Онбірінші тақырып саясат әлеуметтануы

Әлеуметтанудың бұл саласы қоғамның өмір сүруі мен дамуында өзінің

мазмұны жағынан аса бай және өте маңызды саналатын қоғамның саяси

өмірін таньш-білуге бағытталған. Саясат әлеуметтануы жалпы мынандай

ұғымдардың негізіңде ашылып қарастырылады, ол ұғымдар атап айтқанда:

саясат, саяси билік, саяси қатынастар, саяси мүдделер, саяси әрекеттер

мен өзара әрекеттер, саяси процестер, саяси институттар және т.б. Осы

және өзге де ұғымдар қиын ұғымдардың қатарына жатады, сондықтан

олардан логикалық тізбек құру мүмкін емес, өйткені олар өздері бейне-

лейтін шынайы саяси құбылыстар сияқты өзара көп жақгы байланыстар-

дан тұрады.

Қоғамның саяси өмірінің әртүрлі жақтарын сипаттау барысында сая-

сат әлеуметтануының маңызды ұғымдарының мазмұнын ашу орынды.

1. Саясат әлеуметтануының мәні, заңдары, категориялары. Саясат жане саяси қызмет

Саясат әлеуметтануы — әлеуметтану ғылымының бір саласы. Оның

өз алдына жеке ғылым саласы болып бөлінуі XX ғасырдың 20-жылдарында

Батыс әлеуметтануында басталды, яғни негізі қаланған кезден бастап

бүгінгі күнге дейін даму үсгіндегі жас ғылым саласы болып саналады. Соған

қарамастан саясат әлеуметтануының өз алдын ұғымдары, заңдары, т.б.

ғылым ретіндегі белгілері қалыптасты. Осы айтылғандардың танымдық

маңызы зор болғандықан саясат әлеуметтануының негізгі мәселелерін

баяндаудың еш артықтығы жоқ шығар деп ойлаймыз. Ең бастысы оның

объектісін анықгаған жөн. Әлеуметтік-саяси қатынастар - саясат әлеу-

меттануьының объектісі. Бұл қатынастар таптар мен өзге де әлеуметтік

топтар, этностар арасындағы, елдер - мемлекеттер, ұрпақгар, кәсіптік

құрылымдар, т.б. арасындағы қатынастарды қамтиды.

Саясат әлеуметтануы әлеуметтік-саяси қатынастарға, санаға, мәде-

ниетке, қызмет-әрекетке, олардың өмір сүруі мен өзгеруінің заңдарына

байланысты бүкіл проблемалардың жиынтығын тереңдете зерттейді.

Қоғам өмірінің барлық саласындағы саяси қызмет пен саясатқа талдау

жасауға баса назар аударады.

Мұнда «саясат әлеуметтануы», «саяси қатынастар әлеуметтануы»,

«саясат ұғымы» ұғымдары кеңінен қолданылады. Алайда, бұлардың ара

----------------------------------------------------

Политическая социология. Ростов-на-Дону, 1997. С. 7.

260

жігі бүгінге дейін түбегейлі анықталған жоқ. Мысалы, АҚШ-та «саясат

әлеуметтануы» ұғымы аз пайдаланылады. Онда көбінесе саясат ұғымы,

саясаттану туралы жиі сөз болады. Батыс Еуропада, керісінше, «саясат-

тану» терминін сирек қолданып, «саясат әлеуметтануы» ұғымына басы-

мырақ маңыз береді.

Дегенмен, бұл екі ғылымның зерттеу объектілері бір болғанымен,

қарастыратын пәндері өзгеше. Зерттеу пәні тұрғысынан алғанда, саясат-

тану негізінен саясат саласын, саясаттың бір түрін — «саяси саясатты»,

яғни мемлекетгік-әкімшілік билікті, оны жеңіп алу, ұстап тұру, қолдану

аясына байланысты қатынастарды қарастырады. Ал саясат әлеуметтануы

саясатты қоғамның өзге дербес салаларымен, яғни экономика, әлеуметтік,

саяси жөне рухани салаларымен байланыста зерттейді. Бұл ғылым сая-

сатты әлеуметгік құрылымдарға және формалды емес әлеуметтік жүйе-

лерге, қоғамдық пікір мен тәртіпке, әлеуметтік-саяси процестердің бүкіл

кешеніне, нормалар мен қатынастарға талдау жасау болашағымен, тұл-

ғалар мен шағын топтарды, олардың көптеген психологиялық және

социомәдени сипаттамаларын зерттеу тұрғысынан қарастырады.

