1. Жошы ұлысының құрылуы, территориясы, этникалық құрамы

Қазіргі Батыс Қазақстан өңірінде ежелгі Сармат, Дай, Аорс, Алан, Қаңлы, Оғыз бірлестіктерінде ежелден орныққан автохтонды рулық қауымдастықтарының үстіне шығыстағы Байырқу конфедерациясынан шыққан оғыз-түріктердің бір бөлігінің және Қыпшақтармен ілесіп келген рулар мен тайпалардың қоныстанулары жаңа этноәлеуметтік ынтымақтасуларға жол ашты. Олардың бір аймаққа тоғысып, бір қауымдастыққа ұмтылған этносаяси әрекеттерін Жошы ұлысының құрылуы біршама жеделдетіп жіберді. Сондықтан да мемлекетіміздің тарихын әңгімелегенде Жошы ұлысын айналып кете алмаймыз. Бұл тақырыпта зерттеулер жүргізгендер баршылық. Алайда қазақ тарихшыларынан мәселені саяси тұрғыдан нақтылауда Т.Сұлтанов пен З.Қинаятұлының монографиялары ғана ерекшелене алады. Бұл зерттеушілер, әсіресе, Шыңғысхан мен Жошының қазақ мемлекеттілігі тарихындағы орнын айқындауда қыруар жұмыстар тындырды. Жошы есімінің «жолшы, жолаушы» деген мағынаны білдіретінін зерттеушілер бір ауыздан мойындайды. Шығу тегі моңғол емес, Меркіт деген дерекке сенетіндер, шын мәнінде Жошының өзінің ғана емес, балаларының да Моңғол мемлекетін (Түрік қағанатын емес) нығайту үшін күрескендерін ұмыта береді. Қалай болғанда да, ол осы империяның басында тұрған Шыңғысханға өле-өлгенше адал ұл болып қалды. Ол әкесінің барлық тапсырмаларын белсенді орындап, оның барлық жорықтарына қатысты. Қазіргі қазақ жеріне моңғол әскерлері тұңғыш рет Жошы ханзаданың бастауымен 1216 жылы басып кірді. Олар өздерінің ата жауларына айналған түркітілдес Меркіттерді Ырғыз өзеніне дейін қуып келіп, түгін қалдырмай жамсатып қырып салды. Осыдан соң болашақ Алаш қауымдастығына белсенді мүше болуға әбден лайықты атақты Меркіт ұлысы тарих сахнасынан мүлде кетіп, ақырында кейінгі қазақ Керейлері құрамында шағын ру түрінде жан бағып қалды. Мұхаммед Хорезм шах Жошыны осында қуып жетіп, соғысуға мәжбүрледі. Қырғын соғыста Жошының өзі асқан ерліктің үлгісін көрсетті. Ол жаудың ту көтерушісіне бұза-жарып өтіп, талайдың басын алған қайқы қылышымен Мұхаммедтің өзінің қорғана көтерген қалқанына үш қайтара қуатты соққылар берді. Осы үрейлі көрініс шахтың мәңгі есінде қалып, оны өмір бойы қалтыратты және ақыры қатардағы қашқынға айналдырды. Шыңғысхан болса баласының ерлігіне аса сүйсініп, оны марапаттап қолпаштады. Осылайша Жошы «Қыпшақ даласын» билеуге өзінің әбден лайық екендігін әкесіне алғаш рет іс жүзінде аңғартты. Жошының басқыншылық келбеті оның Сыр бойындағы қалаларды бағындыру жорықтарында айқын көрініс берді. 1218 жылы бағындырылған Отырар жері арқылы ол Қаңлылар мен Қыпшақтар аралас қоныстанған Сығанақ қаласына келіп жетті. Өзінің нөкерлері арасынан мұсылман Хасан қажыны «маған келіп бағынсын» деген тапсырмамен қала тұрғындарына жіберді. «Ерлікпен қорғансақ, жан қалады» деп ойлаған тұрғындар Хасан қажының берілу туралы ақылын тыңдамай, оның өзін өлтіріп тастады. Мұны естіп қаһарына мінген Жошы қалаға шабуылды бастады. Тәжірибелі моңғолдар қалаға бір сағатта-ақ басып кірді. Елшісінің кегін алған Жошы он мың мұсылманды баудай түсіріп, қырып салды және қалаға билеуші етіп, Хасан қажының баласын қойды. Келесі қала Үзкентте жағдай басқаша болды. Қала тұрғындары Жошы ханзаданы үлкен құрметпен, мол сый-сыяпатпен қошаметтеп қарсы алды. Ол тұрғындарға да, олардың меншіктеріне де мүлде тиген жоқ. Аснаш қамалында да жағдай қайғылы аяқталды. Тұрғындар Жошымен соғысу үшін сыртқа белсеніп шықты. Алайда моңғол әскерлері оларды тамтығын қалдырмай қырып салды, ал қаланы жермен-жексен етіп тонады. Мұны естіп көрші Жент қаласының билеушісі бас сауғалап, Хорезмге қашып кетті. Жошы болса, тағы да өзінің Жантемір деген нөкерін қалаға елші етіп жіберді. Женттіктер де оны өлтірмек болды. Алайда елші ебін тауып, құтылып кетті. Жошы осыдан соң қамалды қоршап, күшпен басып алды. Осыдан соң ол өзінің елшісін өлтірмек болғандарды қырып салды. Жошының қаталдығы басқа бауырларымен бірге Хорезм мемлекетінің бас қаласы Үргенішті алғанда тағы да көрініс берді. Олар оны бағындырған соң сан мыңдаған тұрғындарды аясыз жер жастандырды. Ал қаланы түгін қалдырмай тонауға бұйрық берді. Осыдан соң Жошы әскерлерімен әкесінің тапсырмасымен Қыпшақ даласына кетті. Мұнда ол жаңа ұлысты негіздеуді қолға алды. Жошы ұлысы «Бағынбағанның басы алынады, бағынғанның арманы орындалады» деген