3. Қоғандық прогресс өлшемдері және қарама-қайшылықтар. Қоғамның қызметі

Бұрынғы ұлы ойшылдар Гессиод пен Сенека, Платон мен Лристо-

тель, Вико мен Руссо, Кондорсэ мен Гегель адамзат тарихьшың барысын

түсіну мақсатында — қоғам деген не, жалпы прогресс деген не? — деген

сұрауларға жауап іздеген еді. Олар бұл мәселеде өз заманының шек қоюла-

рына қарамастан данышпандық болжамдар айтқан. К. Маркс, Ф. Энгельс,

В. И. Ленин «қоғам» және «қоғамдық прогресс» категорияларьша ғылы-

ми тұрғыдан қарауға, олардың мазмұны мен объективтік өлшем белгілерін

анықтауға теориялық үлес қосты.

Қоғамдық-прогресс ұғымы латынның «прогрессус», яғни алға қарай

қозғалыс деген сөзін білдіреді. Қоғамдық прогресс -адамзатқоғамының

даму бағыты. Ол адамзат өмірінің барлық жақтарын өзгертеді, соның

нәтижесінде адамзат дамуының төменгі сатыдан жоғары сатыға көтерілуі

жүзеге асады. 'Қоғамдық прогресті қалыптастыратын адамның, адамдар-

дың, азаматтың қажеттілігі, мұқтажы больш есептеледі.Хоғам дамуына

ықпал еткен қажеттіліктерді екі топқа бөлген: 1) табиғи; 2) адамның әлеу-

меттік қажеттілігі.

Бірінші топқа, яғни табиғатқа адамның табиғи қажеті арқылы бай-

ланысқан қажеттіліктің бәрі жатады. Адам биологиялық тіршілік иесі

ретінде өмірін сақгау мен оны жалғастыру үшін өзінің табиғи қажетін

қанағаттандырады (оттекке, суға, азық-түлікке, киімге, баспанаға, т.б.).

Табиғаты оңды жерлерде адам осы қажеттіліктердің кейбіріне (мысалы,

отгекке) еңбек шығынын шығармайды. Басқа қажеттіктерді (суға, тамаққа,

киімге, баспанаға) қанағаттандыру еңбек шығынымен, өмірлік игіліктерді

өндірумен байланысты болады. Адамның табиғи қажеті шектеулі. Екінші

топқа, яғни адамның әлеуметтік қажетіне қалған барлық әлеуметтік және

рухани қажеттіліктер (қоғамға, қоғамдық іс-әрекетке, білімге, мәдениет-

ке, т.б.) жатады. Бұлар адамның әлеуметтік тіршілік иесі ретінде өзін сақ-

тауы, дамуы үшін қажет. Бұл қажеттіліктердің бірде-біреуі қоғамнан тыс,

қоғамдық материалдық және рухани өндіріссіз қанағаттандырылмайды.

Адамның әлеуметтік қажетінің табиғи қажеттілігінен өзгешелігі сонда -

оның шегі болмайдьғ, өйткені қоғамдық және интеллектуалдық процесс

тоқтамайды, үнемі дамиды, ол да шексіз. Қоғамның дамуы, бір жағынан,

адам қажетін қанағаттандыру үшін жаңа құралдар шығарса, екінші жа-

ғынан, әлеуметтік қажеттілік адам сұранысының бірін қанағаттандырса

да, оңың орнына жаңа бір қажеттілік туады.

