1-билет. Әлеуметтік педагогиканың – білімнің бір саласы ретінде пайда болуы, құрылуы ж\е дамуына тарихи шолу жасаңыз.

«Әлеуметтiк педагогика» ұғымын алғаш рет XIX ғасырда немiс педагогы А. Дистервег енгізген. Бірақ араға көп уақыт салып қана әлеуметтік педагогиканың екі ғылыми-практикалық бағыты айқындалды. Оның бірі П. Наторп есімімен байланысты айқындалып, халықтың мәдени деңгейін көтеру мақсатында қоғамның тәрбиелік күштерін интеграциялау мәселесіне арналды. Екінші бағыт қараусыз қалған балаларға әлеуметтік көмек көрсету, оларды қорғау, құқық бұзушылықтың алдын алуға бағытталды. Бұл бағыт Г. Нол, Г. Боймер есімдерімен байланысты болды.  Әлеуметтiк педагогика, бұл қоршаған ортаның тәрбиеге әсерi жөнiндегi ғылым. Әлеуметтiк педагогика мәселелерiн зерттеуде танымал Ресей ғалымы А. В. Мудрик әлеуметтiк педагогиканы адамның бүкiл өмiрi барысында жүзеге асырылатын әлеуметтiк тәрбиесiн қарастыратын ғылым ретiнде қабылдауға болады деп айтады.  Көптеген әлеуметтік-педагогикалық еңбектерде әлеуметтік педагогиканың дербес ғылым ретінде қалыптасуының бастауларына ертедегі дін мен қайырымдылық шараларының үлкен ықпалының болғандығы айтылады. Діни мекемелердің қай-қайсысы болмасын қашан да жалпыадамзаттық құндылықтарды насихаттап келген. Кез келген діни еңбектер мазмұнында адамгершілік, адамға мейірімділік көрсету, жақындарына қамқор болу мәселелері ең маңызды орында қарастырылады.  Тарихи деректерге жүгінсек, тастанды балаларға арналған ең алғашқы тәрбие мекемесі IV ғасырда Кесария (Малайзия) қаласында орналасқан шіркеудің жанынан епископ Василия Кесарийскийдің бастамасымен ашылған. Мұндай мекемелер кейіннен 787 жылы Миландағы соборлар жанынан ашылды және ұзақ жылдар бойы Еуропадағы жалғыз балаларды қамқорлыққа алу мекемесі болып келді. Ал XIV ғасырға қарай олардың саны 30-ға жетті. Ресейде де қараусыз қалғандарға қолдау көрсету жолында шіркеулер маңызды рөл атқарып келген. Көне дәуірлерден монастырлар мен храмдар жанынан мұқтаждық көрген адамдарға ауруханалар мен қамқорлыққа алу мекемелері қызмет етіп келген. Ресейдегі мейірімділік жасау қызметтері мен мекемелерінің құрылу тарихы әлеуметтік педагогиканың дамуына ықпал етті. Бертін келе, қазақ қоғамында да адамды қоғамына лайықты қалыптастыру мен олардың тәрбиесіне қамқорлық жасау, қайырымдылық шараларын ұйымдастыру мәселелері басты назарға алынып, балалар мен ересектердің болашағына алаңдаушылық білдіру, сондықтан көпшілік болып қол ұшын беру, көмек қолын созу секілді дәстүрлер кеңінен насихатталған. Кейіннен әлеуметтік педагогиканың идеялары мен бұл саладағы қызметкерлердің жұмыстары С. Т. Шацкий, В. Н. Шульгин, М. В. Крупенин, А. Г. Калашникова, А. П. Пинкевич т.б. тарапынан қарастырылған. С. Т. Шацкий мектептің әлеуметтік рөлін негіздеп, кіші ортада біртұтас тәрбие процесін ұйымдастыруды теориялық тұрғыдан айқындаған. 30-жылдардың аяғындағы мектептердің тек оқу-тәрбие процесін жақсартуға ғана басты назар аударуы әлеуметтік педагогика саласындағы ғылыми зерттеулерді кейінге ысырып жіберді.  Әлеуметтік педагогика мәселелерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуінің жандануы 1950-1960 жылдардан Е. Молленхауэр есімімен оның әлеуметтік педагогиканың пәні жайлы пікірталасты ұйымдастыруымен байланысты дамыды. Ресейде әлеуметтік педагогикаға қызығушылық 1990 жылдан бастап қалыптаса бастады. Бұл п.ғ.д., профессор В. А. Сластениннің ұжымдық ғылыми-ізденушілік қызметінің арқасында дамыды. Әлеуметтік педагогика мәртебесін қоғамның даму кезеңіндегі қажеттіліктерімен сәйкестендіруге көп әрекет еткен. Л. В. Филиппова әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық негіздерін айқындау мен ұғымдық аппаратын нақтылауға, кейбір құрылымдық компоненттердің мазмұнын ашуда да көп еңбек еткен.  Әлеуметтік педагогиканың бастаулары халықтық педагогикада жатыр. Тұлғаны әлеуметтендіру идеялары ұлы ғұламалардың педагогикалық көзқарастарында қарастырылған. Атап айтқанда, әл-Фараби, Ж. Баласағұн, М. Қашқари, Қ. А. Ясауи және т.б. ғұламалар еңбектерінде адам тәрбиесін жүзеге асыру оның әлеуметтік ортасын қалыптастырумен байланысты екендігі баса айтылған.  Г. Нол мен Г. Боймер әлеуметтiк педагогиканың пәнiн анықтау барысында кәмелетке толмағандар тарапынан құқық бұзушылықтың алдын алу және панасыз балаларға әлеуметтiк көмек көрсету деп тұжырымдайды. Әлеуметтiк педагогика адам мен қоғамның өзара әсерлесуi негiзiнде қалыптасу, қоғамға толық ену ретiндегi тұлғаның әлеуметтiк қалыптасуын ынталандырудың мақсатын, мiндетiн, мәнiн, мазмұны мен принциптерiн, әдiстерi мен формаларын зерттейдi.  Немiс зерттеушiсі П. Наторптың пiкiрiнше, халықтың мәдени деңгейiн көтеру мақсатында қоғамның тәрбиелiк күштерiн интеграциялау мәселелерiн зерттеу әлеуметтiк педагогиканың мiндетiне жатады. Х. Мискестiң тұжырымы бойынша әлеуметтiк педагогика жалпы педагогиканың әлеуметтiк функциясын ашып көрсетедi және барлық жасаралық топтардағы тәрбие процесiн зерттейдi. Е. Молленхауэр жастардың әлеуметтiк жүйеге тез бейiмделуiне көмектеседi деген ойды құптайды.  Тұжырым:  1. Әлеуметтік педагогика ғылымы адамды өзi өмiр сүрiп отырған қоғамының талаптарына сай әлеуметтендiру тәжiрибелерiн ұрпақтан-ұрпаққа беру қажеттiлiгiнен туындады.  2. Әлеуметтік педагогика ғылымы адам мәселелерiмен айналысатын барлық ғылымдармен тығыз байланысады.  3. Әлеуметтік педагогика ғылымының мақсат-мiндеттерi қоғамның адам тәрбиесiне деген талаптарына сай үнемi өзгерiп отырады. Ол қоғам талаптарынан туындап, қоғам мұқтажын ескередi. 

2-билет. Ж. Пиаже, П. Наторп, М. Вебер, С.Т. Шацкий ж\е т.б ғалымдардың әлеуметтік педагогиканың дамуына қосқан үлестерін талдаңыз.

Пауль Герхарт Наторп (1854-1924), 1854 жылы 24-ші қаңтарда Дюссельдорф қаласында дүниеге келген. Ол немістің көрнекті философы, педагогы. Әлеуметтік педагогиканың теoриялык тұрғыдан негізін салушылардың 6ipi. Оның басты шығармалары: «Демокриттің этикасы» (1893ж), «Платонның идея жайындағы оқулары» (1903ж), «Декарттың таным теориясы» (1882ж), «Элеуметтік педагогика» (f1899 ж) және т.б. «Әлеуметтік педагогика» кітабыныц авторы. Наторп XX ғасырдың басында қоғамның жалпы педагогикалануы мәселесін алға шығарып, тәрбие ұйымдарының ашылуын үндеді. Бұл әрекетті ол элеуметтік педагогика деп атады. Наторп адамзат қауымдастығының арқасында адам адам болады деп есептеді

Fалым түсінігінде «әлеуметтік педагогика», «қоғамдағы тәрбие, қоғам арқылы және қоғам ушін» деп тәрбие үдерісіндегі дәстүрлі көзқарасты ажыратты. Наторп - әлеуметтік даму занын құруды қарастырған педагог- ғалым.

Тәрбие мен қоғам арасындағы қарым-қатынасты әдістемелік жалпы және жеке ерекшеліктерді анықтауда Наторп бірнеше мәліметтерді! есепке алу керек дейді:

- біріншіден, «индивидум және қоғам» түсініктері арасындағы көмескілік ұғым кең тараған (анық еместік)

- екіншіден, қоғам арасындағы идея мен дәлел сияқты ерекшеліктерді сақтамау.

Бұл жағдайда Наторп қоғам мен қауымдастық арасындағы түсініксіздікті көрсетеді. Түсініксіздікті келесі жолмен шешуге болады: шешуші мағынаға тек бір ғана әлеуметтік «фактор» емес, екі жақты біріккен әрекеттер ескерілуі тиіс. Оның пікірінше, мұндай педагогика түрін әлеуметтік педагогика деп атауға болады.

П.Наторп отбасы тәрбиесіне ерекше назар аударған. Отбасындағы тәрбие тиімді болуы үшін жанұяга көмектесу қажет. Ол үшін бұл отбасындағы тәрбие ерекшелштері мен жақсы таныс және баланың мектептегі әрі мектептен кейінгі әрскеттерін өзара байланыстыра алатын білікті маман қажет деп есептеді. Наторп баланың ғылыми тұрғыдан зерттелу қажеттілінше назар аударған. Наторп өз еңбегінде адам тек адамның қоғамына «адам» болады деп есептеген. Және керісінше: адамның коғамы тек оның мүшелері мен адамның білімінің арқасында өмір сүруі дамиды деген. Жеке адам физикадағы тәpiздi тек абстракция деп жазған.

Атақты Швейцария педагогы И.Г.Песталоцци - педагогикадағы элеуметтік бағыттың дамуына үлесін қоскан алғашқы педагогтардың 6ipi. Оның әлеуметтік-педагогикалық мұралары: ғылыми-педагогикалық еңбектер, әдеби-көркем шығармалар, күнделікті және тәрбиелік ic-әрекеттердегі жан-жақты, бай тәжірибесі.

Оқуды өнімді еңбекпен ұштастыру Песталоццидің педагогикалық теориясы мен қызметінің негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.

Сондай-ақ, Песталоцци моральдық тәрбиені діни тәрбиемен байланыстырды. Ол дінді сынағанымен, егер адам құдайды қадірлесе, 6ip-6ipiнe туыс болып табылатын бар лық адамдарды да қадірлейді, деп есептеді.

Адамды жан-жақты дамыту идеясын ұсына отырып, Песталоцци білім беруді моральдық тәрбие берумен байланысты жүргізуді, яғни оқыту арқылы тәрбиелеуді талап етті.

Песталоцци балалар мекемелерінде алғаш рет элеуметтік-педагогикалық жүйені құрастырып, қолда-нысқа енгізді. Сондықтан да ол - элеуметтік педагогиканың теориясын және тәжірибесін негіздеуші.

Атақты нeмic педагогы А.Дистервег (1790-1866) педагогикадағы әлеуметтік педагогикалық бағыттың дамуына баға жетпес үлес қосты. Ол алғаш рет «әлеуметтік педагогика» терминін қолданыска енгізген.

Педагог Дистервег табиғи сәйкестік қағидасын педагогика ғылымына енгізген ғалым. Табиғи сәйкестік қағидасы баланың барлық нышандарының үйлсімді дамуын қамтамасыздандырады. Оньң дәлелдеуінше адам тәрбиесіндегі ұстаным «бала табиғатына қарсы келу әдісі болмау керек және барлық тәрбиелеу этикасы адам жаратылысына сай жүргізілуі керек». «Табиғи сәйкестік қағидасы адам болмысы тәрізді мәңгі өзгермейді» - деген ағартушы-педагог.

Дистервег мұғалімнің жалпы кәсіби біліміне қолдаушы бола жүpiп, әлеуметтік педагогикадағы жаңа бағыттың жолын ашты. Халық мектебінің мұғалімдеріне әлеуметтік педагогикалық қолдау көpceтyдi ұсынды. Ол 6ip мақаласында «Адам - менің eciмім, неміс - менің лақап атым» - деп, озінің формуласын жариялайды.