ұстанымды басшылыққа алды. Бұл жаңа ұлыста да бұрынғы Қыпшақ конфедерациясы тұсында шағын қауымдастықтарға біріккен ру-тайпалар этносаяси дербестіктерін сақтап қала берді. Дін, тіл, әдет-ғұрып бостандығы салтанат құрды. Шыңғысханның «Жасағын» (Яссасын) және «Білігін» мойындаған, қажет кезде даруғаларға бағынып, Жошыға әскер жинап беретін және белгіленген салықты уақтылы төлейтін кез келген рубасы өзінің тайпалық аймағында еркін үстемдік жасады. Мұның өзі бұрынғы автохтонды тайпалар мен шығыстан келген түркілер қауымдастығын Қыпшақ даласына тығыз топтастыра түсті. Географиялық тұрғыдан бұл ұлысқа Батыс Сібірдің оңтүстігі, Төменгі Еділ аймағы, бүкіл шығыс Дешті Қыпшақ жері қарады. Мұнда Қыпшақтар, Алтындар, Жаппастар, Байбақтылар, Алашалар, Кердерілер, Табындар мен Тамалар, Адайлар, Беріштер, Адайлар, Хазарлар мен Бұлғарлар, Саксиндар мен Аландар, Астар мен Аорыстар қатар мекендеп жатты. Бұлардың біразы Батыс Қазақстан аймағында біржолата орнықты және болашақ Алаш қауымдастығының қалыптасуына этноәлеуметтік негіздер жасады. Осы ұлы далада, жоғарыда атап көрсеткеніміздей, моңғолдардың еркінен тыс, әсіресе, болашақ Алты Алаш бірлестігінің бір бөлігін құрайтын тайпалардың Алшын бірлестігі мен Қыпшақ қауымдастығын біріктіретін тайпалар одағы этносаяси тұрғыдан жақындаса түсті және өздерінің түпкі тамырлары тереңнен бастау алатын қандас туыстар екендіктерін саналы түрде түйсіне бастады. Әрине, Алты Алаштың біржолата біртұтас этноқауым ретінде қалыптасуы Жошы ұлысының шығыс бөлігінде оның үлкен ұлы Еженнің Ақ Орданы этносаяси тұрғыдан нығайта түсуі барысында кейінірек, ХІҮ-ХҮ ғасырларда орын алды. Алты Алашты құруға атсалысқан Жалайыр, Найман, Қаракесек (Арғын), Қоңырат алғаш Шағатай ұлысы құрамында болып, кейінірек Батуханның батысқа жорығы барысында Түркістаннан Қыпшақ даласына қарай жылжыды. Қазақ тарихы үшін Жошы ұлысының біріктіруші құдіретінің және оның жапандағы Қыпшақ даласында өмір сүруінің басты тарихи маңызы осында. Оны негіздеуші тарихи тұлға қанішер немесе қатыгез басқыншы болған болар? Онда біздің жұмысымыз жоқ. Мәселенің құндылығы осы тарихи тұлға ұйымдастырған мемлекеттің болашақ қазақ деген халықтың тағдырында жағымды рөл атқарғанында болып отыр. В.Бартольд Жошыға әкесінің «моңғол атының тұяғы жеткенге дейінгі» шалғай жерлерді ұсынуын моңғолдарда қалыптасқан дәстүрмен түсіндіреді. Ол бойынша әке үлкен ұлдарына қамқорлықты көзі тірі кезінде жасауы тиіс болды. Үлкен ұлға неғұрлым алысырақ, «үлкен үйден» қашықтау аймақ бөлініп берілді. Әдетте әке шаңырағы кіші ұлға тиесілі еді. Десек те, Шыңғысханның өзінің тұңғыш баласының иелігіне «Қыпшақ даласын» қашан бергені туралы зерттеушілер әртүрлі әңгімелейді. Оларды сараптай келгенде мынаны айтуға болады: Жошыны әкесі 1221 жылы-ақ осы аймақты билеуге жіберді. Алайда оның еншісі (ұлысы) 1223 жылдың басында біржолата нақтыланды. Сонымен бірге Жошыны Шыңғысханға қарсы қоюға әрекеттеніп жүргендердің «зерттеулерінің» де негізсіз екенін айтпауға болмас. Қамшының сабындай қысқа өмірінде Жошы әке құзырына мүлтіксіз бас иіп қана қоймай, өзінің Ежен, Бату, Шайбан тәрізді даңқты ұлдарын да Шыңғыс аманатын бұлжытпай орындау рухында тәрбиелеп кетті. «Чингизнамеде» жазылғандай, өзінен жарты жылдай бұрын дүниеден өткен Жошының бәйбішеден туған екі ұлының (Ежен мен Батудың) өзінің көз алдында әкеден қалған таққа таласудың орнына, оны бір-біріне итеріп ұсынған адамгершілік қасиеттеріне босаған Шыңғысханның өзі Жошыны алғыс сезіммен есіне алып, егілген еді. Әке рухына адал олар аталары Шыңғысханның көшпелілердің бір орталыққа бағынатын мемлекет құру идеясына да беріле қызмет жасады. Негізінен, өзінің нағашылары болып есептелетін көшпелі түркілерге арқа сүйеген Жошы өзінің ордасын да солардың қалың ортасына, Ұлытау маңына орналастырды. Оның Ежен мен Батудың күшімен тұрғызылған қабірі де осы аймақта орналасқан. Арқа төсін сүйікті атамекенге айналдырған Жошы осы өңірде өсіп-өнді, бұрын жауласқан тайпалар арасында бейбіт те мамыражай өмірді орнықтырды. Ал оның қаталдығы сол замандағы көшпелілердің жауды аямайтын жауынгерлігінен туындады. Қалай десек те, Жошы ұлысы қазақ мемлекеттілігінің тарихындағы үлкен бетбұрыс болғанын есте ұстауға тиіспіз. Осындай мемлекеттік құрылымдар бүгінгі тәуелсіз де айшықты Қазақстанға берік саяси бастау, алғашқы арайлы алтын соқпақ болды.