Жалпы әлеуметтанудың қоғамдық прогресс өлшемі өндіргіш күштер

мен өндіріс қатынастары болып табылады. Бірлескен іс-әрекет процесінде

146

адамдар өндірістік қатынасқа түседі. Оның негізіне өндіріс құралдарына

деген меншіктілік жатады. Өндіріс қатынастарының жүйесінің қалып-

тасуы негізгі өндіріс құралдарының кімнің меншігінде екендігіне байла-

нысты. Бұл адамның өндіріс жүйесіндегі (иемденуші, басқарушы,

өндіруші) және өнімді бөлудегі, айырбастау мен иемденудегі орнын анық-

тайды. Табыстың негізгі бөлігі өндіріс құралының иесіне тиеді, өндіруші

тек жалақы алады. Өндіріс құралдары білімі бар және еңбек дағдылары

қалыптасқан адамдармен бірігіп, қоғамның өндіргіш күштерін құрайды.

Еңбек құралдарын - алғашқы тас шапқыштардан қазіргі компьютерлік

техникаға дейін жетілдіру процесі қаншалықгы шапшаң жүрсе, адамдар-

дың еңбек дағдыларын жетілдіру де соншалықты қарқынмен дамуда.

Нәтижесінде еңбек өнімділігі артып, ол қоғам өмірінің барлық жақгары-

на, қоғамдық прогреске ықпалын тигізеді, Алайда, өндіргіш күштер мен

өндіріс қатынастарының арасында динамикалық қарама-қайшылық та,

өзара байланыс та бар. Бұлар - қоғамдық прогрестің қайнар көзі.

Қоғамдық прогресс бір қоғамдық-экономикалық формацияның екін-

ші, әлдеқайда жетілгеніне өтуімен де сипатталады. К. Маркс өзінің «Саяси

экономияға сын» деген еңбегінде осындай формациялардың архаикалық,

экономикалық, коммунистік түрлерін көрсеткен. Тұтас экономикалық

қоғамдық формацияға К. Маркс «.. .азиаттық, антикалық, феодалдық және

қазіргі буржуазиялык тәсіддерін» сыйдырған. Алайда, қоғамдық форма-

циялар бірінен екіншісіне автоматты түрде өтпейді. Ол адамдардың, топ-

тардың өз мүдделеріне жету жолындағы әлеуметтік және саяси күрестері

немесе реформаларға байланысты жүзеге асады.

Адамгершілік, моральдық нормаларды жетілдіру прогрестің өлшемі

болып саналады. Қоғамдық адамгершілікті дамыту - қоғам өмірін бар-

лық жағынан жетілдірудің ңегізі болып саналады! Қоғамдық прогресті

анықтайтын бұлардан басқа да өлшемдер бар.

Солармен қатар, қоғамдық өмірдің барлық құбылыстарының қайнар

көзі қарама-қайшылық екені де белгілі, оның негізгі екі типі бар: антаго-

нистік және антагонистік емес қарама-қайшылықтар. Марксизм-лени-

низм бойынша антагонистік қарама-қайшылық деп субъектілердің

түбегейлі, өмірлік мүдделерінің алшақтығын, мүдделердің соқтығысуын

айтады. Мұндай жағдайда өмір сүріп отырған әлеуметтік жүйені сақгап

қалу немесе оны жою мәселесі күн тәртібіне қойылады. Ал, антагонистік

емес қарама-қайшылықтарға субъекгілердің түпкі мүдделері бір болғаны-

мен, мәнсіз мүдделердің алшақтауын жатқызады. Жеке меншік тудырған

---------------------------------------------------

1. Маслов Н.К Политическая история СССР: предмет, содержание, задачи.

М.: Знание, 1991. С. 23.

147

антагонизмдер капитализмді қоғамдық құрылыс және дүниежүзілік сис-

тема ретінде де қамтыған. Марксшілдердің пікірі бойынша, капитализм-

нің: 1) еңбек пен капитал арасындағы; 2) империалистік елдер арасын-

дағы; 3) капи-талистік елдер мен дамушы елдер арасындағы қарама-қайшы-

лықгары маңызды болып табылады.