3-билет. Әлеуметтік педагогика мен өзін-өзі танудың негізгі ұғымдары

Әлеуметтік педагогика ғылым ретінде адамның бүкіл өмірі барысында жүзеге асырылатын әлеуметтік тәрбиесін қарастырады. Барлық ғылымдар саласы секiлдi әлеуметтiк педагогика да өзiндiк ұғымдар мен түсiнiктерге және ғылыми категорияларға ие. Олар әлеуметтену, әлеуметтiк оқу, әлеуметтiк тәрбие, әлеуметтiк iс-әрекет, әлеуметтiк-педагогикалық iс-әрекет, әлеуметтену процесi және т.б. Ендi осы түсiнiктерге қысқаша сипаттама берiп кетейiк.  Әлеуметтену. Әлеуметтену категориясы тұлғаның қоғамдық қарым-қатынастар жүйесiне енуi мен әлеуметтiк тәжiрибелердi игеру процесiн түсiндiредi. Басқаша айтқанда, әлеуметтенудi баланың немесе тұлғаның өмiрге бейiмделуi деп түсiндiруге де болады. Ата-аналардың өмiрлiк тәжiрибелерi, сондай-ақ, қоғамдық тәжiрибелер балаға тұқымқуалаушылық жолмен берiлмейдi. Сондықтан оны өзi өмiр сүретiн қоғамның әлеуметтiк жағдайларына бейiмдеп, тәрбиелеймiз.  «Әлеуметтiк» деген сөз латын тiлiнен аударғанда «қоғамдық» деген мағынаны бiлдiредi, яғни қоғамдағы адамдардың өмiрiмен және қарым-қатынасымен байланысты қоғамдық дегендi дәйектейдi. Бұл мағынада адамның әлеуметтiк дамуы мен тәрбиесi туралы ғана емес, қоғамдағы әлеуметтiк құндылықтарға, нормалар мен ережелерге бағдар алу туралы сөз етуге болады.  Әлеуметтiк педагогикада екi бағыт байқалады: әлеуметтiк және тұлғалық.  Бiрiншi бағыт мемлекет пен қоғамның өскелең ұрпақты тәрбиелеуге жалпы ықпал етуi арқылы анықталады. Бұл - социопедагогика деп аталады, ал тар мағынада - адамның тұлғасын қалыптастыру процесiне өмiр сүру ортасының ықпалы - орта педагогикасы болып саналады.  Әлеуметтік педагогика мемлекет пен қоғамның жас ұрпақтың тәрбие басымдықтарын қалыптастыру бойынша ресми және бейресми қызметтерiн, оның тенденцияларын, заңдылықтарын, оларды жүзеге асырудағы институттардың ерекшелiктерi мен мүмкiндiктерiн зерттейдi. Мемлекет пен қоғамның өз азаматтарын тәрбиелеу бағытындағы қызметi заңдық негiзде бейнеленедi, тәрбие, оқыту, кәсiптiк тұрғыда даярлау институттарын құру, олардың iс-қимылын қамтамасыз ету ресми әлеуметтiк-педагогикалық сипатта айқын көрiнедi.  Мемлекетте «жазылмаған заңдар» деген атаудағы қоғамда қабылданған салт түрiндегi нормалар мен ережелердiң жиынтығы мәнi жағынан әлеуметтiк-педагогикалық болады, бiрақ бейресми сипат тән.  Әлеуметтік педагогика адамның бүкiл өмiрi барысында алуан түрлi жас кезеңдерiнде оның әлеуметтiк дамуы мен тәрбиесiне тiкелей немесе жанама ықпал ететiн ортаның әлеуметтiк-педагогикалық мүмкiндiктерiн зерттейдi. Адамның қалыптасуындағы ортаның әрбiр факторының тәрбиелiк мүмкiндiктерi айрықша. Оған жататындар: бала туған және тәрбиеленген отбасы (асырап алған отбасы, мемлекеттiк мекеме); бұқаралық ақпарат құралдары; бала ойыншығы мен ойындары; бала оқитын кiтаптар; дос-жарандар шеңберi; тұлға беделi; ұжымның әлеуметтiк-педагогикалық ерекшелiктерi; көше тәрбиесі және т.б.  Педагогика Әлеуметтік педагогика  Кірген ұғымдар Төл ұғымдар  Кірген ұғымдар Төл ұғымдар  Бала;Жеке адам; Даму  әрекет  қоғам  әлеуметтендіру білім беру  оқыту  тәрбие  Педагогикалық  iс-әрекет білім беру  оқыту  тәрбие  бала  жеке адам  даму  әрекет  қоғам  әлеуметтік орта  әлеуметтік институт  әлеуметтендіру  әлеуметтік бейімделу  әлеуметтік түзелу  әлеуметтік оқыту  әлеуметтік тәрбие  әлеуметтік-  педагогикалық  іс-әрекет  Ғылымның білім жүйесі оның негізгі түсініктері мен категориялары арқылы бейнеленеді.  Түсінік - бұл шындықты танып-білу процесінің санамызда бейнеленуінің бір формасы болып табылады. Ғылыми түсінік бірден қалыптаспайды. Түсініктің мәнін анықтау үшін оның белгілерін ажыратып алу қажет. 

4-билет. Әлеуметтік педагогика ж\е өзін-өзі тану білімнің саласы ретінде екендігін дәлелдеңіз.

Әлеуметтік педагогика адамдар қоғамындағы өмір мен әрекеттің күрделі функционалдық құбылысын арастырады. Ғылым ретінде жалпы педагогика ғылымының оның бір ғана құрылымдық бөлігімен шектелмейтін әлеуметтік ортадағы қарым-қатынасын зерттейтін бөлігі болып табылады; сонымен бірге, адамның әлеуметтік ортадағы қарым қатынас педагогикасы ретінде субьектінің ғылыми танымдық әрекетін көрсетеді.

Әлеуметтiк педагогика - әлеуметтендiру процесiн бiлiмдiк-тәрбиелiк құралдармен реттеудiң және жүзеге асырудың, танымның теориясы мен практикасын қамтитын ғылым саласы болғандықтан, әлеуметтiк болмыстың адам өмiрi барысындағы мақсаты мен мiндеттеріне ықпалын қарастырады. Әлеуметтiк-педагогикалық тәрбие және тәжiрибесiнiң нысаны - жеке дара және қоғамдық сипаттама бiрлiгiн қамтитын әлеуметтік ортаның мүшесi болып табылатын адам, ал оның пәнi - адамның әлеуметтiк тұрғыда қалыптасуының және дамуының педагогикалық аспектiлерi.  Әлеуметтік педагогика обьективті, нақтылы ғылыми-әдіснамалық және ғылыми практикалық негіздерге сүйенеді. Әлеуметтік педагогтың тұлғалық мәдениеті, кәсіби қызметінің мәдениеті, әлеуметтік ортасының мәдениеті әрбір компоненттің маңызды элементі болып табылады. Әлеуметтiк педагогика пәнiнiң зерттеу объектiсi - адамның әлеуметтiк ортамен өзара қарым-қатынасының жиынтығы негiзiнде оның қоғамдағы даму процесi болып табылады. Сонымен қатар, әлеуметтік педагогиканың ғылым ретіндегі негізгі мақсаты педагогикалық мақсатпен сабақтастықта тұлғаның әлеуметтік болмысына қатысты білімдерді интеграциялау болып табылады. Практикалық пән ретіндегі негізгі мақсаты - өзінің табиғи болмысынан алыстаған тұлғаны қалпына келтіруге көмектесетін технологияларды жасау. 

Әлеуметтiк педагогика өзiнiң пәндiк өрiсiне ие және ғылым ретіндегі өзiндiк мiндеттерi айқындалған. Олар:  - тұлғаның даралық дамуын гармониялы бiрлiкте қарастыра отырып, ғылыми әлеуметтендiрудi қамтамасыз ету;  - тұлғаның дамуы мен әлеуметтену процесiне әсер етушi қарым-қатынастарды педагогикалық тұрғыдан реттеу;  - тұлғаның қоғамға және әлеуметтену процесiндегi педагогикалық ғылымдардың көпжақты әсерiнiң мүмкiндiктерiн зерттеу;  - әлеуметтiк ортаның педагогикалық потенциалын арттыру мен оны пайдаланудың шарттарын және тәсiлдерiн зерттеу;  - тұлға ұғымының мәнін, оның даму, қалыптасу кезеңдерін түсіну;  - адамның әлеуметтік болмысының түрлі формаларының (адам, жекелік, тұлға, субъект) шекараларын ажырата алу;  - тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамытуының өзара байланыстылығына талдау жүргізу;  - әлеуметтік детерминант, әлеуметтік қалыптасу, тұлға қызметі мен дамуы ұғымдарының мәнін ашу.

Әлеуметтiк педагогиканың әдiснамалық негiздерiне кең мағынада әлеуметтiк педагогикаға қатысты алғанда әдiснамалық функцияны атқаратын бiлiмдер, тұжырымдамалық, теориялық қағидалар жатады. Әлеуметтiк педагогика қоршаған ортаның тұлғаны қалыптастыру мен оны тәрбиелеуге тигiзетiн ықпалын зерттейтiн педагогикалық бiлiм бөлiмi ретiнде мектептен тыс жүргiзiлетiн мақсатқа бағытталған процестi қарастыратын педагогика болып есептеледi. 

5-билет. Әлеуметтенудің негізгі ережелері мен маңыздылығын түсіндіріңіз

Жеке адамның қалыптасуы индивидтің әлеу-к мәдени жүйеге түсуі -бұл өте күрделі процес.Оған көптеген қозғаушы күштер, факторлар қатысады. Жек адамның әлеуметтену процесі әлеуметтік қасиеттердің, құндылықтардың мұрат- мақсаттардың, ережелердің ж\е әлеу-к мінез-құлық білім алу, іскерлік пен дағды принципінің қалыптасу процессі.

Қазіргі кездегі әлеу-у концепциясы француз социологы Г. Тардтың шығармаларынан бастау алады. Оның теориясының негізі –адамдар қарым-қатынасыныңтүбірі еліктеу қағидасы болып табылады. Ал оқытушы-оқушы қарым-қатынасын типті әлеуметтік қатынас деп атады.

Әлеу-у процессінің ерекшеліктері:

-әлеу-ң тек балалық шақ пен жастық шақта ғана қалыптасуы, оның жаңа статустар мен рольдерді ж\е қажетті әлеу-к қасиеттерді есейген адамның бүкіл өмір бойы игеруі.

- жеке адамның әдейі ж\е әдейі емес , жасырын(латентті) әлеуметтенуі.Бірінші жағдайда адам қиындықтармен қақатығыса отырып, белгілі бір әлеу-к рольге тікелей енеді.екінші жағдайда әлеу-к құндылықтар жүйенің нақты қызметі жеке адамның қалыптасуына әдейі болмаса да шешулі әсер береді.

- Бұл жеке адамның өз индивидуалдығын, өзіндік дара нақты келбетін табуы екенін айрықша атап көрсету керек. Әлеуметтену процесінің пассивті бейімделуден бөлек, жеке адамның әлеу-к жағдайларға көңілінің, оның ,белгілі бір стандартты айырмашылықтарға ие болуының емес , сыртқы ж\е ішкі факторлар ықпалымен ж\е жеке адамның өзіндік белсенділігі қызметінің нәтижесі.

Әлеуметтену адамның өмірлік кезеңдеріне қарай өзіндік ерекшелікпен жүреді. Ол кезеңдер: балалық шақ, жастық шақ, қарттық шақ.

Әлеу-у процессін жүзеге асырудың маңызды институты ретінде отбасы мен б.б. мекемелері маңызды роль атқарады.Мектеп ж\е мектепке дейінгі жастағы балалардағы әлеу-ру процессінің мазмұны мен түрлері бірізді өзгеріп отырады. Жасөспірімдік ж\е жастық шақта әлеу-ру процессі айқын, қарқынды өтеді. Ересек жастағы әлеу-ру процессі біраз қиындық туғызады, өйткені бұл кезде тұлға қалыптасып, өзіндік көзқарасы мен өмірлік ұстанымдары тұрақталған болады.

Әлеуметтену процессін 2 жақты сипатта қарастыруға болады: әлеуметтік бейімделу ж\е әлеуметтік интеграция.

әлеуметтік бейімделу- тұлғаның өмір сүру ортасы болып табылатын әлеуметтендіру институтына, әлеуметтік топтар менмекемлерге, роьдік қызметтеріне, тұрмыс жағдайларына біртіндеп бейімделуі арқылы іске асырылады.

Әлеуметтік интеграция- бұл, тұлғаның саналы түрде ішкі рухани өмірін , өмірлік құндылықтары мен әлеуметтік нормаларын байытып, жетілдіруі.