Шыңғыс хан 1227 жылы тамызда қайтыс болды, бірақ Алтын Орда жаулап алу жорықтарын оның ұрпақтары әрі қарай жалғастыра береді. 1235 жылы ханзадалар мен ақсүйектер бас қосқан бүкілмонғолдық құрылтайда солтүстік-батыс елдерін жаулап алып, оларды Шыңғыс ханның өзінен бұрын, 1227 жылдың басында өлген үлкен ұлы Жошының ұлысына қосып беру жайында ұйғарым жасалады, әкесі тірі кезінде табыстаған ұлыс әлі де Жошы ұлысы аталатын. Монғол әскерлерінің бас қолбасшысы болып Жошының екінші ұлы Бату (Батый) тағайындалады.

Шыңғыс хан 1227 жылы тамызда қайтыс болды, бірақ Алтын Орда жаулап алу жорықтарын оның ұрпақтары әрі қарай жалғастыра береді. 1235 жылы ханзадалар мен ақсүйектер бас қосқан бүкілмонғолдық құрылтайда солтүстік-батыс елдерін жаулап алып, оларды Шыңғыс ханның өзінен бұрын, 1227 жылдың басында өлген үлкен ұлы Жошының ұлысына қосып беру жайында ұйғарым жасалады, әкесі тірі кезінде табыстаған ұлыс әлі де Жошы ұлысы аталатын. Монғол әскерлерінің бас қолбасшысы болып Жошының екінші ұлы Бату (Батый) тағайындалады.

2. Батысқа жорығы, Алтын Орда құрылуы, Бату ханның тарихи портреті

Ранние годы[править | править вики-текст]

По разделу, произведённому Чингисханом в 1224 году, старшему сыну, Джучи, достались Кипчакская степь, Хорезм, частьКавказа, Крым и Русь. Джучи умер^[3] в 1227 году, владея лишь азиатской частью кипчакских степей и Хорезмом.

Западный поход[править | править вики-текст]

Основная статья: Западный поход монголов

В 1236—1243 годах Бату возглавил общемонгольский Западный поход, в результате которого были завоёваны западная часть половецкой степи, Волжская Булгария, поволжские и северокавказские народы. На Русь войска под его формальным руководством ходили несколько раз, при его личном участии в 1237—1238 на Рязань и Владимир, в 1239 (возможно) наЧернигов и в 1240—1241 на Киев. В 1241—1242 были разгромлены Польша и Венгрия вплоть до Адриатики.

Монгольская армия достигла Центральной Европы. Император Священной Римской империи Фридрих II пытался организовать сопротивление^[4], а когда Батый потребовал покорности, ответил, что мог бы стать сокольничим хана^[5]. Хотя столкновения войск Священной Римской империи с монголами не произошло, крайним западным пунктом войск Батыя стал саксонский город Мейсен.

Позже Бату не совершал походов на запад, осев на берегах Волги в городе Сарай-Бату.

Укрепление улуса

Бату-хан на троне Золотой орды

Бату завершил поход на Запад в 1243 году, узнав о смерти хана Угэдея. Войска отошли на Нижнюю Волгу, которая стала новым центром улуса Джучи. На курултае 1246 года каганом избрали Гуюка, давнего недруга Батыя. Гуюк умер в 1248 году, и в 1251 году четвёртым великим ханом был избран лояльный Батыю Мунке (Менгу), участник Европейской кампании 1236—1243 года. Для его поддержки Бату прислал своего брата Берке с войсками.

В 1243—1246 годах все русские князья признали зависимость от правителей Золотой Орды и Монгольской империи. Владимирский князь Ярослав Всеволодович был признан старейшим на Русской земле, ему был передан разорённый монголами в 1240 году Киев. В 1246 году Ярослав был послан Батыем в качестве полномочного представителя на курултай в Каракорум и там отравлен сторонниками Гуюка. Михаил Черниговский был убит в Золотой Орде (он отказался пройти между двух огней у входа в ханскую юрту, что говорило о злом умысле посетителя). Сыновья Ярослава — Андрей и Александр Невский также отправились в Орду, а из неё в Каракорум и получили там первый Владимирское княжение, а второй — Киев и Новгород (1249 год). Андрей стремился противостоять монголам, заключив союз с сильнейшим князем Южной Руси — Даниилом Романовичем Галицким. Это привело к ордынскому карательному походу 1252 года. Монгольское войско во главе с Неврюем разбило Ярославичей Андрея и Ярослава. Ярлык на Владимир решением Батыя был передан Александру.

У тестя и союзника Андрея — Даниила Галицкого отношения с Батыем складывались по-другому. Даниил изгнал из своих городов ордынских баскаков и нанёс поражение ордынскому войску во главе с Куремсой в 1254 году.

Каракорумские дела

После того, как Гуюк стал великим ханом в 1246 году, произошёл разрыв между потомками Угедея и Чагатая, с одной стороны, и потомками Джучи и Толуя, с другой. Гуюк выступил в поход против Батыя, но в 1248 году, когда его войско находилось в Мавераннахре, он неожиданно умер. По одной из версий, он был отравлен сторонниками Батыя и Мунке, который стал следующим великим ханом. В 1251 году Батый посылал корпус во главе с Бурундаем в помощь Мунке под Отрар.

Потомство

Батыю наследовали Сартак (приверженец христианства), Тукан, Абукан и Улагчи. Дочь Сартака была замужем за Глебом Васильковичем; дочь Батыева внука Менгу-Тимура — за св. Фёдором Чёрным; от этих двух браков произошли князья белозерские и ярославские, соответственно.

1239 жылдың басында моңғол әскерлері Еділ өзенінің ту сыртынан Руське қарсы екінші жорыққа аттанды. Қызу ұрыстар жүргізе отырып моңғолдар Переяславль қаласын, одан кейін Чернигов жеріндегі Глух қаласын алды. 1239 жылғы қазан айында олар Чернигов қаласын қоршауға алып, оны өртеп күлге айналдырды. 1240 жылдың күзінде Батый әскерлері Киевті қоршады. Киев халқы ұзақ уақыт қаланың сыртында, тіпті моңғолдар қала ішке басып кіргеннен кейін де қарсылығын тоқтатпады. Олар түгелімен дерлік қырғынға ұшырады. Аса бай мәдениет ескерткіштері бар ертеден келе жатқан орыс қаласы тағылықпен талқандалды.

Онан соң, моңғол армиясы батыс Европаға үздіксіз ілгерілеп, Польшаны, Германияны, Австрианы, Венгрияны, Чехияны, Молдавияны, т. б. ойрандап, Еділ бойына қайта оралды. Жеті жылдық жорық (1236 – 1242 жж.) нәтижесінде батыста Днестрге, шығыста Ертіске, Оңтүстікте – Солтүстік Кавказға дейінгі жерлер Батыйдың қоластына кірді. Батый иеліктерінің құрамында Оңтүстік шығыста Солтүстік Хорезм мен Сырдарияның төмен жағындағы жерлер енді. Орыс княздіктері де (Русь) Батыйға тәуелді бодан (вассал) болды. Орыс княздары Алтын ордаға кіріптар екенін мойындап, оның хандарының қолынан « кіняздік құруға жарлық» алады. Алым – салық төлейді, бірақ толық болмаса да дербестігін сақтап қалады.

