2. Герберт Спенсердің әлеуметтану жөніндегі ілімдері

Англияда әлеуметтану ғылымының қалыптасуы Герберт Спенсердің

(1820-1903) есімімен байланысты. Ол өзінің әлеуметтік көзқарастарын

«Бастаудың негіздері» (1862), «Биология негіздері» (1864-1867), «Психо-

логия негіздері» (1870-1872), «Әлеуметтану негіздері» (1876-1896) деген

еңбектерінде баяндады. Спенсердің әлуметтануының аса құнды жағы -

«Әмбебап эволюция заңы». Бұл заң бойынша эволюция – дамудың бірден-

бір қайнар көзі. «Әлеуметтану принциптері» атты еңбегінде Г. Спенсер

осы идеясын терендете келіп, қоғам организм іспетті немесе асқан орга-

никалық агрегат сияқгы деген басты тезисін негіздеді. Қоғам мен оны

қоршаған сыртқы орта арасындағы қарым-қатынас энергияның реттеу

принципі арқылы болады. Бұл зандылық әр түрлі қоғамдар мен сол қо-

ғамдарды құрайтын жеке адамдардың арасында өмір сүру үшін болатын

күрестерде көрінеді. Күрес әмбебап және қоғамдық эволюцияның негізгі

қозғаушы күші больш табылады.

Спенсер қоғам мен биологиялық организм арасындағы ұқсастықгы

толық мойындағанымен, бұл мәселеде ол жалғыз емес еді. Оған дейін

мұндай ұқсастықты Конт, Краузе, Ахренс айтқан болатын. Алайда, Спен-

сер осы бағытты бірінші болып бір жүйеге келтіре отырып жазып шықты.

Бұл жүйенің қарастыратын екі мәселесі бар: эволюция принципі және

қоғам мен биологиялық организмдердің ұқсастығы. Спенсердің аталмыш

жүйесі әлеуметтану теориясының дамуына қосқан басты үлесі болды.

Осы принциптерді Спенсер әлеуметтік саясатты белгілеудегі, әлеуметтік

реформаларды жасап жүргізудегі нақты ұсыныстарында қолдана білді.)

Оның келесі бір тезисінде әлеуметтік саясат - тәжірибелік зерттеудің

нәтижесінде қалыптасуы шарт делінген. Ал, әлеуметтік саясатқа аса қа-

жетті принцип ол - әлеуметтік эволюция процесінің табиғи дамуына

кедергі жасамай, оған жол ашу, бұл процесті жеке адамдар мен топтар-

дың ойына не келсе соны істейміз деуінен құтқару.

Спенсер әлеуметтік заңдарды тұжырымдай отырып, әлеуметтік ре-

формаларды белгілеуден бұрын қоғамның нақты әлеуметтік жағдайын

жете, жан-жақты білу қажет екендігін атап көрсеткен. Оның пікірінше,

еркін және ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік эволюцияның

жетістікке жетуінің бірден-бір шарты - мемлекет қызметіне қатаң шек

қою болып табылады.

Спенсер «еркіндік теңдігі» заңын тұжырымдай келе, онда барлық жеке

адамдардың «еркіндік тендігі» басқа адамдардың еркіндігінің деңгейіне

сәйкес пайдаланылуы тиіс дегенді айтады. Мемлекет те еркін, бірақ ол

жеке адамдардың еркіндігін қорғайтын, соған кепілдік беретін ұйым.

Мемлекет алыпсатарлыққа қатысты зандар шығарумен, діни мекемелерді

және қайырымдылық қоғамдарын басқарумен айналыспауы керек.

Мемлекеттің негізгі міндеті - қоғамда құқықтың жүзеге асырылуын және

еркіндік тендігі заңының сақталуын қамтамасыз ету, сөйтіп, ол өз аза-

маттарын тонау мен зорлықтан және соғыстан қорғап отыруды іске

асырады.

Қоғамды тірі организм іспетті қарауға болады, бірақ бұл жерде мына

нәрсені есте ұстау керек, өзіндік өмір сүру зандарын сақтаған әлеуметтікті

құрайтындардың (ұлттар, мемлекеттер, таптар, басқа да әлеуметтік топ-

тар) организмдік мәні бар.