6-билет. Әртүрлі жас ерекшелік кезеңдеріндегі өзін-өзі тану ж\е өзін-өзі өзгерту жолдарын талдаңыз.

Әлеуметтену адамның әрбiр өмiрлiк кезеңдерiне қарай өзiндiк ерекшелiкпен жүзеге асырылады. Ол кезеңдер: балалық шақ, жастық шақ, ересектiк шақ, қарттық шақ. Әлеуметтену процесiн жүзеге асырудың маңызды институты ретiнде отбасы мен бiлiм беру мекемелерi ерекше маңызды рөл атқарады. Мектеп және мектепке дейiнгi жастағы балалардағы әлеуметтену әрекетiнiң мазмұны мен түрлерi бiрiздi өзгерiп отырады. Әлеуметтену процесi, әсiресе, жасөспiрiмдiк және жастық шақта айқын, өте қарқынды өтедi. Бұл кезде олардың қоғам талаптарына бейiмделуiне көпшiлiк ақпараттық құралдар, достары, бейресми ұйымдардағы жұмыстар, жастар арасындағы өзiндiк мәдениет, қарым-қатынас стильдерi әсер етедi. Ересек жастағы әлеуметтену процесi бiршама қиындық туғызады. Өйткенi бұл кезде тұлға дене және ақыл-ойы жағынан қалыптасып, өзiндiк көзқарасы мен өмiрлiк ұстанымдары тұрақталған болады. Қаншалықты талпыныс жасағанымен, бұрынғы әдетке айналып қалған әрекеттер мен дағдылар тұлға қалыптасуын кешеуiлдетедi.  Әлеуметтену процесiн екiжақты сипатта қарастыруға болады: әлеуметтiк бейiмделу және әлеуметтiк интеграция. Әлеуметтiк бейiмделу - тұлғаның өмiр сүру ортасы болып табылатын әлеуметтендiру институтына, әлеуметтiк топтар мен мекемелерге, рөлдiк қызметтерге, тұрмыс жағдайларына бiртiндеп бейiмделуi арқылы іске асырылады.  Мысалы, отбасындағы ерке өскен бала мектеп табалдырығын аттағаннан соң көп ұзамай әлеуметтік ортаның ықпалын бойына сіңірген қасиеттері арқылы байқата бастайды. Оған дәлел шолжаң да, тынымсыз баланың біртіндеп байсалды да өзгелер пікірімен санасуы оның болмысындағы өзгерісті аңғартады. Тіпті әлеуметтену институтының қызметкерлерінің өзі де ортаның рухани деңгейі мен талаптың қойылуына байланысты өзгеріске ұшырап отырады.  Тағы бір мысал, ерлі-зайыптылардың жыл өткен сайын көзқарастары өзгеріп, араларындағы қарым-қатынаста алшақтық байқала бастайды. Ал шындығына келгенде, олар бір-бірінің көзқарасы мен дүниетанымына дән риза және бір-бірін айтпай түсінісетін жағдайда болған секілді болып көрінген еді. Әйтсе де, екі адамның екі әлеуметтік ортада еңбек етуі, ондағы көзқарастар жиынтығы мен талаптың қойылуы олардың екі бағытта қалыптасуына ықпал етеді. Егер ерлі-зайыптылар арасында жүйелі ынтымақты қарым-қатынас орнап отырмаса, олардың көзқарастары екі түрлі болып шыға келеді. Сондықтан адам үнемі өз дамуы үстінде еңбектенуі қажет. Сонымен қатар, даму ортақ байланыста, ұқсастықта болуы үшін қарым-қатынастың орнауы маңызды.  Ал әлеуметтiк интеграция - бұл, тұлғаның саналы түрде iшкi рухани өмiрiн, өмiрлiк құндылықтары мен әлеуметтiк нормаларын байытып, жетiлдiруi. Саналы түрде қоғам талаптарына сай өмір сүру мен соған лайықты қалыптасуды өздігінен ұйымдастыруы немесе талпынуы болып табылады.  Әлеуметтік оқу. Әлеуметтену процесінде бала қоғам туралы, қоғамдағы қарым-қатынас, мінез-құлық нормалары т.б. туралы көптеген білімдерден хабардар болады. Сонымен бірге бала көптеген дағды мен қабілеттілікке ие болады. Бала 5 жасқа келгенде-ақ біршама білім қорын жинақтайды. Ол ең алдымен бөлме ішіндегі қалыпты қарым-қатынас пен әрекет ету нормаларын меңгере бастайды, яғни ол басын дыбыс шыққан жаққа қарай бұра бастайды, еңбектейді, талпынады, адамдарды таниды, күледі және т.б. Біртіндеп, ол даланы, ауланы танып бастайды. Бала алғаш тiлi шығып сөйлей бастағанда өзiн қызықтыратып айналадағы құбылыстар сырын бiлуге талпынып, көптеген сұрақтар қоя бастайды. Ол бәрiн де бiлгiсi келедi. Мұның өзi баланың өзi қоршаған ортамен байланысы арқылы әлеуметтенуге алғашқы қадамының басталғандығынан дерек бередi. Әлеуметтік тәрбие деп баланың немесе тұлғаның әлеуметтенуіне қажетті қоғамдық маңызды қасиеттерді қалыптастыруға мақсатты бағытталған процестi түсінеміз. Тұтас алғанда, тәрбие индивидті қоғамның бір мүшесі ретінде сипаттайтын жеке адамның қасиеттерін қалыптастыруға бағытталады. Әрбiр ата-ананың немесе тәрбиешiнiң бала тәрбиелеудегi әрекетi қоғамның талаптарынан келiп шығады. Осы тұста қазақ зиялыларының бiрi М. Жұмабаевтың мынадай сөзi бар: «Ата-аналар баланы тәрбиелегенде дәл өзiндей етiп тәрбиелеуге тырыспауы керек, олар баланы өзiнен да күштi етiп тәрбиелеуi тиiс. Өйткенi олардың заманы ата-аналарының өмiр сүрiп отырған заманына қарағанда анағұрлым күрделi де талабы жоғары болатынын ұмытпағаны жөн». В. В. Зеньковский «Әлеуметтiк тәрбие, оның мiндеттерi және жолдары» деген кiтабында тәрбие уақыт сұранымына жауап беруi, адамдардың қажеттiлiгiне бағытталуы, әрi жаңа өмiр салтына адамдарды, дағдыларды, түсiнiктердi даярлауы тиiс. Мектеп әлеуметтiк мiндеттердi өзi шешетiндей жауапкершiлiктi алуы тиiс, тек бiлiмдi адамдарды даярлап қана қоймай, қоғамдық жұмысқа қабiлеттi адамдарды дайындауы керек деген ойды ұсынады. Сондай-ақ, мектеп ақыл-ой бiлiмiнiң органы болып қана емес, әлеуметтiк прогрестiң шынайы құралы және жұртшылықтың жоғары идеалын насихаттаушы болуы керек, - дейдi. 

7-билет. Әлеуметтік педагог, өзін-өзі тану мұғалімі кәсіби қызметінің мәні мен мазмұны.

Әлеу-к пед-ң қызметінің объектісі –әлеуметтендіруге мұқтаж болып табылатын балалар мен жастар болады. Бұған бойында әртүрлі интеллектуалдық, педагогикалық,психикалық ауытқулары бар балалар да жатады.Әлеу-к пед-ң қызметінің мақсаты-баланы дұрыс өсіп жетілуі мен дамуына психологиялық мүмкіндіктер жасау.

Әлеу-к пед. қызметінің жұмыс ерекшелігі мен мамандану бағытына байланысты ол мынадай жүйені қамтиды :

Білім мекемелеріндегі әлеу-к пед-ң қызметі

Әлеуметтік қызметке мамандандырылған мекемелер

Муниципалды огандар қызметі

Мәдени- анимациялық қызмет

Валеолегиялық қызмет

Әлеуметтік педагог қызметі бірқатар бағытта мамандандырылады. Мамандандыру нақты бір әлеу-к ортаның қажеті мен сұранысынан туындайды ж\е маманның кәсіби, тұлғалық мүмкіндігіне де байланысты.Әлеуметтік педагог қызметінің мамандану түрлері:

Отбасылармен жұмыс жүргізетін әлеу-к педагог

Балалар ұйымдары мен мекемелерінің жетекшісі

Валеолог

Бос уақытта мәдени-тынығу жұмыстарын ұйымдастырушы

Техникалық шығармашылықты ұйымдастырушы ж\е т.б.

Әлеуметтік педагог тұлғаның ерекшеліктерін айқындап, ішкі жан дүниесін іске қоса білуі тиіс. Әлеу-к пед. баланың әлеуметтік ортада алар орнын айқындай білуі керек

Әлеу-к пед-қ қызмет балалармен жеткіншектердің әлеуметтік шыңдалуына, қиындықты жеңе білуіне бағытталған іс-әрекет, негізгі ұстанымы-баланың адамгершілік мінез-құлқын қалыптастыру жатады.

Әлеу-к пед-ң негізгі қызметтері:

Тәрбие берушілік

Диагностикалық

Ұйымдастырушылық

Алдын ала болжау

Терапевтік

Реттеушілік

Қорғаушылық

Алдын алушылық

Бұл қызметтер белгілі бір құралдарды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Құралдарға барлық іс-әрекеттер, пәндер, құрал –саймандар, әдіс-тәсілдер, формалар мен технологиялар жатады.

8. Әлеуметтік педагогиканың қызметін(теориялық-танымдық, қолданбалы, гуманистік) талдаңыз.

Гуманистік қызметі- адамның жеке қабілеттерін, мінезінескере отырып тұлға болып қалыптасуына ықпал жасау, шығармашылығын арттыру; дамуына жағдай жасау.

Теориялық-танымдық- қоршаған ортада болып жатқан құбылыстардың пайда болуы мен процесіне көңіл бөледі, оларды білімнің тереңіне үңіле түсіндіреді, білімді жүйелеп ситнез жасайды.

9-билет. Әлеуметтенудің себептері ж\е олардың түрлерін атаңыз.

Әлеуметтену дегеніміз – үздіксіз жүретін әлеуметтік үрдіс. Адам туылғаннан бастап, өмірден өткенге дейін жүреді. Қоғамға қалыпты бейімделген, қалыптасқан немесе жаңа әлеуметтік нормаларды игерген адам қоғамда тұлғалық дамуға, жүйелі өмір сүруге қол жеткізеді. Әлеуметтену алғашқы реттік, және екінші реттік болып бөлінеді. Алғашқы реттік әлеуметтену отбасыда жүреді. Одан кейінгі әлеуметтену бала-бақша, мектеп, әлеуметтік ортада, т.б. жалғасын табады.

Адамның дамуын оның қоршаған орта ықпалынан және өзара қарым-қатынас негiзiнде дамуын оның әлеуметтенуiнiң нәтижесi деп қарастыруға болады. Әлеуметтену:  - адамның қоғаммен өзара қарым-қатынасы арқылы және өмiрдiң әртүрлi жағдайларынан;  - адамдарға мемлекет тарапынан болатын әсерлер арқылы;  - тәрбиенiң немесе адамның дамуының белгiлi бiр жағдайда мақсатты бағытталған процесi арқылы;  - адамның өзiн-өзi тәрбиелеуi немесе өзiн-өзi дамытуы арқылы жүзеге асырылады. 

Ковалева А.И. әлеуметтену нормасы 3 түрлі типін көрсетеді: идеальды; нормативті, шынайы жағдай .

Әлеуметтену нормасының идеалды типі тұлғалық дамуға бағытталған қоғамдық идеалдармен анықталады. Бұл – шынайы жағдайдан алыс, бірақ соған жақындастырылған тип. Көбіне манифест, саяси бағдарламалар, т.б. құжаттарда идеологиялық немесе тәрбиелеу мақсаттарында идеалды тип әлеуметтенуі қолданылады.

Нормативті әлеуметтену индивидтің қандай болуы керек, оған сәйкесінше әлеуметтік институттар индивидтің қоғамға интеграциялануын қамтамасыз ету шараларын көрсетеді.

Шынайы әлеуметтену – қоғамдағы адамдардың нақты жағдайда әлеуметтенуінің жиынтығы. Шынайы әлеуметтену нормативті типке ұқсас, кейде қарама-қарсы болып та кездесе береді. Әлеуметтенудің бұл түрі түрлі бағытта болуы мүмкін. Ол адамның қоғамдағы орны, әлеуметтік мәртебесі, құндылығы, т.б. сияқты объетивті немесе субъективті себептердің әсері болады.