Қазіргі кезде де капиталистік қоғамның ішкі қайшылықтары сақгал-

ған. Соның бірі еңбек пен капитал арасындағы қайшылық. Еңбек пен

капитал арасындағы қарама-қайшылық қоғамдық құбылыс ретіндегі

капитализмнің қайшыдығы болып табылады, барша капиталистік елдер-

ге сай өндірістің қоғамдық сипаты мен оның нәтижесін жеке адамдардың

иемденуі арасындағы қарама-қайшылық осы қайшылықгың негізі болып

саналады. Оның әрекет етуі ұлттық-мемлекет ішінде болады. Сөйтіп, бур-

жуазиялық қоғам шеңберінде еңбекшілердің капиталға қарсы таптық

күресінің алғышарты қалыптасады. Капиталистік қоғамның негізгі қай-

шылықтарының бірі ғылыми-техникалық революцияның ықпалымен

және соның шеңберінде ғаламат өскен өндіргіш күштер мен қоғамдық

қатынастардың арасындағы шиеленістен көрінеді. Бұл қайшылық әр түрлі

формада: құрылымдық және циклдық дағдарыстардан, жұмыссыздар са-

нының артуынан, т.б. байқалады.

Қазіргі капитализм елдерінің арасындағы қайшылықтардың екі түрі

орын алып отыр. Оның біріншісі — бәсекенің негізгі үш орталығы болып

отырған АҚШ, Батыс Еуропа, Жапония арасындағы қайшылықтар,

екіншісі, «жалпы рынокқа» енген Батыс Еуропа елдерінің арасындағы

қайшылық. Олардың арасында өнім өндіруші рыноктары, капитал жұмсау

өрістері, шикізат көздері жолындағы, ғылыми-техникалық прогрестің

шешуші салаларындағы басымдық жолындағы бәсекелестіктегі күрес

белең алған. Кейін бұлардан басқа да капиталистік жаңа «күштердің ор-

талықгары» көріне бастауы мүмкін. Бұл жағдай қайшылықгар түйінінің

одан әрі көбеюіне, олардың өзара тығыз астасып, шиеленісуіне әкеліп

соғуы ықгимал. Бұл қайшылықгар капиталистік елдер арасындағы қай-

шылық болғанымен, мұның өзі сол елдердің экономикалық дамуына,

жалпы ішкі қайшылықтарын шешуде елеулі рөл атқарады. Қайшылық-

тардың жаңа түрі — ұлтаралық корпорациялар мен қоғамдық саяси ұйым-

дардың формасы болып саналатын ұлттық мемлекет арасындағы қайшы-

лықгар. Ұлтаралық корпорациялар өздеріне пайдалы кезде мемлекеттік-

монополистік реттеуді білек сыбана пайдаланады. Ал егер үкімет тара-

пынан олардың пайдасына зәредей қатер төнсе, үкіметпен аяусыз жан-

жалға барады. Қазіргі капиталистік қоғамда басқа да бірнеше ішкі қай-

шылықгар сақталған.

148

Капиталистік елдер мен үшінші елдер арасындағы қайшылықтар капитализмнің дүниежүзілік жүйе ретіндегі ерекше қайшылықтары болып саналады. Бірақ олар капитализмнің барлық сатысында шешуші рөл атқармайтындықтан, бұл жүйенің негізгі қарама-қайшылығы бола алмайды. Олардьің рөлі де және салмағы да өзгеріп отырады. Мысалы, метрополиялар мен отар елдер арасындағы қайшылық, егер де бұл жүйе отарлық империялар түрінде сақгалса, дүниежүзілік капиталистік жүйенің өткір қайшылығы ретінде шегіне жеткенге дейін өмір сүреді. XX ғасырдың басына дейін