Саясат әлеуметтануының пәніне — саясатпен тікелей байланысты

қоғамның бүкіл саласы мен құрылымының өзара сабақтас заңдары, әлеу-

меттік-саяси қажеттіліктер, мүдделер, тұлғалардың қызметі, әлеуметтік

топтар, этностар, олардың ұйымдары, қозғалыстары, институттары жа-

тады. Ғылым пәнін анықтау үшін зерттелінетін заңдар мен категория-

лардың ерекшеліктерін айқындаудың да маңызы зор. Саясат әлеумет-

тануы бүгінгі өркениеттің ерекшеліктерін және оның қоғамдық жүйе-

сінің коп түрлілігін ескере отырып, әлеуметтік-саяси қатынастардың

өмір сүруі мен дамуының жалпыдүниежүзілік, жалпыадамзаттық заң-

дарын зерттеуге тиіс.

Осымен байланысты заңдардың екі нұсқасын айтуға болады: әлеу-

меттік-саяси өмірдің өмір сүру зандары. Бұған әлеуметтік-саяси өмірдің

әрекет ету заңы, оны ұйымдастыру тәсілдері саяды. Өмір сүру заңдары

әлеуметтік-саяси өмірдің әр түрлі элементтерінің, субъектілері мен объек-

тілерінің байланыстарын, олардың өзара іс-қимылдарының мәнін ашады.

Мысалы, биліктің үш тармаққа бөліну заңы, әр түрлі саяси күштердің

келісімге келу заңы, ортақ мүдделерді жүзеге асыру заңы, т.б.

Даму заңы - бұл әлеуметтік-саяси өмірдің бір күйден екінші күйге

өту заңы, сапалық өзгерістер заңы. Бұлар әлеуметгік-саяси құбылыстар

байланыстарының себебін ашады, өзгерістердің бағыттын, факторлары мен

------------------------

* Предвечный Г. П. Основы политической социологии. Выпуск первый. Ростов- на-Дону, 1990. С. 11.

261

формаларын анықтайды. Мысалы, саяси революция, саяси күрес, қоғам-

дық-саяси қозғалыс, т.с.с.

Осы зандарға сәйкес саяси әлеуметтанудың категориялары да қалып-

тасады. Олар екі топқа бөлінеді: 1. Саяси өмірдің өмір сүру категорияла-

ры. Мысалы, саяси процесс, саяси қызмет, саяси мәдениет, билік жүйесі,

партиялар, бейресми бірлестіктер, популизм, ереуілдер, т.с.с; 2. Даму

категориялары. Мысалы, билік үшін күрес, реформа, жариялылық,

көппікірлілік, саясаттандырылған тұлға және т.б.

Саясат ұғымы саяси құбылыстар мен процестерді толық көрсетеді.

Оған ең алдымен мемлекетке және оның барлық деңгейіндегі жалпы сая-

си билігіне қатысты таптар мен басқа да әлеуметтік топтар арасындағы

қатынастар жатады. Саясаттың маңызды саласына ұлттық қатынастарды

мемлекетгік реттеу жатады. Бұл көптеген қоғамдарда мемлекеттік құры-

лыстың сипатына және мемлекеттік басқару түрін таңдауға себепші бо-

лады. Саясат саласына халықаралық саясаттың негізгі мазмұнын құрай-

тын мемлекетаралық қатынастарды реттеу де жатады. Аталмыш процес-

тердің бәрі де жинақгалып «саясат» ұғымынан көрініс табады.