Әлеуметтенудің мәнісі, ол – екі жақты процесс екендігінде, біріншіден, әлеуметтік ортаға кірудің арқасында индивидтің әлеуметтік тәжірбиені игеруі, екіншіден, индивидтің осы әлеуметтік байланыстар әлеуметтік ортаға белсенді араласуының арқасында, сол әлеуметтік байланыстар жүйесін белсенді түрде қайта жасау процесі. Біріншісі — әлеуметтік тәжірбиені игеру ортаның адамға әсерін сипаттаса, екіншісі, адамның өз іс-әрекетінің арқасында ортаға әсер етуін көрсетеді.

Әлеуметтену процесінің мазмұны: жеке тұлғаның қалыптасуы тұрғысынан қарағанда, негізінен үш сферада; Іс-әрекетте, қарым-қатынаста, өзіңдік сананың қалыптасуында іске асырылады.

Әлеуметтену процесінің барысында индивид іс-әрекет «каталогының» молаюымен (А.Н.Леонтьев) айналысады, яғни неғұрлым жаңа іс-әрекет түрлерін игерумен болады. Осы жағдайда өте маңызды тағы да үш түрлі процестер іске асырылады. Біріншіден, әрбір іс-әрекет түрлері мен оның әртүрінің арасындағы байланыстар жүйесінде бағдарлану (бағыттану). Ол әрбір жеке тұлға үшін маңызды іс-әрекет аспектілерін айқындаумен қатар, оны игеру арқылы іске асырылады, немесе мұндай бағдарлануды – іс-әрекеттің жеке тұлғалық таңдалуы деп атауға болар еді. Осыдан туындайтын екінші процесс – жетекші, таңдалынған іс-әрекетке баса назар аудара отырып, басқаларын соған бағындыру. Және үшінші процесс, барысында жеке тұлғаның жаңа рөлдерді игеруі мен олардың маңыздылығын түсінуі. Осының бәрін индивидтің іс-әрекет субъектісі ретіндегі мүмкіндіктерінің кеңею процесі деп тұжырымдауға болады. Бұл бағытта жүргізілетін эксперименттік зерттеулер, негізінен әлеуметтік және жас ерекшелігі психологиясының ара жігінде іске асырылады.

Екінші – қарым-қатынас сферасы іс-әрекетпен тығыз байланыты болғандықтан, оның кеңею және тереңдету бағытында қарастырады. Қарым-қатынастың кеңеюін, адамның басқалармен контактілерінің көбеюі, әрбір жас кезеңіндегі осы контактілер ерекшеліктері тұрғысынан түсіну қажет. Қарым-қатынастың тереңдеуін, ең алдымен монологтық қарым-қатынастан  диалогтыққа көшуі, партнерге бағыттану, оны неғұрлым дәл қабылдаумен байланысты. Эксперименттік зерттеулердің міндеттері: біріншіден, қарым-қатынас байланыстарының көбеюі қандай жағдайларда және қалай іске асырылатынын екіншіден, жеке адам осындай процесте қандай нәтижеге жететінін анықтау. Мұндай зерттеулер де пәнаралық болып келеді, себебі жас ерекшелігі психологиясы үшін де, әлеуметтік психология үшін де бірдей маңызды. Әсіресе, мектепке дейінгі және жеткіншектік кезеңдерге жүргізілген зерттеулер көп.

Әлеуметтенудің үшінші сферасы-жеке тұлғаның өзіндік сана-сезімінің дамуы. Бұл проблема жеке тұлғаның «Мен» бейнесінің қалыптасуымен байланысты.

Көптеген эксперименттік зерттеулер (лонгитюдті) көрсеткеніндей, адамның «Мен» бейнесі бірден қалыптаспайды, өмір сүру барысында, әртүрлі әлеуметтік әсерлер негізінде қалыптасады. Әлеуметтік психология тұрсынынан, әсіресе, осы процеске жеке тұлғаның әртүрлі әлеуметтік топтарға енуі қалай әсер ететінін анықтау маңызды. Адамның өзіндік сана-сезімі оның қылығында қалай көрінеді, бұл қасиеттің қалыптасуына топтардың саны, немесе сапасы әсер ете ме деген сұрақтарға әлеуметтену процесін зерттеуде жауаптар алынуы қажет.

«Мен» құрылымын түсінуде психология ғылымында бірнеше тұрғы бар. Көбірек тараған құрылымның үш компоненті бар: танымдық (өзін танып түсінуі), эмоциялық (өзін бағалауы), қылықтық (өзіне деген көзқарасы). Негізгі факт ретінде, өзіндік сана – жекеленген сипаттамалар тізімі емес, жеке тұлғаның өзн тұтас, бірыңғай адам деп түсінуі алынады. Өзіндік сананың екінші бір қасиеті, әлеуметтену барысында оның дамуы іс-әрекет пен қарым-қатынасты кеңейту жайында әлеументтік тәжірибені әрқашан игеруімен анықталатын, бақылауға болатын процесс екендігінде.

Өзіндік сана адам тұлғасының өзіндік, тереңдегі сипаттамасы болғанымен, оның дамуы тек іс-әрекет үстінде көрінеді: іс-әрекетте өзі тұралы елестерді біршама «түзететін» (коррекция), басқаларда пайда болған елестермен салыстыру іске асырылады.

10-билет. Жанұяның заманауи даму тенденциялары және оның қызметін дәлелдеңіз

Салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек отбасында ғана дамып, байытыла түседі. Адамды өзара түсіністікке алып келетін шынайы да тұрақты сүйіспеншіліктің дәстүрлері де тек салауатты отбасында қалыптасады. Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында алып, онда ізгіліктің, адамгершілік тәрбиесінің негізі қаланады.  Отбасы - тарихи категория. Оның типтері, формалары және қызметтері өмір сүріп отырған өндірістік қатынастардың, жалпы қоғамдық қатынастардың сипатына, сондай-ақ қоғамның мәдени даму деңгейіне байланысты. Отбасы баланың жеке басының қалыптасуына екіжақты әсер етеді:  Біріншіден, отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру дәстүрі арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық жэне рухани қажетсінуі мен әлеуметтік құндылықтары арқылы.  Екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы.  Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқарас пен тәрбие үрдісі қоғамның тәрбиелік мақсатына, идеялық, адамгершіліктік және эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес келуіне байланысты жүзеге асырылады.  Бүгінгі нарықтық қатынас отбасына және ондағы тәрбие үрдісіне үлкен әсерін тигізіп отыр. Өмір тәжірибелері мен ғалымдар зерттеулері (А. А. Вербицкий, Э. Д. Днепров т.б.) отбасы тәрбиесінің мынадай даму тенденцияларын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.  1-тенденция. Отбасы тәрбиесінің әлеуметтік тенденциясы  Нарықтық қатынас жағдайында жеке тұлғаның қалыптасуында отбасының жаңа тұрғыдағы рөлі айқындалып келеді. Ол - отбасының әлеуметтік рөлі. Бүгінгі отбасы нарық талаптарын мойындап, қоғам ағынымен өмір сүруге бейімделе бастады.  Бүгінгі әрбір отбасының материалдық, экономикалық жағдайы ең алдымен табыс табу мәселесінің шешілуімен байланысты болып отыр. Әлеуметтік жағдайы жақсы отбасыларындағы балалар жоғары сапалы ақылы мектептерде білім алып, өнер, спорт және басқа тәрбие институттарында тәрбие алуға мүмкіндік алды. Отбасы тәрбиесі мен балалар болашағын жоспарлау, ең алдымен әрбір отбасының әлеуметтік жағдайына қарай жүзеге асады.  2-тенденция. Тәрбиенің индустриялылығы тенденциясы, яғни бүгінгі қоғам өміріндегі өндірістік қатынастардың жан-жақты дамып, отбасы өміріне ықпал жасауы  Қоғамның мәдени даму деңгейіне байланысты мектеп пен отбасы тәрбиесі өзгеріске түсті. Қазіргі өзіміз ғұмыр кешіп отырған қоғамның балаларына қарасақ тіптен өзгеше, оларды тәрбиелеу күрделі. Өйткені қазіргі компьютерлендіру заманында олардың алатын ақпарат көлемі бұрынғыдан да көп. Соған байланысты, балаға тәрбие беруші адамдардың білімі, тәжірибесі барған сайын үлкен жауапкершілікті талап етеді. Сонымен қатар, әрбір отбасы қоғамда пайда болған өндіріс құралдарын пайдалануға мүмкіндік алды. Оған әрбір отбасында компьютердің пайда болуы, жоғары сапалы фотоаппараттар мен бейнекамералар, интернет желісін пайдалану және т.б. құралдардың күнделікті тұрмыста қолданылуы дәлел бола алады. Бұл үрдіс «қоғам- мектеп-отбасы» бағытымен жүзеге асуда.  Бүгінгі күнгі отбасында тәрбиеленіп жатқан балалар өзгешелігі – олар дарынды да алғыр. 3-тенденция. Отбасы тәрбиесіндегі баланың субъектілік рөлі. Бүгінде қазақ балаларының психологиясы мен мінез-құлқында, жүріс-тұрысында өзгерістер пайда бола бастады. Ұлттық болмысымызға тән ұяңдық, үлкеннің алдын кеспеу, тіл алғыштық және т.б. қасиеттерді қолдай отырып, бүгінгі нарықтық қатынас тұсындағы қарым-қатынаста қажетті көпшілдік, белсенділік, өз пікірі мен көзқарасын дәлелдеуге талпынушылық, алға ұмтылушылық және т.б. ұнамды қасиеттерді балалар бойында қалыптастыру қоғам талаптарына айналып отыр. 4-тенденция. Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы тенденциясы  Бүгінде отбасы мектеппен ынтымақтаса әрекет етуге өте ынталы болып отыр. Ата-аналар балалары жоғары сапалы білім алып, жан-жақты дамуы үшін ең таңдаулы мектептерге, тіпті жоғары ақылы мектептерге оқытуға беруде. Оқушылардың ұлттық тәрбие алуымен қоса әлемдік тәрбие жетістіктерін пайдалануы үлкен сұранысқа ие болып отыр.  Бала тәрбиесі - отбасының жүйелі түрде жүргізген жұмысының нәтижесі. Өйткені баланың уақытын дұрыс ұйымдастыра білу, оның мектепте алған тәлім-тәрбиесінің қалыптасып, отбасында жалғасын табуы бәрі де ата-ананың басшылығы арқылы жүзеге асырылады.  Ата-ананың бала тәрбиесіне ықпал ете білу шартының бірі - олардың баламен әділ сөйлесіп, ашық пікірлес болуы. Осылай өзара қарым-қатынас баланы еріксіз ата-анаға жақындатып, олардың айтқандарын шын ықыласпен қабылдауға мәжбүр етеді. Балаларды ізеттілікке, адамгершілікке, еңбекқорлыққа және т.б. қасиеттерге тәрбиелеуде отбасының мүмкіндіктері ерекше.  Жеке бастың рухани және эмоциялық негізін қалау - отбасы тәрбиесінің мақсаты мен мәні. Отбасында баланың жан-жақты өсіп дамуы үшін қажетті жағдай - еңбек. Бала еңбегінің негізгі түрі - оқу. Баланың жақсы оқып, табиғат пен қоғам өміріндегі заңды құбылыстарды жан-жақты түснуі - оның болашағына жол ашады. Кейбір отбасыларында тәрбиелік маңызы бар өзінше қалыптасқан дәстүрді байқауға болады. Осы дәстүр отбасындағы күнделікті еңбек әрекетін жолға салып, тәлім-тәрбие жұмысын жоғарылатып, жақсы сапаға жеткізеді. Баланы жан-жақты дамытып, ынталы, жігерлі болуын жетілдіру мақсатында жүргізілетін жұмыстарда, әсіресе, отбасының рөлі зор.  В. И. Гребенников ұсынған отбасы қызметі өзге ғалымдар көзқарастырын толыққанды түрде қамтыған. Оны төмендегідей құрамда керсетуге болады:  1. Отбасының ұрпақ жалғастырушылық қызметі;  2. Отбасының экономикалық қызметі;  3. Отбасының тәрбиелілік қызметі;  4. Отбасының қарым-қатынастық қызметі;  5. Отбасындағы бос уақытты ұйымдастыру және демалушылық қызметі

№11 билет. Ғарыш және оның адам өміріндегі алатын орны мен байланысын дәлелдеңіз.

Адам мен ғарыш өте тығыз байланысты. Ғарышқа апппараттар орнату арқылы адам:

Интернет қызметін ғарыштағы кеңістіктер, спутник арқылы пайдаланып отыр;

Күнделікті көріп отырған теледидар, естіп жүретін радиолардың станциялары ғарышта орнатылуы арқылы адам бүкіл әлемнен хабардар болып отыр;

Ауа райын да осы ғарыш арқылы біліп, күні бұрын дайындалып, қолданып отырмыз;

Басқа планета, ай, жерді зерттеу арқылы жаңалықтар ашып отырады;

Жер серіктерін ұшыру арқылы жердің хал-ахуалын картаға түсіріп зерттеуге мүмкіндік бар.