солай болды. Олардың күйреуімен, отарлық жүйенің ыдырауымен бұл қайшылықтар метрополиялар мен отарлар арасындағы қарама-қайшылық болудан қалды. Өйткені қазіргі кезде екеуі де бұрьшғы күйінде сақталмаған. Егер де бұрынғы метрополиялар мен бұрынғы отарлар арасындағы қайшылықгар сақгалған жағдайда, оңда олардың сипаты өзгереді: айталық, бұрьшғы метрополия Франция мен бұрынғы отар ретіндегі Вьетнам арасындағы антагонизм АҚШ пен Вьетнам арасындағы антагонизмге қарағанда әлдеқайда төмен. Басқаша айтқанда, аталған қайшылықтар капитализм дамуының жекелеген кезеңіне тән. Бұрынғы отар елдер мен өнеркәсібі дамыған капиталистік елдер арасында экономикалық өркендеу деңгейіне байланысты алшақгық барған сайын терендеп, азат елдердің

оларға қарызы 1,3 трлн долларға жетіп, қыспаққа түсіп отыр. Азат елдердің мұндай борышты қайтара алмайтыны да анықгалды. Сондықтан капиталистік елдер алдына осы қарыздарды тегін жою мәселесі қойылуда.

Қайшылықтардың тағы бір тобына — өркениеттің өмір сүруіне қатыс-

ты ғаламдық ауқымдағы қайшылықгар жатады. Бұлар да кез келген елдің

елеуметтік-экономикалық жағдайына қатты әсер етеді. Әңгіме айнала-

дағы ортаның, ауа бассейні мен мұхиттардың ластануы, табиғи ресурстар-

дың сарқылуы, азық-түлік тапшылығы, түрлі аурулардың көбеюі жайын-

да болып отыр. Бұл проблемаларды бір мемлекеттің немесе бір топ мем-

лекетгің күшімен шешуге болмайды. Мұнда жалпы дүниежүзілік көлемдегі

ынтымақтастық, көпшілік елдердің тығыз да сындарлы өзара іс-қимылы

керек.

Қоғамдағы әлеуметтік қарама-қайшылықтар көп болғандықтан олар-

ды топтастырып қарастырғанда мынандай топтарды атап айтуға болады:

түрлі таптардың, топтардың, жіктердің, қабаттардың, саяси партиялар-

дың, қозғалыстардың және т.б. арасындағы экономикалық, саяси, руха-

ни, өзге де мүдделеріндегі қарама-қайшылықгар; мемлекет пен азамат-

тық қоғам арасындағы әрекеттен, мүддеден туындаған қарама-қайшылық-

тар; индивид, тұлға және қоғам арасындағы әрекеттерден, мақсаттардан,

мүдделерден пайда болған қарама-қайшылықтар, Осылармен байланысты,

149

индивидуалдық, корпоративтік, аймақтық, мемлекеттік мүдделер қара-

ма-қайшылықтары келіп шығады. Аталмыш қарама-қайшылықтар кез

келген үлгідегі қоғамға тән. Әлеуметтанудың міндеті әлеуметтік қарама-

қайшылықтардың шығу себептерін, ерекшеліктерін түсіндіру болады.

ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстан Республикасьшда да нарықгық

экономикаға көшуге байланысты әлеуметтік қарама-қайшылықгардың

бірнеше түрлері қальштасты, атап айтқанда, әлеуметтік-таптық қарама-

қайшылық, мемлекет мүддесі мен халық мүддесі арасындағы қайшылық,

мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы, т.б. қарама-қайшылықгар.

Қоғамның өмір сүру тәсілі ретінде белгілі бір қызметтерді анықгау

керек. Қоғам бірнеше қызметтерді атқарады. Оларсыз ешбір қоғамның,

жалпы адамзаттың өмір сүруі тіптен мүмкін емес. Қоғамдық қызмет

түрлерін атап айтар болсақ, олар: материалдық игіліктерді өндіру; дүние-

ге ңәресте әкелу және адамды әлеуметтендіру; рухани игіліктерді өндіру

және адамдардың белсенділігін зерітеу; еңбек өнімдерін бөлу; мінез-

құлық пен қызметті тәртіптеу мен басқару. Бұл қызмет түрлерін жүзеге

асыру үшін керекті институттар және қатынастар қалыптасады.

