатын ем);

• мұрын жолына аллергенді медикаменттерді тамшылатқанда, конъюктивалді қапшықпен бірге ағынды суда жуу керек;

• аллерген пероралді түскенде асқазанды жуу керек, егер науқастың жағдайы көтере алса;

2. шокқа қарсы іс- әрекеттер:

• тезірек б/і 0,18% 0,3-0,5мл эпинефрин (1,0мл аспауы қажет) 5-20мин. сайын эпинефринді қайта салу керек. АҚ қадағалаумен;

• антигистаминді препараттар: 1% дифенгидрамин ерітіндісінің 1,0 мл (ары қарай дамуын тежейді). Пипольфенді қолдануға болмайды, өйткені оның гипотензивті әсері айқын;

• 0,9 % NaCl ерітіндісімен инфузионды терапия жүргізу. 1л кем емес;

• егер гемодинамика тұрақсыз болса алғашқы 10минутта қайта коллоидты ерітінділер құю керек. пентакрахмал 1-4мл/кг/мин инфузионды терапияның көлемі мен жылдамдығы АҚ мен ОВҚ(ЦВД) және науқас жағдайына байланысты;

3. аллергияға қарсы терапия: преднизолон 90-150 мг в/і;

4. симптоматикалық ем:

• тұрақты артериалді гипотензияда, циркуляциядағы қан көлемін толтырған соң, систолалық қысым >90 мм.с.б. жеткенше вазопрессорлы аминдерді вена ішіне титрлі енгізіледі. Допамин венаға тамшылатып 4-10мкг/кг/мин, 15-20мкг/кг/мин артық емес (200мг допаминді 400 мл 0,9% NaCl ерітіндісімен немесе 5% декстроза ерітіндісі). Инфузияны 2-11 тамшы минутына жылдамдықпен енгізеді;

• брадикардия дамыса 0,1% 0,5мл атропин тері астына енгізеді, қажет болса 5-10мин. кейін қайта салады;

• бронхоспазм жағдайында венаға 2,4% 1мл аминофиллин ерітіндісін салады(10,0мл көп емес) 20мл NaCl ерітіндісінде немесе ингаляциялық түрде β2 адреномиметик сальбутамол 2,5-5,0 мг небулайзер арқылы енгізеді;

• цианоз дамыса, диспноэ жағдайында немесе аускультацияда құрғақ сырылдар естілсе оксигенотерапияға көрсеткіш болып табылады. Егер тыныс алу тоқтаса өкпенің жасанды вентиляциясын жасайды. Көмейдің ісінуінде- трахеостомия;

• тыныс алу функциясымен жүрек – тамыр жүйесінің қызметін бақылау керек.

Ауруханаға жатқызуға көрсеткіш: АШ – абсолютті көрсеткіш болып табылады, жағдайы тұрақтанғанша реанимация бөлімшесінде интенсивті терапия жүргізіледі.

18-19. Көпжарақаттар, жарақаттық шок кезіндегі шұғыл көмек. Бөгде затты диагностикалау (көз, мұрын, құлақ). Диагностика. Шұғыл көмек. Науқастарды жүргізу тактикасы. Стационарға көрсеткіш. Тасымалдау.