Қазіргі таңда дамыған елдердің ғалымдары: «Жердегі адамдардың өмір сүруіне қажет қор таусылғанда қандай басқа да планетада тіршілік ете аламыз?»-деген сұраққа жауап іздеуде. Бұрындары ХІХ ғ.басында ғарышты меңгерген елді бәрі мойындаған.

№12 билет. Әлеуметтенудің макрофакторларын дәлелдеңіз.

Әлеуметтену факторлары — әлеуметтену үрдісінің дұрыс жүруі үшін жағдайлар жасауы. Әлеуметтенудің көптеген факторлары кездеседі. Әлеуметтену факторлары бір мезгілде жеке тұлғаны қалыптастырудың, ортаның рөлі туралы факторлары болып табылады. Жеке тұлғаның әлеуметтану проблемасы қазіргі кезде өте өзекті де, әрі жаңа және тану үшін күрделі.

Әлеуметтену процесiне бiрнеше негiзгi факторлар әсер етедi. Олар: мегофакторлар, макрофакторлар, мезофакторлар және микрофакторлар Макрофакторлар — (космос, планета, әлем, ел, қоғам, мемлекет) планетаның барлық тұрғындарының әлеуметтенуіне әсер етеді немесе белгілі бір елде тұратын адамдардың өте үлкен тобы.

Макрофактор (макро - үлкен деген мағынаны бiлдiредi), оған ел, қоғамдық этнос, мемлекеттiң әлеуметтенуге әсерiн түсiнемiз. Ел - мәдени-географиялық феномен. Бұл географиялық жағдайы мен табиғи ерекшеліктері арқылы айқын ерекшеленетін, белгілі шекарасы бар территория. Ол мемлекеттік егемен немесе басқа елдің билігінде болуы мүмкін. Сонымен қатар, бір елдің құрамында бірнеше кішкентай мемлекеттер болуы мүмкін. Қоғам - саяси-әлеуметтік түсінік. Ол еліміздегі адамдардың өзара әлеуметтік қарым-қатынасының, отбасының құрылымының, әлеуметтік, жас ерекшеліктің, кәсіби және т.б. реалды топтардың жиынтығы арқылы сипатталады. Қоғамдағы саяси идеология мен заңдар, өмір сүру ережелері және т.б. әлеуметтендіруге үлкен ықпалын тигізіп отырады. Әрбір қоғамда әрбір жас ерекшелігі кезеңіне қарай адамдардың әлеуметтенуі үшін арнайы жағдайлар қалыптасады. Бұл жағдайлар қоғамның экономикалық, әлеуметтік-саяси және мәдени даму деңгейін анықтайды. Қоғамның экономикалық даму деңгейі бір жағынан оның тұрғындарының өмір сүру деңгейін, өмір сүру салтын және өмір сүру сапасын анықтаса, екінші жағынан, әрбір адамның өмірлік өмір сүру стилін жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады. Қоғам қаншалықты экономикалық тұрғыдан дамыған болса, бұл мүмкіндіктер соншалықты жоғары болады. Оның үстіне әлеуметтену процесінде адамның дамуы үшін мүмкіндік қолайлы болмақ. Мемлекет - саяси-құқықтық түсінік. Мемлекет - билік қызметтеріне ие болған қоғамның саяси буынының жүйесі. Ол қоғамды басқаруды жүзеге асыратын өзара байланысты мекемелер мен ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Мемлекетті де әлеуметтендірудің бір факторы деп қарастыруға болады. Өйткені оған халықтың, әрбір азаматтың дамуына және өз идеяларын жүзеге асыруға мүмкіндік жасайтын саясат, идеялогия, экономикалық және әлеуметтік тәжірибе тән. Мемлекет өз халқымен мақсатты бағытталған әлеуметтендіру процесін жүзеге асырады. Шет елде әлеуметтану проблемасын зерттеуші ғалымдардың ішінде Э.Дюркгейм, Т.Парсонс, Д.Г.Мид, А.Инкельс және т.б. атауға болады, Ресейде В.А.Сластенин, А.В.Мудрик, И.С.Кон, А.В.Петровский, Г.М.Андреева және т.б. бұл бағытта ғылыми-зерттеу жұмыстары белгілі. Қазақстанда жеке тұлғаның әлеуметтану проблемасы әлі де жеткіліксіз зерттелуде. Кез келген қоғамдық құбылыс сияқты, ол көп қырлы проблема, сондықтан да көптеген ғылымдар зертейді: әлеуметтану, мәдениеттану, тарих, этнография, психология, педагогикажәне т.б.

№13 билет. Әлеуметтенудің макрофакторларының өзара қатынасы, олардың мезофакторлармен микрофакторларға әсер ету жолдарын талдаңыз.

№14 билет. Әлеуметтік-педагогикалық виктимология әлеуметтік педагогиканың құрам бөлігі екендігін дәлелдеңіз.

Қылмыс құрбаны туралы ғылым, криминологияның бір бөлімі. Виктимология құрбан болған адамның жеке басын, қылмыскер мен құрбан арасындағы қатынасты, қылмыс пен қылмыскерліктің туындау себебіндегі оның рөлін зерттейді. Виктимология осы негізде қылмыстың құрбанына айналу ықтималдылығын, қылмыс құрбанымен жұмыс істеу тәсілін болжайтын теорияны жасайды; сондай-ақ қылмыс құрбаны болуы мүмкін адамдарды қорғау тәсілі туралы ақпараттар береді.

Әлеуметтік-педагогикалық виктимология әлеуметтік педагогиканың маңызды салаларының бірі, бұл сала әртүрлі категориялардағы адамдардың нақты және әлеуметті әлеуметтенудегі зардап шегуі, яғни жағымсыз әлеуметтенудің әсерін қарастырады.

Әлеуметтік-педагогикалық виктимология әлеуметтік педагогиканың бір саласы ретінде:

А) адамдарды физикалық, психикалық, әлеуметтік және тұлғалық ақау және ауытқуларын қарастырады және қоғамда қандай да бір жанның статусы жүйке жүйесіне мүмкіндігінің шектеуінен болатын жағдайлардың алдын алады, мәдени-әлеуметтік дамуына, өзін-өзі жүзеге асыруына көмектеседі.

Ә) қоғамның жағымсыз жақтарының құрбаны болатын адамдарды қалыптастыру үшін жалпы және арнайы принциптер, мақсат, мазмұн, әдіс-тәсілдерді қарастырады, инвалидтерге, жетімдерге, қиын балаларға көмектеседі.

№15 билет. «Құрдастар топтары», «субкультура» ұғымдарына анықтама беріңіз.

Балалардың өзінің қызығушылықтарына, жүріс-тұрысына байланысты болса да өз ортасын, араласатын достарын таңдап алады, бұл құрдастар тобы.

Құрдастар тобын олардың автономды параметрлеріне қарай мынадай классификацияға бөлуге болады (Кон И. С., Мудрик А. В.):  Топтық әлеуметтік жүйедегі орны мен құқықтық мәртебесіне қарай:  - қоғамдық немесе мемлекеттік ұйымдар ретінде қабылданған ресми топ. Сонымен қатар, еш жерде тіркелмеген өз бетінше ұйымдасқан бейресми топ;  - өз бетінше немесе ересек адамдарадың жетекшілігімен басқарылатын ұйымдасқан топ;  - ұйымдық құрылымы мен мүшелері бар интституттандырылған және стихиялы түрде құрылған топ.  Әлеуметтік-психологиялық статусына қарай олар мектеп сыныбы немесе достық компаниялар және т.б. болып бөлінеді.  Топ мүшелерінің санына қарай олар: үлкен (кейбір спорттық командалардың жанкүйерлері мен фанаттары және т.б.) және кездескен кезде ғана көзқарастарын айтып, ой бөлісетін аз адамдар тобы болу мүмкін.  Жастар тобының құрамы бойынша: жасы бірдей адамдар тобы, жынысына қарай: ерлер мен қыздар тобы және әлеуметтік құрылымына қарай құрылған топтар.  Қарым-қатынас жасау уақытының ұзақтығына қарай: тұрақты, уақытша, кездейсоқ құрылған топ, бір рет кездесетін топ.  Әлеуметтік кеңістігінің орналасуына қарай: мектепішілік, мектептен тыс (әлеуметтік-педагогикалық мекемелер шеңберінде қызмет ететін), аулалық, көше бойынша ұйымдастырылған топ.  Өзінің құрылу мақсаты мен функциясына байланысты: көпфункциялы және монофункциялы, полифункциялы;  Лидерлік типіне қарай: демократиялық және авторитарлық;  Құндылық бағдарына қарай: әлеуметтік-жағымды, асоциалдық (маңызды әлеуметтік проблемалар басты орында тұрады) және антисоциалдық болып бөлінеді. 

Әлеуметтендіру процесінде құрдастар тобы мынадай қызметтерді жүзеге асырады:  - ұйымдасқан қоғамды қалыптасқан нормадағы мәдениетке үйретеді;  - жас ерекшеліктеріне қарай жыныстық рөлдерді игеруді білуге және меңгеруге үйретеді (қабылданған мінез-құлық нормаларына сай әр тұлға өзіне қажеттісін алады және кері әрекеттер сынға ұшырайды);  - топ мүшелері этникалық, діни, аймақтық, әлеуметтік және кәсіби ерекшеліктеріне қарай қалыптасқан мінез-құлық нормаларын үйренеді;  - тұлғалық дербестігін алу мен жас ерекшелік және әлеуметтік бастамаға қол жеткізуде топ мүшелері арасында өзара көмек жұмысы іске асырылады;  - топ мүшелерінің өзіндік санасының дамуы, өзін-өзі тану мен өзіндік әрекетін айқындау және өзіне сенімнің қалыптасуы үшін қажетті жағдайлар жасалады.  Бұл қызметтер бағыттылық мазмұны мен тиімділік деңгейіне байланысты әртүрлі жүзеге асырылады. Ол көп жағдайда топ мүшелерінің жас және дара ерекшеліктеріне, сондай-ақ жыныстық ерекшеліктеріне, топтағы адамдардың кәсіби құрамына, діни, этникалық және әлеуметтік мүмкіндіктеріне байланысты болады. 

Субмәдениет (лат. sub — төменгі, нем. kultur-мәдениет) — дәлме-дәл аударымда «астыңғы мәдениет», ірі мәдени құрылым ішіндегі белгілі бір топтар, бірлестіктер мәдениеті дегенді білдіреді. Субмәдениет көбінде қоғамда өктем болып тұрған мәдениет пен әлеуметтік құрылымға оң немесе теріс қатынас нәтижесінде пайда болады. Субмәдениеттің әлеуметтік бастауын әр түрлі жас ерекшеліктеріне байланысты топтар, бейресми бірлестіктер т.б. құрайды. Жаңа заман көптеген дүниелердің даму шыңына жеткен, жаңа лептің бастау алған кезеңі болды. Ол тек техникалық жетістіктер, ғылыми жаңалықтарға ғана байланысты емес. Сонымен қатар рухани, мәдени жаңашылдықтың да белең алған уақыты. Сондай заман нәтижелерінің бірі - фанатизмнің (табынушылықтың), психологиялық талғамдағы ұқсастықтың белгілі адамдарды ұлтына, жынысына қарамай, бір идея толқынына біріктіруі, яғни «субмәдениет» ұғымының қалыптасуы. Бұл үрдіс көп кешікпей Қазақстанға да келді. Субмәдениет өкілдерін, қала көшелеріне шықсаңыз, міндетті түрде көресіз және бірден танисыз. Өйткені олардың киім киістері де, өздерін ұстауы да, сөйлеулері де өзгеше. Бізге бiр топ бейформалды бiрлестiк өкiлдерi, атап айтқанда, басынан аяғына дейiн қап-қара киiнген, бет-келбетiн де қарамен бояп алған адамдар немесе үстi-басы металдан жылтырап тұрған, не басқа да «ерекшелiгi» бар, өзгелерге ұқсамайтын жастар кездеседі. Бұл «ерекше адамдар» белгiлi бiр субмәдениет өкiлдерiн құрайды. Осы субмәдениет бiздiң қоғамдағы жастар арасында белең алып барады. Субмәдениет – жастардың өзiндiк қоғам құрып, белгiлi бiр топ iшiндегi бейформалды, яғни, қоғамнан бөлек бiрлестiгi, осы бiрлестiк мәдениетi. Ошағы Батыстан бастау алатын субмәдениет ұғымы қазiр бар әлемде кең таралған. Оған, әсiресе, жасөспiрiмдер көп қызығады.  Субмәдениеттің мынадай түрлерін жіктеп көр­сетуге болады:  1. Музыкалық-субмәдениет – белгілі бір му­зыка ағымына қызығушылықтарына қарай бірік­кен топ;  2. Арт-субмәдениет – әннен басқа өнер түріне, анимация, жалпы хобби турасында қауымдасқан топ; 3. Интернет-субмәдениеті – Интернет қауым­дастық, жалпы виртуалды кеңістікте ортақ тіл табыс­қандар; 4. Индустриалды және спорттық субмәдениет – қалалану процесінде байланысты және футбол секілді спорт түріндегі ұстанған көзқарастарына қа­рай біріккен топ.

