«Великая замятня»[править | править вики-текст]

См. также: Мамаева Орда

Запрос «Великая замятня» перенаправляется сюда; см. также другие значения.

Куликовская битва. Миниатюра из«Сказания о Мамаевом побоище»

С 1359 по 1380 год на золотоордынском престоле сменилось более 25 ханов, а многие улусы попытались стать независимыми. Это время в русских источниках получило название «Великая замятня».

Ещё при жизни хана Джанибека (не позже 1357 года) в Улусе Шибана был провозглашён свой хан Минг-Тимур^[27]. А убийство в 1359 году хана Бердибека (сына Джанибека) положило конец династии Батуидов, что стало причиной появления самых различных претендентов на сарайский престол из числа восточных ветвей Джучидов. Воспользовавшись нестабильностью центральной власти, ряд областей Орды на какое-то время вслед за Улусом Шибана обрёл собственных ханов.

Права на ордынский престол самозванца Кульпы сразу же были подвергнуты сомнению зятем и одновременно беклярибекомубитого хана темником Мамаем. В итоге Мамай, приходившийся внуком Исатаю, влиятельному эмиру времён хана Узбека, создал самостоятельный улус в западной части Орды, вплоть до правого берега Волги. Не будучи Чингизидом, Мамай не имел прав на титул хана, поэтому ограничился должностью беклярибека при ханах-марионетках из рода Батуидов.

Ханы из Улуса Шибана, потомки Минг-Тимура, попытались закрепиться в Сарае. По-настоящему это им не удалось, ханы менялись с калейдоскопической быстротой. Судьба ханов во многом зависела от благосклонности купеческой верхушки городов Поволжья, которая не была заинтересована в сильной ханской власти.

По примеру Мамая другие потомки эмиров также проявили стремление к самостоятельности. Тенгиз-Буга, тоже внук Исатая, попытался создать самостоятельный улус на Сырдарье. Восставшие против Тенгиз-Буги в 1360 году и убившие его Джучиды продолжили его сепаратистскую политику, провозгласив хана из своей среды.

Салчен, третий внук того же Исатая и в то же время внук хана Джанибека, захватил Хаджи-Тархан. Хусейн-Суфи, сын эмира Нангудая и внук хана Узбека, в 1361 году создал независимый улус в Хорезме^[28]. В 1362 году литовский князь Ольгерд захватил земли в бассейне Днепра.

Смута в Золотой Орде закончилась после того, как чингизид Тохтамыш при поддержке эмира Тамерлана из Мавераннахра в 1377—1380 годах сначала захватил улусы на Сырдарье, разгромив сыновей Урус-хана, а затем и престол в Сарае, когда Мамай вступил в прямой конфликт с Московским княжеством (поражение на Воже(1378)). Тохтамыш в 1380 году разгромил собранные Мамаем после поражения в Куликовской битве остатки войск на реке Калке

7. Тоқтамыс және алтын орданың уақытша күшеюі

Тоқтамыс хан (шамамен 1350 – 1406) – Алтын Орда ханы (1380 – 97/98). Маңғыстауда билеуші болған Тұй Қожа оғланның баласы. Жошы хан әулетінен.

Мазмұны

  [жасыру] 

• 1Биографиясы

• 2Мәскеуге жорық

• 3Дереккөздер

• 4Тағы қараңыз

Биографиясы[өңдеу]

Әкесі Орыс ханның қолынан қаза тапқаннан кейін, Ақ Ордадан Әмір Темірге қашып барды. 1378 – 1379 жылдары Әмір Темірдің көмегімен Сығанақты жаулап алып, Ақ Орданың билеушісі болды. Ол Мамайдың Күлік шайқасында жеңіліске ұшырағанын пайдаланып, Алтын Орда тағына отырды. Сарайды, Қажы-Тарханды, Қырымды басып алды. Таққа отырысымен Шыңғыс хан әулетінің тақ үшін 25 жыл бойғы қырқысуларын жойды, ақша реформасын жүргізді. Сонымен қатар Көк Орда, Хорезм, Қажы-Тархан, Қырым иеліктері мен т.б. ұсақ ордалардың басын қосып, қуатты Жошы ұлысының бірлігін қалпына келтіруге күш салды.