Батый хан (Сайын хан), Алтын Орданың негізін қалаушы, қолбасшы. Шыңғыс ханның немересі, Жошының екінші ұлы. 1208 ж. дүниеге келіп, 1255 ж. қайтыс болған. 1227 - 1255 ж. ж. Алтын орданы биледі. Шешесі Кочун қатын, қоңырат Елші Ноянның қызы. 1227 ж. Батый әкесі Жошы өлген соң, Шыңғыс хан ұйғарымымен таққа отырады. 1229 ж. Үгедейді империяның ұлы ханы сайлаған Қарақорымдағы Құрылтай жиналысына қатысады. 1236 - 1242 ж. ж. біріккен түркі - монғол әскерінің Русь пен Шығыс Европаға жорығына қолбасшылық етеді. Батудан Сартақ, Тоқан, Ұлақшы атты 4 ұл тараған. Бату Сарай қаласында жерленген. (интерактивті тақтадан «Бату» атты Қытай минриатюрасы мен Бату әскерінің шайқас кезі бейнеленген сурет көрсетіледі.). Сұрақ:- Батый ханның неліктен «Сайын хан» атанғанын білесіңдер ме? Берілген мәліметтерді пайдаланып, Батый ханның сөздік портретін жасауға тапсырма беру. Жаңа жерді бағындыру: Даталармен жұмыс: үлестірмелі карточкалар арқылы: - 1236 ж.- Батый әскері Еділ өзеніне келіп, бұлғарларды жаулап алды. - 1237 ж.- Еділ - Дон аралығындағы қыпшақтарды тізе бүктірді. - 1237 ж. Қысы - Еділден өтіп, Рязань қаласын алды. Владимир - Суздаль княздығына жетіп, Коломна түбінде кінәз Юрийді жеңеді. Мәскеуді алады. - 1238 ж. 4 ақпанда - Батый Владимир кінәздігін қоршап, 3 күннен соң алады. Содан соң, Ростов, Суздаль, Ярославль, Кострома, Углич, Тверь сияқты 14 қаланы бағындырды. Новгород жеріне бағыт алды, алайда бағытын оңтүстікке өзгертуге мәжбүр болды. (оқушылардан не себепті екені сұралады.) Картамен жұмыс. - 1240 ж. Киев қаласына жетеді. Оны алған соң, Галич - Волынь ға аттанады. - 1241 - 1242 ж. ж. - Польшаға, Венгрияға, Чехияға баса - көктеп кіреді. - 1243 ж. Сарай – Бату қаласын салғызады. Алтын Орда мемлекетінің негізін құрады. - 1240 - 1480 ж. ж. орыс жеріне монғол - татар үстемдігі орнады. Ұжымдық жұмыс үшін проблемалық сұрақ: - Орыс жерлерінің монғол - татар шапқыншылығына тосқауыл бола алмау себептері неде деп ойлайсыңдар? Бірнеше себептерін атаңдар. 2. Мұғалім сөзі: - Оқушылар, бізге қазір орта ғасырдан қонақ келеді, сол кісінің Батый ханның Киевті алуы туралы әңгімесін тыңдайық: (тақтадан Батудың Руське жорығы» атты миниатюрасы шығып тұрады). Рөлдік ойын: бір оқушы орта ғасыр адамының бейнесінде келіп, оқиғаны өзі көргендей әсерлі етіп айтып береді: « 1240 ж. желтоқсаны болатын. Бату хан бастаған қыруар әскер « славян қалаларының анасы» саналатын Киев қаласын қоршады. Қорған бұзғыш қондырғы - қарулар күндіз - түні қабырғаны дамылсыз соққылаумен болды. Қала халқы қатты қарсыласты. Өлген адам көп болды, қан судай ақты.... Ақыры олар қорған бұзғыш қару арқылы қала қабырғасын бұзып, қалаға кірді. Қарша бораған садақтың оғынан күннің көзі көрінбей қалды. Түн болды.... Қала халқы түнде ескі қамал қабырғаларын жаңадан қалап үлгерді. Ал таңертең кескілескен ұрыс болды. Алайда, күш тең емес еді. Сөйтіп, 6 желтоқсан күні көшпелілердің шабуылына шыдамай, 8 күн бойы қорғанған қала берілуге мәжбүр болды.... Барлық жерде татарлар қаптап кетті.... Жаралы кінәз Дмитрийді Батудың алдына алып келді. Бату оның ерлігіне риза болып, өлтіртпеді. Міне, балалар, менің бұл оқиға туралы білетінім осы»- деп тағзым етіп иіліп, шығып кетеді. 3. – 1243 ж. Бату Еділ бойына қайта оралып, Сарай - Бату қаласын салдырады және «Алтын Орда» деп аталған мемлекетін құрады. Интерактивті тақтаға «Алтын Орданың» картасы шығады. Мұғалім картаны пайдалана отырып, оқушыларға елдің аумағын атап, тақтаға жазуды тапсырады. (Ертістен – Дунайға дейінгі аймақ). Қазақстан тарихынан алған білімдерін пайдаланып, Алтын Орданың ұлыстарға бөлінуін оқушылардан сұрау, сызбаға түсірту. Ақ Орда – Сырдариядан - Балқашқа дейінгі жер - Алтын Орда Орда Еженге берілді. Көк Орда - Арал теңізінің солтүстігі – Шайбанға қарады. (картамен жұмыс). - Сарай – Бату қаласын сипаттаған тұсын тауып, оқыту. Парсы тарихшысы Жувейни: «Оның ордасына саудагерлер барлық жерден келіп жатты. Олар түрлі тауарларды әкеледі. Ол (Батый хан) тауарлардың бәрін алғызып, оның үстіне бағаны артығымен төлетіп отырған» деген дерегін келтіру.