Әлеуметтік организмдер биологиялық организмге ұқсас. Бұл ұқсастық

барлық мүмкін жағынан емес, тек олардың алты жағынан ғана ұқсастық-

ты белгілейді. Бүкіл организмдер:

1) өседі, көлемі жағынан ұлғаяды;

2) өзінің ішкі құрылымдары болады;

3) өсу деңгейіне сәйкес бұл құрылымдар күрделенеді;

4) құрылымның күрделенуі органдар функцияларының жіктелуінің

күшеюімен қатар жүреді;

33

5) құрылым мен функциялардың күрделенуі жекелеген бөлімдер ара-

сындағы өзара әрекеттің дамуына соқгырады;

6) жекелеген бөлімдер (органдар) тіптен тұтастықгың өмірінің берекесі

кеткен жағдайдың өзінде де белгілі бір уақытқа дейін өмір сүре алады

Қоғамды толығымен биологиялық организмге ұқсастыру қате болған

болар еді, өйткені олардың принциптік тұрғыдан өзгешеліктері бар, ол

кем дегенде үш мәселеде көрінеді:

1) биологиялық организм - бұл нақгы тұтастық, оның бүкіл органда-

ры тығыз байланысқан. Қоғам - дискреттік тұтастық, оның тірі құры-

лымдары мен элементтері бір-бірінен азды-көпті еркін және уақыт пен

кеңістікте бытыраңқы орналасқан;

2) ойлау және сезім функциялары биоорганизмнің белгілі бір бөлі-

мінде ғана шоғырланған, ал қоғамда ойлау мен көңіл-күй (эмоция) бар-

лық құрылымдар мен элементтерге тән;

3) биологиялық организмде элементтер тұтастық үшін өмір сүреді, ал

қоғамда бұл жағдай керісінше болады. Адамдар қоғамға қызмет етпейді,

керісінше қоғам адамдарға қызмет етеді.

Спенсер организмнің ерекшелігін индивидтің автономиясын сақтап

қалуға, жүйенің адамды жұтып қоюына жол бермеуге тырысқандығында

деп түсіндірді.

Г. Спенсер қоғамдық өмірде мемлекеттің рөлін шектеуді, тіптен ке-

дейлерге көмек немесе балаларға тәрбие беру жөніндегі қамқорлығынан

да бас тартуды ұсынды. Ол отаршылдық экспансияны сынады, өйткені

бұл мемлекеттік бюрократияның күшеюіне әкеліп соғатын еді. Спенсердің

пікірінше, кез келген қоғамның дамуы органдардың үш жүйесінің негі-

зінде іске асады: 1) сүйемелдеуші жүйе. Бұл организмді қоректендіріп,

оның дамуын қамтамасыз ететін болса, қоғам да оның дамуына қажетті

өнімдерді шығаратын өндіріс бөлімдерінен құралады; 2) бөлуші жүйе -

еңбек бөлінісінің негізінде қалыптасқан әлеуметтік организмнің әр түрлі

бөлімдерінің байланысын қамтамасыз етеді; 3) реттеуші жүйе - қоғам-

ның құрамды бөлімдерін біртұтас орталыққа бағьшдырып, мемлекет та-

рапынан оның дамуын реттеп отырады. Осы жүйелердің әрқайсысы

әлеуметтік институттардан тұрады. Бұл ұғымдармен Спенсер «әлеуметтік

әрекеттің тұрақты құрылымдарын» белгіледі. Реттеу жүйесін сипаттай

келіп, ол адамдар мінез-құлқын қадағалайтын «әлеуметтік бақылау» ин-

ституттарын бөліп көрсетеді және оның қатарына мемлекетті (саяси бас-

қару), шіркеуді, отбасын, салт және дәстүрлерді жатқызады.Глеуметтік

Григорьев С. И., Растов, Начала современной социологии. Учебное по-

собие. М.; Изд-во Магистр, 1999. С. 50-51.

34

институттарды зерттеу, Спенсердің пікірі бойынша, әлеуметтанудың ма-

ңызды міндеті.

О. Конт, Г. Спенсермен қатар әлеуметтанудың ғылым болып дамуы-

на зор үлес қосқан К. Маркс пен Ф. Энгельс болды.