Мәскеуге жорық[өңдеу]

Алтын Ордадан бөлініп шықпақ болған Ресей жерлеріне шабуыл жасады. 1382 жылы Мәскеуді басып алып, өртеп жіберді. Бірақ Тоқтамыстың ұлы державалық ниеттері Әмір Темірдің қарсылығын туғызып, екеуінің арасында ұзаққа созылған қиян-кескі күрес басталды. 1387 жылы туған Кавказдағы Кура өзеніннде Әмір Темірден жеңіліс тапты, бірақ Орталық Азияда Тоқтамыстың, Қамар әд-Дин мен Еңке төренің одақтасқан әскерлері Самарқанд пен Бұхараның төңірегін шапқыншылыққа ұшыратты.

Тоқтамыс 1391 жылы 18 шілдеде Құндызша өзенінің бойында, 1395 жылы 15 сәуірде Терек өзені аңғарында Әмір Темір әскерлерінен жеңіліс тапты. 1397 жылы Едігенің қудалауына ұшырап, Литваға қашты. 1399 жылы Ұлы Литва князі Витовтпен одақтасып, Алтын Ордаға жорық жасады. 1399 жылы 12 тамызда Темір Құтлығ пен Едіге әскерлерімен Ворскла өзені бойында болған шайқаста тағы да жеңіліске ұшырады. 1406 жылы Түменге жақын жерде Тоқтамыс Едіге мен Шәдібек әскерлерімен шайқасып, қаза тапты.^[1][2]