Батудың Русь пен Шығыс Еуропаға Жорығы — Шыңғыс хан империясы біріккен әскерлерінің 1236 — 1242 жылдары аралығында жасаған жаугершілік жорығы.^[1] Бұл жорықты ұйымдастыру жоспары 1235 жылы Құрылтай жиналысында арнайы талқыланып, оған бір жылдан астам уақыт дайындық жұмыстары жүргізілді. Жорыққа Батудан басқа Шыңғыс хан әулетіненҮгедейдің ұлы Күйік, Төлейдің ұлы Мөңке, Шағатайдың ұлы Байдар (Бандар) және Батудың өз бауырлары Орда Ежен, Тоқа Темір, т.б. қатысты. Олардың қатарында Шыңғыс ханның әйгілі қолбасшыларының бірі ретінде танылған Сүбедей де болды. ^[2]

150 мыңға жуық адамнан тұратын әскер жорыққа Батыс Алтай өңірінен 1236 жылы көктемде аттанып, маусым айында Еділ бұлғарларының жеріне келіп жетті. Бату Еділ бұлғарларын бағындыруды Сүбедейге тапсырды. Сүбедей Еділ бұлғарларымен соғысып жатқанда Бату әскердің басым күшімен қыпшақтардың, буртастардың, мордвалардың жерін жаулап алды. Сүбедей бұлғарлардың Керпек, Сувар, Биляр, т.б. қалаларын бірінің артынан бірін жаулап алып, 1237 жылы көктемде басты қаласы —Бұлғарды бағындырды. Мөңке бастаған әскер Кавказға ішкерілей еніп, ондағы көптеген қалалар мен Аланияны бағындырып қайтты. 1237 жылы күзде Бату әскерлері Рязань князьдігіне шабуыл жасап, Происк, Белгород, Ижеславец, Ожск, Ольгов,Переславль-Рязанский, Боршов-Глебов қалаларын басып алды. Рязань қаласын қорғаушылар алты күндік қоршаудан кейін 21 желтоқсанда тізе бүкті. Мұның артынша Коломна қаласы түбінде орыс князьдіктерінің біріккен әскерін талқандады. 1238 жылы қаңтарда Мәскеуді жаулап, оның князі Владимир Юрьевичті тұтқындады. 3 қаңтарда Владимир қаласын қоршауға алып, оны 7 ақпанда бағындырды. Осы жылы наурызда орыс князьдіктерінің дені жеңілді де, Бату әскерлері үшін Новгородқа жол ашылды. Бірақ көктемгі лайсаңға байланысты оған 65 км жетпей тоқтады. Бату оңтүстікке оралуға шешім қабылдады. ^[3]

Оңтүстікке бет алған әскерлер жол-жөнекей Торжок, Подеснья, Курск қалаларын талқандады. Дон өзені бойында қыпшақ ханыҚотанның әскерімен кезікті. Жеңіліс тапқан Қотан өзінің әскерімен Мажарстан (қазіргі Венгрия) жеріне өтіп кетті. Бату 1239 жылы көктемде Переяславль, күзде Чернигов князьдігін жаулап алып, Днепр өзені бойына жетті. 1240 жылы 6 желтоқсанда Киевті алды. Бату Киев жерінен Мажарстанға, Польша мен Далмацияға (Балқан түбегіне) жорық ұйымдастырды. Мажарстанды барып паналағанқыпшақтарды бағындыру үшін Бату мажар королі Беладан оларды тұтқындап ұстап беруді талап етті. Бірақ Бела бұл талапты орындаудан бас тартты. Бұл Мажарстанға шапқыншылық жасауды тездетуге түрткі болды. Бату әскерінің жасақтары 1241 жылы наурызда Польшаның Люблин,Сандомир, Краков қалаларына жорық жасады. Шағатайдың ұлы Байдар басқарған әскер 9 сәуірде Лигниц қаласы түбінде 30 мыңнан астам адамнан тұратын поляк-неміс әскери жасағымен шайқасып, үлкен жеңіске жетті. Бұл шайқас азиялық соғыс өнері еуропалықтардан анағұрлым жоғары екендігін көрсетіп берді. Бұл мезгілде Бату әскердің басым бөлігімен Мажарстан жеріне кіріп, Сити өзені бойында біріккен мажар-хорват әскери күшін талқандады. Шайқаста 65 мың адамнан тұратын мажар-хорват әскерінің 56 мыңы өлді. ^[4]

Мажар королі Далмацияға қашып кетті. Хорват герцогы Коломан шайқаста алған жарақатынан қайтыс болды. Будапешт қаласы Бату әскерлерінің тонауына түсті. Дунайөзенінен өтуді Бату өзі басқарып, әскерін Жерорта теңізінің жағалауына дейін жеткізді. Острогон, Стольни Биоград (Белград), Весперим, Джур қалаларын бағындырды. Бату әскерінің екінші қанаты Нейштад қаласын алып, Венаға тақап келді. 1241 жылы желтоқсанда ұлы хан Үгедейдің өлгені туралы хабар жеткеннен кейін Бату Балқандытастап, Жошы ұлысына, Еділ өзенінің төменгі ағысындағы ордасына аттанды. Бату жаулап алынған жерлерді Алтын Орда құрамына қосты.

3. Алтын Орданын дербес мемлекетке айналуы, Берке хан

Берке хан 1209 жылы туған. Ол әкесінің көзі тірісінде Дешті Қыпшақ пен Түркістанның әміршісі болып тағайындалған. Берке билік жүргізген тұста (1257 - 1266) Алтын Орда ірі мемлекет ретінде қалыптасты. Берке билік басына келісімен исламды ресми дін етіп жариялап, Алтын Орда билеушілеріне мұсылман дінін қабылдатқызды. Құбылай хан билікке келгенде, Берке оны Шыңғыс хан империясындағы ұлы хан ретінде мойындаудан бас тартады. Сөйтіп, Жошы ұлысын дербес мемлекетке айналдыруға тырысады. Еділ бойындағы Ахтуба деген жерде Берке Сарайы қаласын салдырады. Салық салу үшін 1257 жылы Русь халқына санақ жүргізіп, салық жинаушыға "басқақ" лауазымын тағайындайды. Ол Хулагумен Құбылайға қарсы соғыстарда мәмлүк сұлтандарын, Арықбұғаны қолдайды. 1262 - 1265 жылдардағы Алтын Ордаға тәуелді деп есептелген шағатайлық хан Алғудан (Алғұй) Хорезмді тартып алады. Берке батыс көршісі болгар ханы Константин Тешаның өтініші бойынша Византия императоры Михаил Палеологтың Балқандағы ісіне араласады. 1262 жылы Берке әскері ильхандықтардың одақтасы болған Византия иеліктерін талқандайды. 1266 жылы Кавказға жасаған жорық кезінде Берке қайтыс болып, оның денесі Берке Сарайында жерленеді. Берке Құбылайды Шыңғыс ханимпериясының ең жоғарғы билеушісі ретінде мойындаудан бас тартып, Жошы ұлысын дербес мемлекетке айналдыруға тырысты. Тек халифтардың діни үстемдігін ғана мойындайтынын білдіріп, соңғы халиф Наср әд-Диннің атымен теңгелер шығарды. Берке билік еткен тұста сауда, қолөнер дамыды. Ахтубада Сарай-Берке қаласы бой көтеріп, Еділ бойында қала құрылысы өрістеді. Берке салық салу үшін Русьте халық санағын жүргізді (1257), оны жинайтын басқақ лауазымын белгіледі. Алтын Орда мен Ирандағы Хулагу мемлекеті арасындағы соғыс Беркені Египеттегі мәмлүк сұлтандарымен жақындастырды (қ. Алтын Орда — Египет қарым-қатынастары). Алтын Орда мен Дешті Қыпшақтың араб авторлары жазбаларында “Берке жері” деп аталуы осы достық қатынасты айғақтайды. 1262 ж. Берке әскері хулагуліктердің одақтасыВизантияның иеліктерін талқандады. Берке 1266 ж. Кавказға жасаған жорық кезінде қайтыс болып, Сарай-Беркедежерленді.^[1]