Саясаттың ортақ мәселесі таптар, өзге де әлеуметтік топтар мен ұлттық

қауымдастықтар, сондай-ақ саяси билікке қатысты мемлекеттер арасын-

дағы қатынастар болып табылады*. Бұл қатынастар нақгы құбылыс ретінде

саясаттың негізгі мазмұнын, оның өзегін құрайды, соның төңірегінде

қоғамдағы жүріп жатқан сан алуан саяси процестердің элементтері топ-

тасады, дамиды және бірін-бірі ауыстырады. Саясат ұғымы сол жағдайды

(ситуацияны) бейнелейді, яғни саяси билікке қатысты әлеуметтік субъек-

тілер арасындағы қатынастарды көрсетеді. Демек, саясат әлеуметтануы

ең алдымен қоғамның нақгы саяси өмірін зерттейтін саяси қатынастар

әлеуметтануы болып табылады. Саяси қатынастар арқылы бүкіл саяси

құбылыстардың байланыстары мен өзара әрекеттері қарастырылады.

Саяси билікті жеңіп алу немесе оны жүзеге асыруда кез келген әлеумет-

тік субъектілер саясаттың субъектісі бола алады, сол субъектілер ішінде

өзара қатынастарға түсетін таптар, саяси партиялар, жеке тұлғаларды бөліп

айтуға болады. Өзара саяси қатынастарға түскен ұлттар мен тұтас халық-

тар, сондай-ақ мемлекет саясаттың субъектілері болып табылады.

Жоғарыда атап айтылғанындай, саясаттың негізгі мәселесі - саяси

билік туралы мәселе. Соңғысы белгілі бір әлеуметгік күштердің өз саяси

еріктерін басқа әлеуметтік күштерге және бүкіл қоғамға таңу арқылы

керінеді. Мұны партиялық элитаның, яғни шағын топты партия басшы-

лары мен олардың теңірегіндегілердің, сондай-ақ жеке партия көсемдерінің

----------------------------------------------------

1 Әбсаттаров Р. Саясат - ілім // Заң. 1999. № 10-12.

262

өз еріктерін бүкіл партияға таңатынынан жиі кездестіреміз. Бірақ

саяси биліктің ең жоғарысы мемлекеттік билік болып табылады. Бұл жағ-

дайда мемлекеттік билікті қолына жинаған әлеуметтік күштер өз еріктерін

қалған қоғам мүшелеріне таңады, бұл істе мемлекеттік аппарат пен қоғамға

ықпал ететін мемлекеттік тетіктерге, яғни идеологиядан бастап құқық пен

әскерге сүйенеді. Мемлекеттік билік тетіктерін қолдана отырып, олар

өздерінің экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани мүдделеріне

қатысты кең ауқымды мәселелерді шешеді. Қоғамда өз саяси билігін ны-

ғайта отырып, олар өздерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларын да

нығайтады, өз жеке басының әл-ауқаты мен дамуы үшін жағдай жасайды.

Билік үшін күрес, оны бөлу және оны нақгы жүзеге асыру әр түрлі

әлеуметтік топтардың, саяси партиялар мен қозғалыстардың, саяси билік-

ке ие болған аппарат өкілдерінің, басқа да тұлғалардың саяси қызметінен

көрініс табады. Олардың саяси қызметі сол қоғамда өмір сүріп отырған

саяси құрылымдарды, азаматтық заңдар мен бостандықты, жалпы мемле-

кеттік құрылысты өзгертуге немесе нығайтуға бағытталған көптеген нақ-

ты саяси әрекеттерден тұрады. Бұл әрекеттер сол қоғамның басқа субъек-

тілеріне олардың бағыттына қарсылық білдіру немесе үшінші субъекті-

лердің кері әрекеттерін бейтараптандыру, не тежеу мақсатында да қолда-

нылады. Кез-келген субъектінің саяси әрекеттерінде әрдайым сол әрекетті

өзге субъектілердің қалай қабылдайтыны есепке алынады және бұл олар-

дың саяси өзара іс-қимылдары ретінде көрінеді. Әрбір субъекті көбіне

қайсыбір адамдардың үлкен әлеуметтік топтары немесе қауымдастығы,

кейде бүкіл халық атынан өкілеттілік ете алады. Қалай дегенмен де, олар-

дың саяси қызметі, әдетте, көпшілік бұқара халықтың мүддесін көздейтін

болады. Саясатты миллиондардың ісі дейтіні де сондықтан. Саясат пен

саяси қызмет саяси қатынастар мен процестерді қалыптастырады.

Топтың, т.б. мүдделерін қорғайтын және жүзеге асыратын құрылымдар-

ға негіз қалайды.