Тоқтамыс ханның өмірбаяны. Ақсақ Темір заманында Батыс Еуропа араб-парсы жиһанкездерінің назарын Еділ — Жайық, Орта Азияның қос өзені бойына ауған бір кезең болды. Осы өңір саясат пен тарихтың кіндігіне айналды. Шынында да Еуразияның ортасынан дүние жүзінің тең жартысын елеңдеткен ұлы тұлғалар шықты: Ақсақ Темір, Қамараддин, Орыс хан, Баязид, Дмитрий Донской, Мамай, Едіге, Тоқтамыс. Ақиқат пен әділетсіздік қашанда біте қайнасып қатар жүреді. Осынау тұлғалардың бірі әсіре дәріптелді, екіншілері орынсыз ғайбатталды. Әлбетте, әр елдің ұлы уақиғаларға өздерінің көзқарасы мен ұстанымдары болды, қашан да ақиқатқа кереғар саясат салқыны да әсерін тигізбей қоймады. Тарихи әдебиетте өзінің мақсат — мүдделері мен істеген істеріне орай дұрыс бағасын ала алмаған, қатарластарына қарағанда ғайбатты көбірек естіген тұлғаның бірі — Тоқтамыс хан. Әрине, оның өмірлік ұстанымдары мен саяси іс — әрекеттерінде бұлғақ, айнып — толқушылық, тіпті ақылға шетін кереғарлықтар аз болмады. Өзге жұртты қойғанда қазақ қауымы арасында да ол туралы пікір әліге дейін ала — құла. Мұхаметжан Тынышбаев өз еңбегінде «Қазақ Тоқтамысты жамандауын да қоймайды, көрсе бас шұлғып тоңқаюын да қоймайды» деген көнеден қалған қария сөзден мысал келтіреді. Алайда бөрі жон мықтылармен жағаласта ғұмыр кешкен Тоқтамыс бірінен-бірі өткен сегіз көкжал ұлымен Ұлы Дала төсінде тұлпар тұяғымен тарих жазған атақты тұлғалардың бірі екендігінің басы ашық. Тоқтамыс 1360 жылдардың шамасында Маңғыстау топырағында дүниеге келген. Жошының он үшінші ұлы әйгілі Тоқа — Темір әулетінен, Аталық шежіресі былайша түзіледі: Жошы — Тоқа — Темір — Өз — Темір -Той — қожа — Тоқтамыс (Тарих —  и гузида — ий нусрат — наме). Есімдердің әліптелуінде сәл — пәл ауытқушылық болғанымен, Әбілғазы баһадүр де осы тізімді ұсынады. 1257 жылы аяқталған Батыс Еуропаға «жеті жылдық» жорықтан кейін Бату бірнеше жаңа иеліктермен қатар Маңғыстау ұлысын інісі Тоқа -Темірге иелікке берді. Демек, Өз — Темірден бері қарай жүз жыл шамасында бұл әулет Маңғыстауды мекендеген. Ал Өтеміс қажы аталмыш ұлыстың тайпалық құрылымынан хабар береді: «Шырын, Барын, Арғын, Қыпшақ бұрыннан бері Тоқтамыс — оғланның ата — бабаларының елі еді» (Шыңғыс — наме). Демек, ХІІІ — ХІV ғасырларда Маң-ғыстау жұртының басым көпшілігі жоғарыда аталған рулар болғанында дау жоқ. Маңғыстау арқылы Алтын Орданы Орта Азиямен, Үндістанмен, Иран, Араб елдерімен жалғастыратын Сарай — Хорезм керуен жолы өтті. 1351 жылғы Дульцерт картасы мен 1375 жылы сызылған Котолон атласында Маңғыстау өлкесі арқылы өткен керуен жолында сегіз қала көрсетілген  Ал олардың ара — арасында жүздеген бекеттер мен қүдықтар болғаны белгілі. Демек, бүіп кезде Маңғыстау гүлденген өлке болған. Орыс ханнын Алтын Орда тағын жаулап алғаны туралы орыс жылнамаларында дерек жоқ. Араб, парсы жазбалары бұл уақиғаны хижраның 776 жылы деп көрсеткен, ал ол 1374 — 75 жылдарға сай келеді. Орыс хан өзіне карасты ұлыстар мен иеліктерден жасақ жиып, ләшкер түзегенде, Тоқтамыстың әкесі Тойқожа келмей қалған. Замандастары Орыс ханның мінезі қатал, бірбет болғанынан хабар береді. Ол Сарайға жорыққа шыққанда Маңғыстауға соғып, Тойқожаны өлтіреді. Жасөспірім оғлан Тоқтамысқа тиіспейді. Орыс хан Алтын Орда тағында ұзақ отыра алмай, 1376 жылы Сығнаққа қайтып оралды.