Берке Сарай (Сарайы) қаласы[өңдеу]

Берке Сарай қаласын 1260 жылы Берке хан салдырған. Берке Сарай XIV ғасырдың 1 - жартысында гүлденді. 1333 жылы сол қалада болған араб саяхатшысы ибн Баттута: "Жазираға салынған көрікті қалалардың бірі, адам көп. Онда сұлу көшелер мен сәулетті базарлар бой түзеген. Қаланы әр түрлі халықтар: моңғолдар, асылар, қыпшақтар, черкестер, орыстар және византийліктер мекендейді..." деп жазды. Берке Сарайын 1353 жылы Әмір Темір күйретті. Берке Сарай қаласының орнына жақын жерде қазіргі Ресейдің Волгоград қаласы тұр.^[2]

Берке (монг. Бэрх хан; тат. Бәркә, Bärkä, Бэрхэ^[2], Берка^[3], Беркай^[4]; 1209—1266) — пятый правитель Джучиева Улуса(1257—1266), сын Джучи, внук Чингисхана. Первым из монгольских правителей принял ислам. Воевал против своего родича-чингизида Хулагу, ильхана Ирана, вступив в союз против него с египетскими мамлюками. Продолжал политику своего брата Бату по сохранению целостности и укреплению самостоятельности улуса, который к концу правления Берке стал фактически независимым от великого хана государством.

4. Алтын орда тарихындағы алғашқы саяси дағдарс, Тохта хан және ноғай

 ХІІІ ғасырдың 80-ші жылдары Алтын Ордада беклербек Ноғайдың есімімен байланысты дағдарыс басталды. Ноғай Шыңғысханның бір ұрпағы ретінде Батый мен Берке кезінде мемлекеттегі екінші адам болды. Оның ниеті өзінің дербес мемлекетін құру еді. Ол өзіне Дунай, Днестр, Днепр бойындағы елдерді бағындырып алды. Тоқты хан кезінде (1298-1312) алауыздық өзара күреске ұласып, 1300 жылы Ноғай жеңіліс тапты, содан кейін ғана Алтын Орданың бірлігі қайтадан қалпына келтірілді.

Первый кризис, вызванный сепаратизмом Ногая, длился больше 10 лет, но был успешно преодолен собственными силами. 

Улуг улус во время политического кризиса.  В середине XIV в. Улуг Улус переживал тяжелый политический кризис, обусловленный несколькими причинами:  • Во-первых, увлажнение степной зоны Восточной Европы сделало кочевое хозяйство во многих регионах рискованным. В связи с этим возник земельный кризис, недостаток пастбищ вызвал массовый отток населения из восточно-европейских степей в Казахстан.  • Во-вторых, обострились противоречия между кочевой знатью и оседлой торговой верхушкой городов и земледельческих регионов.  • В-третьих, усилились центробежные силы и стремление иноэтнических окраин (Булгар, Крым, Русь) к независимости. 

Тохта́ (Токта, в летописях Тахта, тат. Tuqtay, Туктай; ок. 1270—1312/13) — хан Золотой Орды в 1291—1312; сын Менгу-Тимура.

Биография[править | править вики-текст]

После смерти хана Тула-Буги при поддержке беклярбека Ногая Тохта захватил власть в Золотой Орде и передал Ногаю в управление Крым.

В 1292 году пять русских князей во главе с Андреем Городецким (также были Дмитрий Ростовский, Константин Углицкий,Фёдор Ярославский и Михаил Белозёрский) и при поддержке одного епископа приехали к Тохте жаловаться на брата своего, великого князя Владимирского Дмитрия Александровича. В 1293 году Тохта и Ногай организовали поход на Северо-Восточную Русь во главе с братьями хана. Тудан (Дюдень) разорил Муром, Владимир, Переяславль и др. (всего 14 городов), Тохта-Тимур напал на Тверь.

Тохта-хан проводил политику укрепления центральной власти и поддержки городов. При нём была проведена денежная унификационная реформа и упорядочена административная система. В 1299 году хан вступил в открытую борьбу с беклярбеком Ногаем, после ряда сражений нанёс ему поражение. Возобновил дипломатические отношения с мамлюкским Египтом.

С его смертью фактически окончилась история монгольской державы Бату. Далее Орда пошла по другому пути развития, став исламским государством.