№16 билет. Әлеуметтенудің мегафакторларын талдаңыз.

Әлеуметтену процесiне бiрнеше негiзгi факторлар әсер етедi. Олар: мегофакторлар, макрофакторлар, мезофакторлар және микрофакторлар. Мегофакторларға (мего - өте үлкен, жалпы деген мағынаны бiлдiредi) космос, планета, әлем және т.б. жатқызуға болады. Космостың Жер планетасындағы адамдар өміріне тигізетін әсері ертеден-ақ көптеген ойшылдарды ойландырып келген. Бүгінде бұл жаратылыстану ғылымдарында адамдар өмірінің космостық әсерлермен байланысы қарастырылып, есепке алынған. XX ғ. алғашқы үштігі, яғни орыстың әйгілі психиатры В. М. Бахтерев, геофизик П. П. Лазарев, биофизик А. Л. Чижевский әлеуметтік ортадағы қарым-қатынастың бізге берілетін әлемдік энергияның мөлшеріне байланысты екендігін айта келіп, «қоғамдық құбылыстардың геофизикалық және космостық құбылыстармен байланысын зерттеу, бізге адамзат қоғамының заңдарын ғылыми негізде зерттеуге мүмкіндік туғызады» - деді. А. Л. Чижевский тарихи құбылыстардың топталу дәуiрі Күн әрекетінің максимум топталу кезеңіне сәйкес келеді дейді. Мысалы: Американың ашылуы, Англиядағы, Ресейдегі революция және т.б. Бұл мәліметтер бізге космос әлеуметтендіру процесінің мегафакторы ретінде әсер ететінін дәлелдейді. Планета, әлем - бұлар да әлеуметтендірудің мегафакторы. Планета - аспан денелерін білдіретін астрономиялық ұғым. Ең ірі планеталардың бірі болып табылатын Жерде тарихи даму процесінің нәтижесінде ондағы адамдардың әлеуметтік өмірінің әртүрлі формалары қалыптасты. Әлем - біздің планетамыздағы адамдар қауымдастығының жиынтығын білдіретін әлеуметтік-саяси ұғым. «Планета» және «әлем» түсініктері бір-бірімен өзара байланысты және өзара тәуелді. Әлемнің даму процесі планетаның жағдайына әсер етеді. Бұл әсерлер, әсіресе, XX ғасырда ауқымды планеталық-әлемдік проблемалар ретінде бұқаралық апарат, биліктегілер мен көпшілікті ойландыра бастады. Олар: экологиялық, экономикалық, демографиялық, әскери-саяси проблемалар. Бұл проблемалар жасөспірімдерді әлеуметтендіруде өз ықпалын тигізді. Мысалы, Жер шарындағы атомдық қаруды қолданудың қауіп тудыруы және т.б.

№17 билет. Адамды әлеуметтендірудің жағымсыз жағдайының құрбанына айналдырған объективті және субъективті факторларды атаңыз. Әрбір адам, әсіресе, балалық шағында және ерте жастық шағының қарсаңында әлеуметтендіру процесінің негізгі объектісі болады. Оған дәлел жастардың осы қоғамға сай тәрбиеленуі, заңға мойынсынуы, берік отбасын құруға біртіндеп дағдылануы және т.б. әрекеттерге қызығушылық танытып, ынтамен дағдылануға талпынуы бола алады.  Әлеуметтендіру процесі тек қоғамдық мекемелер қызметіне ғана емес, онда өмір сүретін жекелеген адамдарға, тіпті ұйымдарға өзіндік талап қояды. Осы тұста Эмиль Дюркгейм әлеуметтендіру процесін қарастыра отырып, әлеуметтендірудің бастамасы қоғамға байланысты, әсіресе, ол әлеуметтендірудің субъектісі болып табылады дейді. Сондықтан ол адамды дәл өзінің талаптарына сай тәрбиелеуді қажет етеді.  «Әлеуметтендірудің міндеті - қоғамда жаңа ұрпақтарды тәрбиелеу» деген Э. Дюркгейм мен Т. Парсонстың теориялары көптеген зерттеушілерге түрткі болды. Сөйтіп, педагогикалық терминдер сөздігінде «әлеуметтендіру - бұл отбасымен және қоғаммен қарым-қатынас кезінде адамдардың рөлдерінің алмасу процесі» деп сипаттама берiледi. Адам өзiнiң дамуы мен қалыптасуы барысында бiртiндеп толыққанды қоғамның мүшесі болады. Өйткені, олар қоғамның объектісі ғана емес, маңызды субъектісіне айнала бастайды. Қарым-қатынас процестерінің жиынтығы қоғам мен жеке әлеуметтік индивидтің қалыптасуына алып келеді.

Әлеуметтену процесінің тиімді жүзеге асырылуы адам қоғамға өзін бейімдеп отыра алғанда ғана болады. Ал егер адам қоғам өзгерістеріне сай пайда болған жаңа талаптарға сәйкес бейімделе алмаса, онда ол әлеуметтенудің құрбаны болады. Мысалы: казіргі уақыттағы жұмыссыз жүрген адамдарды алайық. Олар өз кезінде жақсы маман иелерi болған. Бірақ бүгінгі күннің талабына сай келмей қалуына байланысты, яғни қоғам талаптарына сай өз мүмкiндiктерiн жетiлдiрiп, дайындалмауынан әлеуметтену құрбанына айналып отыр.  Сонымен қатар адам қолайсыз жағдайлардың да құрбаны болуы мүмкін. Мысалы, ата-анасы ішімдікке салынып кеткен отбасындағы балалар, медициналық қателіктің нәтижесі, экологиялық орта және т.б. да баланың қалыптасуында оның әлеуметтену құрбаны екендігін көрсетеді.  Мектеп жасына дейінгі кезеңде аурушаңдық, рухани соққы алу, отбасындағы жоқшылық, кедейшілік те кейде әлеуметтiк ауытқуға алып келедi. Бастауыш мектеп жасында ата-анасының ішімдікке салынуы, өгей әке мен шешенің болуы, тәрбиеде дұрыс қамқорлықтың болмауы баланың тілінің дұрыс дамымауына әкеліп соқтырады.  Сондай-ақ, ата-аналардың ажырасуы, мұғалімнің қатал қарым-қатынасы бала дамуында яғни әлеуметтенуінде үлкен рөл ойнайды.  Сонымен, адам әлеуметтену процесі кезінде оның объектісі де, субъектісі де және құрбаны да болады екен. Соның ішінде, әсіресе, мақсатты бағытталған тәрбие процесінің мәні зор. Әлеуметтенудің тиімділігі көбінесе тәрбиенің гумандық бағытының негізгі принциптерін бiрiздi де жүйелі жүзеге асыруына байланысты болады. 

№18 билет. «Тану», «өзін-өзі тану», «өзін-өзі өзгерту», «өзін-өзі дамыту» ұғымдарына анықтама беріңіз.

Өзін-өзі тану ұғымына бір топ ғалымдар төмендегідей анықтама береді:

К.Маслоу: «Адамның өзін-өзі танып білуі – өзінің барлық тұлғалық мүмкіндіктері мен шығармашылық қабілеттерін толық ашуға және дамытуға үздіксіз ұмтылысы». У.Джейме: «Адамның сыртқы дүние арқылы өзін-өзі тануы ол қарым-қатынаста, іс-әрекетті орындауда өз қылығын бағалау, өз мүмкіншілігін және қабілеттілігін көрсете алу. Ішкі дүние арқылы – уайымдау, сезім, арман, ой, қалау тағы сол сияқты ішкі дүниені сыртқа шығарып, тану үшін қызықты жұмыспен шұғылдану абзал». Ж.Маралов «Өзін-өзі тану» - бұл өзінің потенциалды және жеке бас қасиетін, интеллектуалды ерекшелігін, мінез-құлқын, өзінің қатынасын өзге адамдар арқылы өзін тану процесі». А.А.Бодалев: «Өзін-өзі танудың оптималды мүмкіндігі адамдармен қарым-қатынас негізінде көрінеді, ал субъективті маңыздылығы субъект жағынан құндылықтар қатынасымен қарастырды.Мұндай қатынас негізінің сапасында субъектінің тану эталоны тұлғаның құнды қасиеттері жайлы, басқа адамдар және өзі жайлы білудің жиынтығы». С.М.Жақыпов: «Өзіндік тану, өзіндік сана, рефлексия және әлеуметтік талаптарды еске алу арқылы өзін-өзі дамыту тұлғаның өзін-өзі тануының алғы шарттары болып табылады». А.Т.Спиркин: «Адамның өзіндік сана-сезімі, адам қалыптасқан кезден басталады және ертедегі дәуірден кейінгі даму кезеңдеріне байланысты. Бұл көзқарасты қабылдасақ та, өзіндік сана-сезімнің айырмасы ретінде әлеуметтік-психологиялық мінез-құлық сана-сезімнің дамуына әсер етеді». Өзін-өзі тануға: махаббат, денсаулық, еркіндік, бақыт, еңбек, тән мен жан үндестігі жатады. Сара Алпысқызы Назарбаеваның ойынша: «Даналықтың шыңы , ол – махаббат, ал бақыт құпиясы – адамның өзін-өзі тануы, бақыт пен өмірлік табысқа жетуі үшін шексіз мүмкіндіктерін аша алуы.»

Әрбір халықтың даналарының артындағы ұрпақтарына қалдырған ұлағатты сөздері бар. Бұл сөздердің барлығы сол халықтың асыл қазынасы болып табылады. Мұны сол елдің азаматтары сөздерінің арасына қосып, әңгіменің көркін келтіріп жатады. Филип Е.Хумберт деген атақты психиатр, профессор «Адамдарға бақытты ғұмыр кешудің кілтін 10 тармаққа қарастыратын болсақ, қандай сөздерді таңдар едім» деген тақырыпта біраз зерттеу жұмыстарын жүргізіп мынадай қорытындыға барған екен:

1.      Ең алдымен өзіңді таны – Сократ.

Өз ішіңе саяхат жаса. Күнделік жаз. Жүрегің, көңілің, ар-ұжданың не дейді? Не нәрсені алдыңғы қатарда ұстайды? Мына әлемге терең үңіліп, сыры мен қырын меңгерудің жолы ең алдымен ішкі жандүниеңе сапар шегумен басталады.

2. Қалай болсаң сол қалпында көріп немесе сырттай қалай болсаң сол қалыбыңды сақта – Мәулана.

Шыншыл, әділ бол да дұрыс ойла. Жүрегіңнің даусына құлақ сал да соны қорға. Өмірде бір нәрселерді қорғау үшін ат салыспасаң, барлық нәрсе сенің мәртебеңді түсіреді» - деген екен, яғни ең алдымен адам өзін тануы керек. Әр адам өзінің бойындағы жақсы және жаман қылықтарын сарай біліп, адамдармен жақсы қарым-қатынаста бола біліп жақсы өмір сүруі керек . Өмір дегенің дос-жаранға қамқор болу, санаңды торлаған тұманды ойларды шуақты қуанышқа ауыстыра білуің. Қызғаныштың отын бүркіп, сенім үдесінен шыға білу. Уәделі сөздеріңе берік болуың. Кісінің сыртқы емес, ішкі болмысына үңіліп қадірлеу. Ең бастысы, өзгеге жақсылық тілеуші бола білу.

Өзін-өзі дамыту.