Оның қаһарынан корыққан Тоқтамыс Ақсак Темірді сағалауға мәжбүр болды деп айтылып, жазылып келеді. Өтеміс қажы деректері Орыс хан Еділді тастап Сырға келгенде Тоқтамыстың Еділге қашқанын әңгімелейді. Мұны қашу емес, қазақ болу деп ұққан жөн. Өз қауымымен тіл табыса алмаған талапты оғландар жанына қырықтан кем емес ер — шора топтап, Алтайдан Арапат (Карпат) тауына дейін созылған кең далада ерлік танытып, атақ шығару сапарларына аттанатын болған. Мұны казақтану, қазақ болу, яки Еуропадағы рыцарлыққа ұқсас серілік деп білген. Олар әулетті билеушілерге жалданып қызмет еткен. Жекеленген қалаларды, иеліктер мен ұлыстарды басып алып, бек, әмір, қолбасы дәрежелеріне көтерілгендер де аз емес. Сарайдан Орыс хан кеткен соң, таққа шайбан Қан — бай деген отырды. Міне, Тоқтамыс осы ханды сағаламақ болды. Хан рай бермей, ордасына енгізбегенмен, Тан өзенінен қоныс береді. Тоқтамыс серіктерін жұмсап, сәлем айтып, астамшылығы өткен Мамайды күйретуге дайын екенін хабарлайды. Бұл ұсыныс ұнап қалған Қан — бай қопаңдап әскер жиып, артынан айнып қалады. Осыған орай «Шайбанның кеңесі көтінен кері кеңес» деген сөз калды деп мысқылдайды Өтеміс қажы. Осы жолы Токтамыс Қан — байдың жақын інісі Арабпен (орыс жылнамаларындағы Арабша) танысып, өмірлік дос болады. Ол Арал теңізі маңынан келіп, Көгедайды жайлап отыр еді. Шамасы, ол Орыс ханмен бірге келіп, не кері қайтпай жырылып қалған, не оған қарсы шығып, қандас туысы Қан — байдың шашбауын көтерген оғлан. Қалай болғанда да жақында ғана Қан — байды Сарай тағына отырғызып, күш алып, тынысы кеңіп тұрған кезі еді. Ол өзі құралпы оғлан Тоқтамысты қонақ қылып, алдына жүз қаралы жылкы салып, еліне қайтарады.  Бұл екі оғланды Орыс ханға қарсылық бастарын біріктірген сияқты. Арабтың оған басқа емес, жылқы сыйлауы — мыңғырған бай Той қожа ұлы Тоқтамыстың кедейленіп калғанын аңғартады. Шамасы, Орыс хан әкесін өлтіріп қана қоймай, мал — мүлкін тартып алған. Сол кездерде батыс, шығыс Дешті Қыпшақты ұстап тұрған қандастары Тока — Темір Орыс хан, шайбан әулетінің басы Қан — байлардан сүйеніш таппаған Тоқтамыстың Ақсақ Темірді сағалаудан басқа амалы қалмаған. Ол 1376 жылдың наурыз, сәуір айларында алғаш рет Ақсақ Темір ордасынан төбе көрсетті. Ақсақ Темірдің көктен іздегенін жерден берді. Дешті Қыпшақпен қарым — қатынас ширығып тұрған — ды. Бұл кезде Шағатай ұлысы Ақорда жұртын «көшпелі өзбектер» деп атайтын. Олар шекаралық аудандарда барымта — сырымтаны көбейтіп, қыздарды алып қашып, тыныштықты кетіртіп тұрған. Кеңесші диванның талап етуімен ішке сыналап еніп кеткен бұл көшпенділерді Ақсақ Темір екі рет қуып тастады. Ол ол ма, қар кетіп, аяқ ұзарысымен жалайырлар бүлік шығарып, Сары — Бұқа, Әділшақ Баһрам әмірлер қашып барып, Орыс ханның қолтығына тығылды (1376 жылы көктемде). Арада ашық жанжал бүгін — ертең бұрқ ете түскелі тұрған бір сәт еді. Дешті Қыпшақпен екі арада қалыптаскан осы жағдайда Тоқтамыстың келуі құдайдың жіберген көмегі сияқты болды. Өзі тасада отырып, екі тоқа -темірді бір — біріне айдап салып, Тоқтамыстың қолымен от күреуге кірісті. Оны патша ұлындай ғып киіндіріп, қажетіне алтын — күмісті аямай беріп, жанына жасақ сайлап, соңына ләшкер ілестіріп, дабыл сыйлап, қолына ту ұстатты да, Орыс хан тағына таласу үшін Түркістанға беттетіп салды. Тоқа — темір әулетінің басты тірегі әрі қамқоршысы бола отырып, баласындай балаға қарсы баруды ар көріп, Тоқтамыстың жолын бөгеуге өжет, батыр ұлы Құтлық — Бұқа оғланды шығарды. Сауран қызу майдан шебіне айналды. Бірнеше рет бетпе — бет келіп, жеңісе алмады. Ақыры Тоқтамыс қапысын тауып Құтлық — Бұқаны өлтіріп тынғанмен, өзі де оңбай жеңіліп, Ақсақ Темірге қашып келді. Ақсақ Темір Тоқтамыс жеңілмей, жеңіп қайтқандай ешбір ренішсіз қарсы алып, тағы да әскер жасақтап беріп Сауранға аттандырды. Бұл жолы Тоқтамысқа Орыс ханның тағы бір ұлы Тоқтақия қарсы шықты. Тоқтамыс тағы да оңбай жеңілді. Қашып келе жатып, соңынан қуған Қараншы батырдың оғы дәл тиіп, аяғынан қатты жараланды. Қолға түсетін болған соң, өзенге қарғып, қамыс арасына тығылды. Аксақ Темір көмекші ретінде жанына қосып берген Едіге — Барластың арқасында аман құтылды.  