Қоғамдық өмірдің материалдық игіліктерді өндіруі оның тұтылуы мен

мұқтажьшан туьшдаған. Егер адамзат өзі үшін азық-түлік, киім, үй және

басқа да материалдық игіліктерді жасап шығармаса, ол өмір сүре ал-

майды. Адам өзіне қажетті заттардың бәрін табиғаттан даяр күйінде ала

алмайды. Табиғаттың беретіндерін ол өндеп, тұтынуға жарамды етуге тиіс.

Оларды өндіруде адамдар өзара өндірістік қатынастармен байланыстарға

түседі.

Нәрестені дүниеге әкелу биологиялық процесс болуымен қатар, адам

күшін өндіру де больш табылады. Адам өндіруді әлеуметтік жағынан алып

қарасақ, индивидтің әлеуметтік субъектіге айналғанын айтуға болады.

Одан мемлекет пен азаматтық қоғамның арақатынасынан туындайтын

маңызды әлеуметтік құбылысты, яғни тоталитаризмді байқауға болады.

Мұндайда мемлекет бәріне қожалық етіп басқарады, азаматтық қоғам

өмірінің кейбір мәселелерін реттеп отыруға тырысады.

Қоғамның рухани өндіріс қызметі адамдардың мінез-құлқы мен

қызметін рухани тұрғыда реттеп тұратын құндылықгарды жасаудан көрі-

неді. Рухани құндылықтарға әр түрлі заттық формалар тән дегенімізбен,

олардың мазмұндық ерекшеліктері рухани мәдениетті құрайтын - өнер,

дін, философия, адамгершілік нормалары түрінде де байқалады. Адам-

дардың мінез-құлқы мен қызметінде құндылықгар жүйесі үлкен рөл ат-

қарады. Субъект қоршаған ортаны сол қалпында қалыптасқан құнды-

лықгар жүйесі негізінде қабылдайды. Құндылықтар жүйесі адамдардың

мінез-құлқын және қызметін реттеуде ерекше рөл атқарады.

150

Рухани құндылықтардың көмегімен реттеп отыру күштеу, зорлау-

мен емес, дәлелдеуге негізделген. Рухани құндылықтарды өндіру, со-

нымен қатар, адамның дамуына, оның рухани қажетін қанағаттанды-

руға да бағытталған. Олар демалыс, көңіл көтеру құралдары болып та

қызмет етеді.

Қоғамның келесі бір маңызды қызметі ретінде бірқатар материалдық

құндылықгарды, адам ресурстарын (қызмет айырбасы) және рухани құн-

дылықгарды айырбастау қызметін атаған едік. Бұл функцияның іске асу

жолы - тауар мен тұтыну құны негізінде іске асатьш экономикалық ай-

ырбаста жатыр. Айырбас пен тұтыну қажеттілігінің пайда болуы қоғам-

ның қалыптасуымен және еңбек бөлінісінің шығуымен байланысты. Бұлар

03 кезегінде әлеуметгік функциялардың одан әрі терендеп, жіктелуіне қол

жеткізеді. Айырбас пен бөлудің арнайы құралы - қаражат механизмі жа-

салды. Айырбас пен бөлу әр адамның мүддесіне тікелей қатысты, ол өзінің

тұтыну деңгейін көтеруге тырысады. Сондықган еңбек үшін төленетін ақы

өндірілген өнімнің саны мен сапасына, еңбек шығынына, әлеуметтік ста-

тусқа, т.б. байланысты болады. Осыған орай қоғам әлеуметтік әділеттілік

принципін басшылыққа алуы тиіс. Демек, қоғамның реттеушілігі де осы

мәселеде сақталады.