Егер тәрбие жеке тұлғаның өз өзімен жұмысы кезіндегі белсенділігіне деген іштей ықпалына әсер ететін болса, онда оның жеке тұлғаның дамуында шешуші рөл атқара алатыны түсінікті. Осы бейімділік пен өсіп келе жатқан адамның жеке тұлға ретінде жетілуіне деген өзіндік ынтасы ғана түбінде оның дамығанын анықтайды. Осылайша бұл шын мәнісінде, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу сипатына ие болады. Л.Н.Толстойдың адамның дамуын жемісті ағаштың өсуімен салыстыруы тегін емес. Өйткені, сөздің тура мағынасында оны ешкім өсірмейді, ол өздігінен өседі. Адам тек қана топырағын қопсытады, тыңайтқыштар себеді, артық бұтақтарын кеседі, яғни оның өзіндік дамуына мүмкіндік беретін қажетті сыртқы жағдайларын жасайды, ынталандырады. Ал өзіндік даму өзінің ішкі заңдары бойынша жүреді. Жеке тұлғаның өзіндік дамуына қоршаған орта мен тәрбие секілді сыртқы факторлар әсер етсе де, бұл факторлар оның ішкі дүниесіне оң әсер еткенде ғана және оның өз өзімен жұмысы кезіндегі өзіндік белсенділігін ынталандырған жағдайда ғана жеке тұлғаны дамытып, қалыптастыра алады. Осы бір аса күрделі процесс тәрбиенің персонификациясы (лат. – жеке тұлға) деген атауға ие болды. Тәрбиенің персонификациясы дегеніміз -ақпараттық мазмұндағы, адамның тұтас модусын (модус -қажеттіліктер, мақсат-мүдделер, наным-сенімдер, бағалау критерийлері, ынта-ықыластар) құрайтын саналық-психологиялық және идеологиялық процестердің, қасиеттер мен қатынастардың әр алуан түрлері бар жеке тұлғалық факторлардың мінез-құлығын әлеуметтендіріп, реттейтін өзара әрекет күрделі де қарама-қайшылыққа толы болады. Персонификация әлеуметтенудің антиподы ретінде оған қарама-қайшы емес, ол әлеуметтенудің бар болуыньщ ішкі механизмі болып табылады.

№19 билет. Рухани дамудың факторларын талдаңыз.

Бала бойында табиғат үш кезеңнен тұрады да: Даму, Есею, Еркіндік арқылы мұғалім баланың табиғи байлығын, тұлғалық қасиетін аша алады. «Өзін-өзі тану» пәнінің мақсаты бала рухының ішкі қуатын, ой жігерін айқындауға, болашақ тұлғалық сапасын және осы өмірдегі өз міндетін анықтау ізденісіне басшылық жасау. Адам өзін-өзі танып, өз мақсатын анықтаса және оны ешқандай қиындықтарға қарамастан іске асыра білсе, сонда ғана ол тұлға бола алады. Тұлғаның өзіндік ұстанымын, өмірлік көзқарасын, іскерлік дағдыларын анықтап, оны өмірде қолдана білуге, адамгершілік қасиеттерін сақтауға нарықтық қатынастың жаңа нысандарында өзін жоғалтып алмау мақсатында оның ішінде «Мен»-і әлеуметтік ортамен сәйкестендіре негізі нысана етеді.

Рухани адамгершілік тәрбиесіндегі басты мәселе баланың назарын үнемі өз өміріндегі елеулі өзгерістерге бұрын, сапалы түсінуіне баула көзделеді. Баланың жас ерекшеліктеріне қарай, олардың көңіл-күйлерін көтеріңкі ұстау үшін әуен, саз-күй, гүл өсімдіктер, тордағы құстар және әр түрлі суреттерді өзін-өзі тану сабақ үрдісінде, орынды қолдана білу қажет.

Мектеп оқушыларының рухани дамуына орта ықпал етеді. Сонымен қатар бала туылғаннан кейін ата-анасының тәрбиесінен өтеді. Сондықтан да ата-ананың рөлі баланың дамуына басты себепкері болып табылады. Әрбір отбасының асыл арманы мен мақсаты – бала өсіріп, жақсы тәрбие беру. Дүниеге шыр етіп келген әр баланың жүрегі таза, еш сызық түспеген қағазға ұқсайды. Оның пәк жүрегі нені болса да қабылдайды. Не үйретсең соны қағып алады. Жақсы әдет пен әдепке кішкентайынан дағдыландырылған бала тәртіпті де тәрбиелі өседі. Ол үшін ата-анасының орны ерекше. Ал егер балаға, көңіл өлінбей ол жамандыққа бейім болып өседі. Ол үшін ата-анасының орны ерекше. Ал егер балаға, көңіл бөлінбей ол жамандыққа бейім болып өссе, онда келешегіне зиян келтіреді. Қашан да болмасын әрбір қоғамда бала тәрбиесі өте маңызды болған. Келешекте қоғамды жақсы жағынан дамытып, көркейтуде керісінше құрбынға итермелеп жығуда қазіргі бұғанасы қатаймаған жас ұрпақтың иеншісінде болады. Ғалымдар бала ана құрсағынан бастап алған тәрбиесін, туылып жеті жасқа толғанша – ақ алып, тәрбиелеп үлгеретінін айтуда. Демек бала тәрбиесін біз ойлағандай есейе келе емес, одан бұрын басталмақғ Ендеше тәрбиенің барлық салалары бір арнаға тоғысуы керек. Ол арна – рухани тәрбие.

20-билет. Рухани-адамгершілік білімнің қазіргі әлемдегі басымдылығын дәлелде.

Қазіргі уақытта жас ұрпаққа рухани тәлім тәрбие беру заман талабы. Жаһандану уақытында тәрбие беру, ұлттық және рухани негізде үйлестіре жүргізуді қажет етеді. Адам тәрбиелеу, ӛзіні туған ұлы мен қызын тәрбиелеу – азаматтың ең бірінші аса маңызды қоғамдық қызметі, оның азаматтық қызметі. Егемен ел болып, еңсесін тіктеп, етек ж еңін жиіп, елдігін ерекшелей түскен қазақ елінің айрандай ұйыған айбынды ел болып кӛпке танылуы, ең алдымен бүгінгі өскелең ұрпаққа тікелей байланысты. Ендеше еліміздің болашағы жастар болғандықтан, олардың рухани тәрбиесіне аса мән беруімізді қажет ететіні сөзсіз. Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез -құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Рухани -адамгершілік тәрбие – бұл дұрыс дағдылар мен өзін -өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым -қатынас мәдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез -құлқы мен іс әрекетін анықтайды. Адамгершіліктің негізі мінез -құлық нормала ры мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан кӛрінеді, моральдық ӛзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек етуі, ӛзара кӛмектесуі, сондай -ақ қоғамға тән адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез -құлық пен ӛзара қарым -қатынастың бӛлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық -экономикалық құндылықтарына жатады. Ыбырай Алтынсарин бабамыздың «Адамгершілікке тәрбиелеу құралы –еңбек пен ата-ана үлгісі» - дегендей, келешек азаматтың дұрыс жол таңдауы үшін, ӛздігінен саналы әрекет жасау үшін тал бесіктегі тәрбиенің орны ерекше екендігін айта кеткен абзал. Атақты педагог Сухомлинский; «Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта әр адам ӛзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады деп кӛрсеткен. Демек, рухани тәрбиенің азығы ағаштың кӛшет кезінен бастау алуы. Білім -ғылым болмағанда ӛскелең ұрпақты діннің құдіретімен тәрбиелеп, үндеу тастаған. Бұл дегеніміз қаза қ халқының бала тәрбиесіне деген кӛзқарасының қырағылығы. Балалар адам ӛмірінің қуанышы, ӛмірдің мәні.Егеменді еліміздің болашақ ұрпақтарының сана -сезімін, ұлттық психологиясын сонау ерте заманнан келе жатқан ата -бабалар салт-дәстүрімен, халықтық мұраларымен сабақтастыра тәрбиелеу – қазіргі күннің ӛзекті мәселелеріне айналып отыр. Себебі ең берекелі, ең парасатты тәжірибе – халық түйген тұжырымдар, ғасырлар бойы «зергерлік» ұқыптылықпен сұрыпталған үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер, тәлім -тәрбиелік ойлар.Ұлттық ойындарымыз халықтық мұраларды болашақ мамандарға дене тәрбиесін беруде пайдалану дене мүмкіндіктерін тәрбиелеп қана қоймай, ақыл -ой жұмыс қабілетін қалыптастырып, рухани-адамгершілік сезімдері арқылы шығармашылық күш -жігерін толық мәнінде кӛрсетуге әсер етеді.Еліміздің қоғамдық-экономикалық ӛміріндегі елеулі ӛзгерістерге байланысты саяси, экономикалық, әлеуметтік -мәдени, рухани жағдайлар жастарды тәрбиелеу мәселесін дұрыс бағытта ойластыруды талап етуде.Бүгінгі таңда халықымыздың тарихи мұраларын оқып-білу, қастерлеп, бүгініміз бен келешегіміздің нәрлі қайнарына айналдыру ӛмір қажеттілігінен туындап отырған әрқайсысымыздың азаматтық, перзенттік парызымыз. Сондықтан ата -баба дәстүрімен тәрбиелеу, халық педагогикасымен болашақ мамандарымызды сусынд ату жоғары оқу орындары оқу-тәрбие үрдісінің негізгі міндеттерінің бірі. Оқу бағдарламалар тәрбиенің адамгершілік, зерделілік, тәндік, еңбектік және өзге де аспектілерін ескереді. Осыған байланысты білім беру бағдарламасына енетін әдебиет, тарих, қоғамтану т.б. пәндер сияқты гуманитарлық пәндер бірінші орында тұрады.Оларды зерделеу және меңгеру - рухани, патриоттық, имандылық пен азаматтылықтың көзі ретінде, зұлымдық пен рақымсыздыққа қарсы әрекет ретінде қарастырылады.Ата-бабаларымыз ұлан байтақ елін, байлыққа толы жерін ғасырлар бойы қорғап, халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін ел қамын ойлаған батырларын, халқының сӛзін сӛйлеп, ел қамын жеген білімпаз шешендері мен билерін мақтан еткен. Шежіреге толы Отанымызды қорғау, шешен де өткір тілімізді, дәстүрімізді сақтау, оны зерттеп, білу- азаматтық парыз. Әр ұлттың өзіне тән ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасын тауып келген ұлттық психологиялық ерекшеліктің болғаны. Сондықтан барлық халықтың мақсаты ӛзінің ұрпағына тәрбие беруде күнделікті айналысатын шаруашылығын, шұғылданатын кәсібін ұлттық психологиялық арнада ұйымдастырып және рухани-адамгершілік тәрбиесімен ұштастыра білген.Адагершілік тәрбиесі – белгілі бір мақсатқа негізделген көзқарасты, сенімді, парасатты, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастырудағы және адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, қарым-қатынасты дамытуда, жалпы адамзаттық, құндылықтарды тиімді пайдалануға бағытталған жалпы адамзаттық тәрбиенің құрамдас бір бөлігі.Адамгершілік дегеніміз-қоғамның, өмірдің объективтік заңдылықтарына сәйкес адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуге негіз болып табылатын талапқа сай белгілі бір гуманистік принциптерді білдіретін жалпы адамзаттық ұғым. Адамгершілік қоғамдық сананың басты белгілері болғандықтан, адамның мінез-құлқы. Іс-әрекеті, қарым-қатынас, көзқарастары арқылы сипатталады, әдептілік, меиірімділік, қайырымдылық, инабаттылық, қарапайымдылық т.б. Адамгершілік -әлеуметтіліктің биік шыңы, адам ұрпағының негізін қалаушы, халық мәдениеті басқалардан айырмашылығы – адамның рухани байлығы мәңгілік. Әлеуметтік ортаға әсер ететін белгілердің бірі - адамдардың бір-біріне, қоршаған табиғатқа қарым-қатынасы. Адамгершілік тәрбиесі мәселесі негізінен ұлттық психологиялық ерекшеліктерге сүйене отырып, тәрбие берудің әдістемелік жолдарын қарастырады:- Ұлттық дәстүрлер арқылы оқу-тәрбие үрдісінде адамның бойында рухани мәдениетті қалыптастыру.- Ұлттық дәстүрлер арқылы адамның психологиялық ерекшеліктерін зерттеп, дамыту.- Салт-дәстүр негізінде, ұлттық психологиялық ерекшіліктерді ескере отырып, рухани-адамгершілік құндылықтарын тәрбиелеу. Асылында, жаман адам болмайды, бойындағы нәпсісі рухынан үстем болғандықтан, барлық ақылы, білімі, қайрат -жігері мен өнері нәпсінің құлына айналғандықтан, жақсы іс-әрекеттер мен кӛркем амалдардың табылуы қиын. Түсіну үшін мынадай салыстыру келтіруге болады: Күн – адамның рухы болса, сәулесі - оның ақылы. Рухани бай адам ең алдымен әділ, мейірімді және қанағатшыл болады.Әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы - оның халықтық педагогикасы мен ұлттық салт-дәстүрлері болып табылады. Тән азығы мен жан азығының тепе -теңдігін сақтап, әсіресе, жан азығына басым көңіл білген халқымыз өміртануды діттеп, оның пәлсапалық заңдылықтарын терең ұғынған. Жан азығынан мақұрым қалған адамның адамдық қасиеті жойылып, оның хайуанға айналатынын ертеден ұғынған халқымыз жан азығын ең әуелі нәрестеге бесік жыры арқылы әуезді әуенмен беруді бастайды, одан соң жас балдырған жеке сіздерді ұғына бастағанда-ақ, оған жақсы мен жаманды ажыратып түсіндіреді.Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік, қонақжайлылық құндылықтары қалыптасқан халқымыздың осы асыл да абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін, әрбір тәрбиеші, ұстаз халық педагогикасын сан ғасырларда қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жан -жақты терең білумен қатар, өзінің бойына адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт. Ол рухани-адамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Сонда ғана өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез -құлқы жетілген саналы адам қалыптасады. Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін балаларда жас кезінен бастап, ең маңызды адамдық саналарды – адамгершілікті: сүюді, аяушылықты, төзімділікті, имандылықты, әдептілікті, мейірбандықты, шыншылдықты және басқа асыл қасиеттерді дамыту керек.