Кешікпей Ақсақ Темірдің ордасы орналаскан Самарқандтың іргесіндегі Кеш қаласына Орыс ханнан 100 кісілік жасақпен Кепек маңғыт пен Тулужан баһадүр бастаған елшілер келіп, Орыс ханның сәлемін жеткізіп келеді . «Тоқтамыс менің ұлымды өлтіріп, сенің иелігіңе кеп тығылды. Жауымды шығарып бер, болмаса тұрысатын жеріңді айт та, тез жет!». Тоқтамысты шығарып беру былай тұрсын, Орыс хан ұлысына өзі әскер бастап баратынын Ақсақ Темір мәлім етті. Шынында да, Ақсақ Темір ләшкерін шұбыртып келіп, Отырарға тоқтады. Орыс хан қолы Сауранға бекінді. Кешікпей дымқылды күздің сылбыр ақ жауыны басталды да, арты қарға айналып, ойламаған жерден суық түсті. Екі араның шиеленісін білектің күші, найзаның ұшымен шешісетін серт шақ амалсыз үш айға кері шегерілді. Азды — кемді қақтыстарға тойтарыс бере отырып, Ақсақ Темір Кешке қайтып оралды. 1377 жылы көктемде Тоқтамыс оғланды жолбасшылыққа алып, атқа қонып, калың ләшкерін ілестіріп шыққанда, Орыс ханның өлгені туралы хабар жетті. Бұл бір сұрағанға тілеген ұрымтал қолайлы сәт еді. Бірақ Ақсақ Темір қаралы елді шабуға бармады. Мұсылманшылығы ұстағаннан емес, қаралы елді шауып, Дешті — Қыпшақты ашындырып алам ба деп қорықты. Бұл бір Алтайдан Арапат тауына дейін созылған ұшы — қиырсыз ұлан — ғайыр, аламандық дәстүрде тәрбиеленген, болмашыға лап етіп тұтанып, лып етіп сөнетін тәуекелшіл ел — ді. Сетінеп бөлініп өз бағын өзі ортайтып отырған, намыс үстінде уақытша болса да тізе қосысып, дуласып кетсе, басы пәлеге қалары анық болды. Ақсақ Темір әліптің артын бағып, ләшкердің бетін кері бұрды. Орыс ханның орнына ұлы Тоқтақия хан болды. Замандастары «жұмсақ, барынша әділетшіл жан еді» деген баға береді. Үш ай ғана тақта отырып, ақ өліммен о дүниеге жөнелді. Одан кейін, Ақорда тағына Темірбек (Темір — Мәлік) отырды. Ол Орыс ханның алыс туысы, тоқа -темірдің Абай тармағынан тарайтын оғлан еді. Ол 1376-77 жылдардағы Орыс хан — Ақсақ Темір шайқастарына қатысып, аяғынан жараланған. Муин — ад Дин Натанзи ол туралы жақсы пікірде емес: ішімдік ішіп, мастыққа салынған, мас күйінде басқарған елінен ынтымақ, береке кете бастаған деп баға береді. Ақсақ Темір Тоқтамысты жасақтап, «қуса жететін, қашса кұтылатын» Қынық атты асыл тұқымды тұлпарын мінгізіп, тағы да Сырға аттан-дырады. Темір — Мәлік үлкен күшпен қарсы шығып оның тас — талқанын шығарады. Тоқтамыс Қынықпен қашып құтылады. Ақсақ Темір ізін суытпай оны тағы да Сырға жөнелтті. Әскери жағаластың сыртында іштен іріту әрекеттері де қоса қабат жүргізіліп жатса керек. «Түске дейін ұйықтайтын» ханнан біртіндеп ел кетіп, Тоқтамысқа қарай ауытқи бастайды. Темір — Мәлік Сығнақты қалдырып, Қараталға ұзайды. Сонда қыстап отырғанда Тоқтамыстан күйрей жеңіліпті, тақтан айырылады, Тоқтамысты Сығнаққа әкеліп хан көтереді. Әп дегенде Тоқтамыс тарихын оның балаларының тарихымен қоса баяндап, әкелі-балалы бір әулеттің бастан кешкендерін тұтас баяндап шығуды көздеп едік, бақсақ, олай істеуге болмайды екен. Өйтсек, Едіге тарихына ауысып кетеміз екен». Едігенің соңғы 15 жыл өмірі осы Тоқтамыс балаларымен алыс — жұлыста етіп, ақыры сол ұлдардың бірінің қолынан мерт болды.