Военное противостояние Ногая и Тохты интересно не только с фактологогической точки зрения, но и как борьба двух центробежных и центростремительных сил. Улус Джучи со времен Бату состоял из большого количества улусов, подчинявшихся разным ветвям потомков Джучи. Нами выделено три группы улусов: 1. Центральные улусы, к которым относились улусы Бату (на Волге), Сартака (между Волгой и Доном), улус Шибана (Янгикент), улус Чимпая (на Урале), улус Берке (Сыгнак), улус Беркечара (Сузак), улус Тама-Токты (Дербент), Хорезм (в его составе был Сальджиутай кунграт, дед Тохты) и др.   2. Восточные улусы потомков Орда-эджена, Удура, Шингкума, Шинкура, Тука Тимура. С ними граничили улусы Берке в Сыгнаке, Беркечара в Сузаке, Шибана в Янгикенте, которые относились структурно к центральным улуса. 3. Западные улусы, к которым относились улус Мауци-Бурулдая (позже улус одного из Шибанидов, с киятами в его составе), улус Курумиши (сын Орда-эджена), улус Бувала (улус Ногая), улус Тангута (во времена Берке его возглавлял Токуз, сын Тангута), Крым (улус одного из Шибанидов, с туменами в его составе, позже в 1266 году Менгу-тимур передал Крым Уран-Тимуру, сыну Тука-Тимура), Джулат-Вилает асов (улус одного из Шибанидов, с кунгратами в его составе, видимо позже этот улус был передан Тука-Тимуридам)  Из всех улусов восточные улусы были меньше в центре внимания центрального правительства Улуса Джучи, в силу большого расстояния. Для того чтобы понять механизм конфликта стоит охарактеризовать политическую систему улуса Джучи. С точки зрения материальных ресурсов центральное правительство во главе с ханом имели такие же военные ресурсы, как и другие улусы в Золотой Орде. Но при этом хан имел нематериальный ресурс в виде легитимности и преемственности от Бату. Таким образом на момент воцарения Тохты улус Джучи представлял из себя больше конфедерацию разных улусов. Фактически в этих улусах неформальными лидерами были Ногай (неформальный лидер западных улусов), Куинджи (Коничи) (неформальный лидер восточных улусов), потомок Бату (легитимный лидер улуса Джучи, под чьим контролем были центральные улусы) Таким образом, изначально можно предположить, что противоборство Ногая и Тохты было противоборством центральных и западных улусов, но уже по ходу конфликта те или иные части переходили на ту или другую сторону. Ниже мы постараемся реконструировать принадлежность участников конфликта к тому или иному улусу. В списке предводителей, подчинявшихся Ногаю можно отметить следующие имена: Таз, сын Мунджука, Тунгуз, сын Каджана, Абаджи, Караджин, Йанджи сыновья Курмыши, Маджи, Судун, Аладжа, Сангай, Кушуб, Салгай, Ашик, Кунджук, Шубуткай, Теркерий, Кутлубука, Могултай (ИКАИ, 2005, с. 100). Первые двое были бывшими эмирами Тохты, которые бежали к Ногаю. Абаджи, Караджин, Йанджи были сыновьями Курмыши, которого отождествляют с одноименным сыном Орда-эджена.  Ашик, отождествляется нами с Ачиком, сыном Уран-Тимура, правителя Крыма с 1266 года (Сабитов, 2011, с. 60). Видимо Ашик стал правителем крыма после смерти отца Уран-Тимура. Кунджука можно отождествить с Кунчеком, сыном Саричи, брата Ачика (ИКПИ, 2006, с. 109). Шубуткая по нашему мнению можно отождествить с Субектаем, сыном Тангута (ИКПИ, 2006, с. 107). Скорее всего, он унаследовал власть в улусе Тангута после смерти Токуза, который упоминался как глава улуса в письме Берке 1263 года. Теркерия можно отождествить с болгарским правителем из династии Тертериев. Кутлу-Буку могжно отождествить с Кутлук-Букой, сыном Бахадура, сына Шибана, но здесь стоит отметить, что Бахадур и его потомство правили в восточной части Центральных улусов и могли не принимать участие в конфликте, тем более на стороне Ногая. Также из всех вышеуказанных можно попытаться отождествить Маджи с Маджаром, одиннадцатым сыном Шибана (ИКПИ, 2006, с. 106). Ранее мы отождествляли Маджи с Баджир уйгуром, который являлся эмиром, поддерживающим Тук-Бугу, сына Тохты на курултае после смерти Тохты (Сабитов, 2011, с. 115). Но сейчас мы придерживаемся точки зрения о том, что данный Маджи был Маджаром, сыном Шибана. Могултая можно идентифицировать с Мангутаем, сыном Тула-Буки, сына Кадака (ИКПИ, 2006, с. 105) Остальные личности трудно идентифицируются. В данных отождествлениях прослеживается логика, так как Западные улусы времен Берке и Ногая в принципе не изменились по составу, изменились только правители улусов. Для наглядности приведем таблицу Название улуса Правитель улуса при Берке (1263) Правитель улуса при Ногае (1297-1298) Улус Бувала Мингкадар, сын Бувала Ногай, племянник Мингкадара, внук Бувала Улус Курмыши Аджи (Абаджи), сын Курмыши Абаджи с братьями Улус Тангута Токуз, сын Тангута Субектай, сын Тангута Крым Один из трех Шибанидов (возможно Кутлук-тимур, внук Шибана) вместе с Тук-Бугой туменом Ашик, сын Уран-Тимура Улус Мауци-Бурулдая Один из трех Шибанидов (возможно Кадак, третий сын Шибана) вместе с Бурулдаем киятом Возможно Могултай, которого можно отождествить с Мангутаем, внуком Кадака. Джулат (вилает асов) Один из трех Шибанидов (возможно Байнал, первый сын Шибана) вместе с эмиром из рода кунгират. Предположительно Маджи, которого можно отождествить с Маджаром, одиннадцатым сыном Шибана.   Очень интересным является вопрос, участвовали некоторые центральные улусы в конфликте Тохты и Ногая на стороне Ногая. Как известно, Тохта убил Яку, внука Чимпая и его сына Тайджу, передав их улус своему брату Бурлюку. Вполне возможно наследники Чимпая действовали в союзе с Ногаем или его потомками. Также Балыкчи, внук Беркечара участвовал наравне с Ногаем при возведении Тохты на ханский престол (ИКПИ, 2006, с. 121), но, по всей видимости, он не принимал участия в конфликте Тохты и Ногая. Рашид ад-Дин упоминает о количестве войск Ногая и Тохты называя цифры в 30 и 60 туменов (300 и 600 тысяч) (ИКПИ, 2006, с. 124-125). По нашему мнению здесь у Рашид ад-Дина или его первоисточников где-то кроется системная ошибка, ведь называя цифру количества войск во время Западного похода, он называет цифру в 20 туменов у монголов и 40 туменов у венгров. Вполне возможно данная цифра свидетельствует о примерном количестве населения в своих улусах. Исхаков Д.М. и Измайлов И.