Мінез-құлықты, қызметті және елді билеу тәртібі қызметін айтқанда,

тәртіптің өзі - мінез-құлық пен қызметте орныққан ережелер мен нор-

малардың жүзеге асырылуына еркіндік бермей, күш көрсету қаупі бола-

тындығы. Тәртіптеу процесі саяси және құқықтық қатынастарда жүзеге

асады. Тәртіптеу функция ретінде әлеуметтік өмірдің барлық саласында

орнаған. Сондықтан саяси және құқықтық қатынастар және олардың

субъектілері ел шеңберіндегі бүкіл функционалдық құрылымдарды бірік-

тіруші рөлін атқарады. Адамдардың мінез-құлқы мен қызметін тәртіптеу

қайдан шықты? Оған екі негізгі жағдай себеп болды. Оның біріншісіне

жекелеген индивидтердің кездейсоқ немесе саналы түрде әлеуметтік,

функционалдық өзара әрекетті бұзуы, басқа адамдардың өмір жағдайына

әр түрлі тәсілдер арқылы теріс ықпал етуі жатады. Екінші себепке әр түрлі

топтағы адамдардың өздерінің әлеуметтік мүдделері үшін күресуі саяды.

Топтық мүдделер үшін болған орынсыз күрес дағдарыстық күйге әкеліп

соқтырады, өндіру мен тұтынуды бұзады. Кез келген қоғамда әлеуметтік

мүдделер өте көптүрлі болады, сондықтан олардың арасынан әлеуметтік

құрылысты сақтап қалу немесе өзгерту үшін қақтығыстар мен күрестер

туындайды. Қоғамның тұрақтылығын сақтауда саяси қатынастар мен

саяси жүйе шешуші рөл атқарады. Олар билік пен заңның көмегімен

адамдардың мінез-құлқын тәртіпке келтіріп, реттеп отырады. Ол үшін

қоғамның әлеуметтік құрылымын білу аса маңызды мәселе.

151

ЖЕТІНШІ ТАҚЫРЫП

ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК

ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ ЖӘНЕ

ӘЛЕУМЕТТІК СТРАТИФИКАЩІЯСЫ

Әлеуметтік стратификация - әлеуметтанудың орталық тақырыбы.

Ол қоғамның түрліше әлеуметтік жіктелісін түсіндіреді. Қоғамдық қү-

рылымды біз мәртебелердің жиынтығы арқылы, қоғамдық еңбек бөлінісі

арқылы, және т.б. арқылы құрылатынын көрсетуге талпындык. Қарапайым

қоғамда мәртебелер саны аз және еңбек бөлінісі деңгейі төмен болады,

ал қазіргі замандағы қоғамда — мәртебелер көптеп саналады және еңбек

бөлінісін ұйымдастыру деңгейі де әлдеқайда жоғары.

Әлеуметтік құрам әлеуметтік стратификацияға айналады вертикаль-

ды тәртіппен орналасқан әлеуметтік жіктердің жиынтығы, дәлірек айт-

қанда кедейлердің, ауқаттылардың, байлардың жиынтығы.

Адамдар әрдайым қозғалыста болып, өздерінің мәртебесін өзгертіп

отырады. Қаржы буржуазиясы жер аристократиясының орнына келіп,

оны алмастырды, қазіргі өндірісте біліктілігі шамалы мамандықгарды «ақ

жағалылар» деп аталатындардың өкілдері — инженерлер, програм-

мистер, роботталған кешендердің операторлары ығыстырып шығарды.

Соғыстар мен революциялар қоғамның әлеуметтік құрылымын қайта

жасап, пирамиданың шыңына кейбіреулерді көтерсе, басқаларын тө-

мендетті. Олар қазір де жүріп жатыр, партиялық элитаны бизнес-элита

келіп алмастырды.

Өрлеу мен құлдыраудың арасында белгілі бір асимметрия бар: бәрінің

де көтерілгісі келеді және ешкімнің әлеуметтік сатыда төмендегісі

келмейді.