8. 1396 г. к власти в Улуг Улусе приходит Едиге, последний правитель этого государства. Его политика была направлена на укрепление роли кочевой знати и ослабление ханской власти. Должность бия стала фактически выше ханской, и последний превратился лишь в номинального правителя государства. Едиге сменил на сарайском престоле нескольких ханов, в основном потомков Орыс хана. Однако в полной мере восстановить могущество Улуг Улуса ему не удалось по следующим причинам.  Во-первых, с упадком городской жизни после тимуровских погромов и продолжавшейся откочевкой кочевого населения на восток из-за климатических изменений экономическая жизнь стала перемещаться в Центральный и Южный Казахстан, а политический центр государства оставался на берегах Едиля.  Во-вторых, усилились центробежные силы на окраинах государства, особенно в Булгаре и Крыму. Булгары и южно-крымские тюрки стремились избавиться от сарайского господства и построить независимые государства.  В-третьих, в Улусе была сильна султанская оппозиция, недовольная падением роли чингизидов и усилением родовой знати. Эту оппозицию возглавлял Токтамыс и его сыновья.  В 1396 г. Токтамыс заключил союз с Литвой, овладел Крымом и выступил в поход против Темир-Кутлыга. В 1399 г. на берегу р. Ворсклы войска Токтамыса и Едиге вновь встретились. На стороне Токтамыса выступили литовские и польские феодалы, немецкие наемники и генуэзские отряды из Крыма. В армии Едиге, кроме кыпчакских отрядов, были дружины русских князей. Битва, произошедшая 12 августа 1399 г., закончилась полным разгромом Токтамыса и его европейских союзников. В 1405 г. он умер в Чимги-Туре.  Обезопасив западные пределы государства, Едиге обратил свое внимание на юг, где в 1405 г. ему удалось овладеть Хорезмом. Однако вскоре последовал целый ряд неудач, и Едиге был вынужден в 1410 г. покинуть Сарай и закрепиться в Хорезме и низовьях Сырдарьи. Темир-хан, сын Темир-Кутлыга, пытался овладеть этим важным регионом, однако потерпел поражение и уступил трон сыну Токтамыса Желалатдину.  В 1411-1419 гг. за сарайский престол боролись сыновья Токтамыса, свергая и убивая друг друга. В 1419 г. Едиге выступил в поход на Сарай с целью взять власть в столице в свои руки. Против него выступил Кадыберды-хан. В битве, состоявшейся на одном из притоков Илека, Едиге погиб, но войска хана были разбиты, а сам он скончался от полученных ран. С этого момента начинается фактический распад Улуг Улуса.  Новый правитель Улуг Улуса, сын Едиге бия Мансур, провозгласил ханом Кажи-Мухамеда, однако власть его распространялась лишь на Сибирь, Северный и часть Западного Казахстана. Сарайским престолом овладел внук Темир-Кутлыга Улы-Мухаммед. В начале 20-х годов в низовьях Сырдарьи укрепляется внук Орыс хана султан Барак. Район среднего течения Сырдарьи с городом Сыганаком попал к этому времени в руки тимуридов и Барак с 1425 г. выступил в поход против эмира Улугбека. Бараку удалось отвоевать Сыгнак и даже изгнать Улы-Мухаммеда из Сарая. В 1428 г. Барак погиб в междоусобной борьбе. Улы-Мухаммед пытался закрепиться в Сибири, но род Тайбуга, фактически правивший в Чимги-Туре, поднял восстание. Улы-Мухаммед в 1432 г. ушел на север, в Казань, где основал независимое Казанское ханство. Позже, в 1449 г. от Улуг Улуса отделяется Крымское ханство,.  К середине XV в. на обломках Улуг Улуса возникает несколько государств. На территории Булгара появилось независимое Казанское ханство. Земли Крымского полуострова и степей от Днепра до Дона и долины р. Кубань занимало Крымское ханство. В низовьях Едиля сохранялось Сарайское ханство, известное как Астраханское или Большая Орда. Большую часть бывшего Улуг Улуса, Сибирь и Казахстан, занимало государство Абулхаира.