Л. оценивают численность населения улуса Джучи при Тохте как 1,5-2 миллиона (Исхаков, 2007, с. 166). Скорее всего, 90 туменов (900 тысяч) это приблизительное оценочная цифра количества населения улуса Джучи в западных и центральных улусах, без учета восточных улусов. Таким образом можно предположить, что в центральных улусах проживало около 600 тысяч человек, в западных и восточных улусах по 300 тысяч (на 5-6 улусов). Средняя численность улусов в таком случае составляла 50-60 тысяч человек, из них около 20 % это возможное количество воинов (примерно тумен, 10-12 тысяч воинов на один улус), которых можно набрать при полной мобилизации в рамках одного улуса. Данные оценочные цифры о  численности войск у Тохты и ногая подтверждаются свидетельствами авторов. Например, Рашид ад-Дин отмечает 10 тысяч в подчинении у Тама-Токты во время его похода на ильханов в 1289 году (ИКПИ, 2006, с. 158). В другой же части он отмечает, что Тама-Токта своим войском смог оттеснить Ногая за Днепр (ИКПИ, 2006, с. 124-125). То есть тумен Тама-Токты (вместе с возможными частями от Тохты) по тем временам тоже представлял из себя большую армию. Далее отмечено, что некоторые эмиры перешли от Ногая к Тохте. Рашид ад-Дин называет следующие имена Маджи, Сутан, Сангуй (Салгуй) (ИКПИ, 2006, с. 124). Рукн ад-Дин Байбарс называет следующие имена: Маджи, Судун, Утрадж, Ак-Буга, Тайта и с ними 30 тысяч всадников (ИКАИ, 2005, с. 102). Мы здесь можем предположить, что на сторону Тохты перешел целый улус. Маджи нами отождествляется с Маджаром, одиннадцатым сыном Шибана, остальные 4 человека могли быть его четырьмя карачи-беками. Ак-Бугу из этого списка есть возможность отождествить с Ак-Бугой киятом, послом хана Узбека (ИКПИ, 2006, с. 276), но кроме созвучия имен никаких других аргументов у нас нет. Маджар по нашему мнению был руководителем улуса Джулат и полностью со всем улусом перешел на сторону Тохты. Этому видимо способствовало нашествие Тама-Тохты, который был восточным соседом улуса Джулат (улус Дербенд) и под давлением его армии Маджи (Маджар) вынужден был покориться центральной власти.   Также непосредственно после этого в Крыму погиб Актаджи, сын Таштемира и дочери Ногая (ИКАИ, 2005, с. 112). Ранее мы выдвигали версию о том, что Ак-таджи является отцом Нангудая кунгирата, на основе известия о происхождения Нангудая от Ногая («его дед знаменитый нойон или царевич Ногай, отец Акхадай (Агадай)») (Сабитов, 2012, с. 124) Также интересен список эмиров Тохты («ханы и начальники десяти тысяч») (ИКАИ, 2005, с. 102): Муртад-Токта (Тама-Токта), Мунджук (возможно отец Таза), Джехеркес (старший эмир Тохты Черкес сайджиут, потомок Мункеду нойона (ИКПИ, 2006, с. 74)), Йанджи (брат Абаджи, перешедший от Ногая к Тохте), Салджудай и Йаблак (кунгираты: дед и дядя Тохты, обитавшие в окрестностях Хорезма), Толоктемир (возможно, это тот самый Тулек-Тимур, будущий эмир Крыма во время правления хана Узбека и путешествия Ибн Батуты ), Акбуга, Алтабуга, Качмаз, братья царя Бурлюк, Сарай-Буга, Тудан. Как мы видим из 12 «ханов и начальников десяти тысяч» 5 были очень близкими родственниками Тохты (три брата по отцу, дед и дядя по матери) Ак-Буга и Йанджи представляли бывших сторонников Ногая. После проигрыша Ногая его потомки боролись с Тохтой, Джека ушел в землю асов (ИКАИ, 2005, с. 130). По нашему мнению это был улус Джулат (вилает асов), чей правитель Маджар (Маджи), ранее поддерживал ногая, а потом перешел к Тохте. Сын Джеки Каракесек вместе с родственниками Йулукутлу и Джериктемир бежал в страну Шешимен (Болгария) (ИКАИ, 2005, с. 107). По нашему мнению здесь Джериктемира можно отождествить с Туктемиром, сыном Черика, сына Шибана (ИКПИ, 2006, с. 106). Такая трансформация и совмещение в имени личного имени (Ток-Темир) и имени отца (Джерик) может быть связана с тем что летописец мог спутать личное имя с именем отца. Давнное предположение имеет также косвенное доказательство.   Бассараб I, кнез (князь) Ольтении и водэ (воевода) Валахии был сыном Тохтамира (Тук-Темира), которого некоторые историки идентифицирует его с болгарским боярином по имени Тихомир. Но много других исследователей (Aurel, Decei, Neagu Djuvara) склонны идентифицировать его с татарином или куманов Тохтамиром. Румынский ученный Neagu Djuara в своей статье «Iarasi despre Neagru Voda si Descalecatoare» пытается доказать, что Бессараб или куман, или румынизированный куман. В пользу своей версии он приводит следующие факты: 1. Имя Бессараба, от куманского «басар», которое обозначает «господствовать». 2. Имя Thocomerii, (имя отца Бессараба) больше походит не на Тихомир, а на куманское Токтомери. 3. До 1359 г. (когда была создана православная митрополия), Валахия находилась под контролем католической церкви. Куманы были католиками еще с 1228 г. 4. Румынские князья и воеводы объединились под руководством Бессараба потому что он был близок татарам. Ранее мы идентифицировали Токтемира, отца Бессараба с Токтемиром, братом Билыкчи (внук Беркечара) (Сабитов, 2008, с. 38), но на данный момент версия о происхождении Бессараба от Шибанидов (через Токтемира, сына Джерика, сына Шибана) более обоснована. К тому же можно вспомнить данные Абулгази:  «Шибан послал в область Корел (западные страны) одного из своих сынов, дав ему хороших беков и людей. Этот юрт постоянно оставался во власти сынов Шибан-хана; говорят, что в настоящее время государи Корельские - потомки Шибан-хана» (Абулгази, 1906, с.160). Таким образом, можно предположить, что упомянутые у Абулгази потомки Шибана в области Корел являются потомками Бессараба, сына Токтемира, сына Джерика, сына Шибана.

Нога́й, Ису-Ногай, Нокай (тат. Nuğay, Нугай, монг. Ногай; 1235/1240^[1] — 1300) — золотоордынский беклярбек, правитель самого западного улуса Золотой Орды (на территории от левого берега Дуная до Днестра, ставка близ современного города Исакча^{[источник не указан 1137 дней]} на Дунае). С 1270-х гг. и до своей смерти не подчинялся ханам Сарая и фактически контролировал их. Вассальную зависимость от него признали Болгария и Сербия, а также все южные и часть северо-восточных русских княжеств^[1]. Был женат на Ефросинье — внебрачной дочери византийского императора Михаила VIII Палеолога^[1].