С шестидесятых годов XIV века, со времён Великой замятни, произошли важные политические перемены в жизни Золотой Орды. Начался постепенный распад государства. Правители отдалённых частей улуса приобрели фактическую самостоятельность, в частности, в 1361 году обрёл независимость Улус Орда-Эджена. Однако, до 1390-х годов Золотая Орда ещё оставалась более или менее единым государством, но с поражением в войне с Тамерланом и разорением экономических центров начался процесс распада, ускорившийся с 1420-х годов.

В начале 1420-х годов образовалось Сибирское ханство, в 1428 — Узбекское ханство, затем возникли Казанское (1438), Крымское (1441) ханства, Ногайская Орда(1440-е) и Казахское ханство (1465)^[31]. После смерти хана Кичи-Мухаммеда Золотая Орда прекратила существовать как единое государство.

Главным среди джучидских государств формально продолжала считаться Большая Орда. В 1480 году Ахмат, хан Большой Орды, пытался добиться повиновения отИвана III, но эта попытка окончилась неудачно, и Русь окончательно освободилась от татаро-монгольского ига. В начале 1481 года Ахмат был убит при нападении на его ставку сибирской и ногайской конницы. При его детях, в начале XVI века, Большая Орда прекратила существование.

9. На землях от Дуная до Иртыша археологически зафиксированы 110 городских центров с материальной культурой восточного облика, расцвет которых пришёлся на первую половину XIV в. Общее же число золотоордынских городов, по всей видимости, приближалось к 150.^[37] Крупными центрами главным образом караванной торговли были города Сарай-Бату, Сарай-Берке, Увек,Булгар, Хаджи-Тархан, Бельджамен, Казань, Джукетау, Маджар, Мохши, Азак (Азов), Ургенч и др.

10. Торговые колонии генуэзцев в Крыму (капитанство Готия) и в устье Дона использовались Ордой для торговли сукном, тканями и льняным холстом, оружием, женскими украшениями, ювелирными изделиями, драгоценными кам­нями, пряностями, ладаном, мехами, кожей, медом, воском, солью, зерном, лесом, рыбой, икрой, оливковым маслом и рабами.

11. Из крымских торговых городов начинались торговые пути, ведущие как в южную Европу, так и в Среднюю Азию, Индию и Китай. Торговые пути, ведущие в Среднюю Азию и Иран, проходили по Волге.

12. Внешние и внутригосударственные торговые отношения обеспечивались выпускаемыми деньгами Золотой Орды: серебрянымидирхемами, медными пулами и сумами.