21-билет. Рухани дамудың көздерін атаңыз.Ғылыми түсініктер беріңіз.

Рухани даму дегеніміз не? Ол қандай негіздерден тұрады? Бұл тарихи тамырлары терең, қиын да қызықты мәселелердің бірі. Адам, қоғам тарихының рухани қабаты философияның әруақытта назарын аударып отырған.Рухани өмірді зерттеуге Сократ, Платон, Гегель, З.Фрейд, А.Камю, Абай, Шәкәрім сияқты көрнекті философтар үлкен үлес қосты. Руханилықтың түпкі мәні «рух» сөзінен өрбитіні айдан анық нәрсе. Рух деген сөздің «Қазақ тілінің түсіндіреме сөздігінде» табиғи материалдық бастамалардан өзгеше затсыз, идеалды бастаманы, қуатты, батылдықты білдіретіндігі анықталған. Жалпы осы анықтаманы қабылдай отырып, «затсыз, идеалды бастама» деген не сөз деп ойланып көрейік. Әрине, зат, құбылыс, нәрсе табиғатта дербес өмір сүреді, өзіне тән табиғи заңдылықтар аясында өзгеріске ұшырап, дамып отырады. Олардың әрқайсысында адамдар іс - әрекеті шеңберіне кіріп, өзінің мәндік, мағыналық қабатын өзіне сылып тастайтын табиғи қажеттілік бар. Адамдар өзінің өмір сүруіне сәйкес белгілі бір уақыт – кеңістікте мәңгілік мүлгіген қажеттіліктер әлеміне жан бірітіп, оларды қозғалысқа келтіріп, іс - әрекет аясына ендіреді. Мүлгіген табиғи процестерге жан бітіру – ақыл – ойдың нәтижесінде ғана іске асады. «Ақыл – ой дегеніміз – рух» деген Гегель анықтамасы осындай түп төркіннен туындайды. Гегельдің ойынша, рух ақиқаттың тікелей өзі, сондықтан ол адамдардың адамгершілік өмірі. Ал ол жеке индивидтің, адамның өмірі. Мұның өзі дүниеде, объективтік шындықта зат, нәрсе, құбылыстармен қатар, одан тыс, бірақ болмыстың тынысын қамтамасыз етіп тұратын жан – жақты, сан алуан байланыстар бар екендігіне меңзейді.Рух – дегеніміз заттардың, құбылыстар мен нәрселердің байланыстың қабаты. Сол себепті де оның мағыналық потенциалы әлдеқайда терең.Адам материалдық игіліктерді ғана тұтынып қоймайды, егер ол өз болмысын тек заттар өндіру мен тұтынумен шектесе, онда оның өмірі сүреңсіз, мәнсіз болар еді. Рухани қажеттіліктер адам өміріне нәр береді, оны қызықты, жан – жақты етеді. Рухани дүниелерді жасау, тудыру процесі адамды дамудың жаңа сапасына жетелейді. Таптырмайтын керемет рухани дүниелері арқылы адамдар мәңгілікке қол созады. Егер материалдық игіліктер уақыт өткен сайын өз маңызын жойып, тозып, модадан шығып қалса, ал рухани қазына ғасырдан ғасырға жетіп, жаңа ұрпақтарды таңдандырады, сүйсіндіреді, рахатқа, ләззатқа бөлейді.Леонардо да Винчидің «Джоконда» атты суретінің салынғанына бірнеше ғасыр өтсе де жаңа ұрпақ оған таң тамаша қалудан танбайды. Руханилық күрделі құрылымы бар әлеуметтік – мәдени құбылыс. Қазақ тілінде бұл мәселеге жан – жақты талдау жасаған С.Е.Нұрмұратов. Ол руханилықты адамның субстанциалдық өзегі ретінде көрсете отырып,оның білімділік, имандылық, моральдық, эстетикалық, философиялық, психологиялық, өнерлік, шығармашылық негіздерін түсіндірген.Рухани құндылық – адамның рухани іс - әрекетінің нәтижесі. Рухани өндіріс – қоғамдық дамуды жеделдететін, оған серпін, тың ұмтылыс беріп отыратын ерекше күш. Өйткені, қоғам дамуының бағытын, бағдарын анықтап, баға беріп, болашағын болжап отыратын ілгері ойлар, ең алдымен, идея, принцип, теория түрінде өмір сүреді.Рухани өндіріс қоғамдық сананы, қоғамдық пікірді тудырады. Оның негізін қоғамдық сананың адамдар үшін позитивті немесе кері мағынасы бар әртүрлі құндылықтар жүйесін жасап шығару мүмкіндігі құрайды.С.Е.Нұрмұратов философиялық әдебиеттерде құндылықтарды әртүрлі тәсілдермен жіктейді, топтайды дей келіп: «мәселен, мақсат – құндылықтар немее жоғарғы (абсолютті) құндылықтар және құрал – құндылықтар (инструментальді) құндылықтар. Материалды және рухани құндылықтар, оң және теріс сипаттағы (жалған) құндылықтар деп бөлу де кездеседі. Бұл бөлінудің бәрі салыстырмалы түрде екені белігілі, өйткені олардың бәрі адам өмрінің біртұтас әлемін құрайды» деп жазды. Қоғамдық сана қоғам заңдылықтарының кейбір ерекшеліктерімен де тығыз байланысты.Қоғамдық сана – қоғамда болып жатқан өзгерістерге сүйене отырып, оның болашағы туралы болжам жасайды, уақыт өткен сайын оның болмысының өзгерістері қайда апаратынын түсіндіреді. Бұл қоғамдық сананың алдын ала бейнелеу мүмкіндігін білдіреді.Қоғамдық сананың қоғамдық өмірді бейнелеуінің әртүрлі деңгейі бар. Қарапайым сана адамдардың өмір сүру жағдайынан тікелей туындайды. Оған адамдардың өзі және қоршаған орта, әртүрлі оқиғалар туралы пікірлері жатады. Қарапайым сананың негізін шындықты тура бейнелейтін дұрыс мағына құрайды. Қарапайым сананың көмегімен адамдар қоғамның беткі жағында жатқан оқиғалар мен қатынастарды түсіндіруге тырысты. 22-билет. Рухани адамгершіліктің көрінісіне сипаттама бер.

Рухани-адамгершілік тәрбие қарқынды түрде өзгеріске ұшырап отырған қоғамның нағыз қажеттілігі болып табылады. Өйткені, дәстүрлі құндылықтар негізінде ұрпақтар сабақтастығын нығайтып, қоғамды рухани сауықтыру үшін адамгершілік тәрбиемен сусындаған азаматтар қажет.Жеткіншектер мен балалардың рухани-адамгершілік әлеуетін дамыту мәселелерінің әлеуметтік өзектілігі және педагогикалық маңыздылығы айдан анық. Қоғамдағы өзгерістер салдарынан белгілі болған үрдістер жас ұрпақ өкілдерінің рухани-адамгершілік тәрбиесіне кері әсер етеді. Бұл олардың бойында тәуелді мінез-құлық қалыптасуына, ішімдікке, есірткіге, компьютер ойындары немесе ойын автоматтарына, жыныстық қатынасқа, жүгенсіздікке әуестікке, жастардың субмәдениетіне еліктіреді, олардың басым көпшілігі жеткіншек тұлғасы үшін жат әрекеттерге үйір болады.  Қазақстанның білім беру жүйесін жаңғыртудың маңызды міндеттерінің бірі өкілдері жоғары азаматтық және адамгершілік қағидаттарға ие, патриоттық және әлеуметтік жауапкершілікті сезінетін, зияткер ұлт қалыптастыру болып табылады. Білім беру арқылы біз өз қоғамымызда рухани-адамгершілік құндылықтарды жаңғыртуымыз, сол үшін адам бойындағы туабіткен қабілеттерін толығымен жүзеге асыруға мүмкіндік жасауымыз қажет. Барлық ағарту үдерісі субъектілері арасында рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасын насихаттау бағытында департамент басшылығы түрлі шаралар ұйымдастыруды дәстүрге айналдырып отыр. Олардың қатарына “Өзін-өзі тану” пәні педагогтері арасындағы аудиопритчті және “Балалардың игілігі жолындағы мейірімділік” тақырыбындағы балғындардың үздік шығармашылық жұмыстарының конкурстарын жатқызуға болады. Департаменттің ықпал етуімен, “Бөбек” қайырымдылық қорының бастамасымен қаламыздың 6 білім беру ұйымында ел жастары мен балаларына рухани-адамгершілік білім берудің нәтижелігіне мониторинг жүргізілді. Облыстың білім беру бөлімдерімен бірлескен жағдайда өткен жыл ішінде 9 шара өткізілді. Бұлардың қатарына “Адамзаттың рухани тәжірибесі” тақырыбында “Өзін-өзі тану” пәнінен өткен интерактивтік сабақты, балалар мен ата-аналардың бірлескен “Махаббатқа толы жүрек” шығармашылық фестивалін, “Өзін-өзі тану” пәнін енгізу бойынша білім беру ұйымдары мен органдардың қызметі” тақырыбындағы “дөңгелек үстел” отырысын жатқызуға болады.  2011-2012 оқу жылынан бері департаменттің бастамасымен қиын жағдайды басынан өткерген балаларға арналған “Адамның рухани-адамгершілік өсу мектебі” қанатқақты жобасын енгізу бойынша жұмыс басталды. Жобаның мақсаты – табысты тұлғаны дамыту үшін тиімді жағдай жасау, рухани-адамгершілік құндылықтар жүйесін құру. Жобаның жүзеге асу барысын қадағалау үшін жұмыс тобы құрылды. М.Қозыбаев атындағы СҚМУ-мен бірлесе отырып, жоба қатысушылары арасында сауалнама жүргізілді. Осы заманғы жастар арасында рухани-адамгершілік құндылық жүйесі тәрбие, тұқым қуалауға бейімділік, әлеуметтік орта (отбасы және туысқандары, достары мен таныстары, білім беру мекемесі, еңбек ұжымының мүшелері) дүниетаным және отбасы құндылығы сияқты бірнеше факторлардың ықпалымен қалыптасады. СҚМУ және үкіметтік емес ұйымдардың бірлесуімен балалар мен жасөспірімдер арасында құндылықтарды қалыптастыру үдерісіне ең көп деңгейде ықпалын тигізетін факторларды анықтау мақсатында әлеуметтік зерттеулер жүргізілді:  а) мектеп оқушыларын рухани-адамгершілік дамыту мәселелері бойынша; б) қазіргі заманғы отбасылардың әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктері мәселелерін, тұлғалар арасындағы қарым-қатынас және балалардың мінез-құлқын қалыптастыруға отбасы ахуалының ықпалын анықтау. Осылайша жүргізілген зерттеу мәліметтері бойынша адам құндылықтарын қалыптастыру үдерісіне ең алдымен отбасы, оның дүниетанымы мен тәрбиесі әсер етеді. Отбасы құндылықтары, рухани-адамгершілік тәрбие мен дәстүрлер жүйесін қалыптастыру мәселелері бойынша департамент мүдделі мемлекеттік органдармен қатар 13 үкіметтік емес ұйыммен бірлесе жұмыс атқарып келеді. Олар өткен жылы рухани-адамгершілік құндылықтарды жаңғырту жөнінде конкурстар, мерекелер, фестивальдар, кеңестер, “Отбасыдағы менің мәселелерім”, “Әкелер мен балалар мәселесі”, “Отбасындағы жайсыздық және бала құқығының бұзылуы”, тағы басқа тақырыптарда интернет-конференциялар өткізді. Департамент отбасының қоғамдағы рөлін арттыруға қатысты “Отбасы. Мектеп. Қоғам – болашақ игілігі үшін” ведомствоаралық шаралар жоспарын әзірлеп, жүзеге асыруда. Көпұлтты Қазақстанды дамытудың маңызды этикалық және демократиялық қағидалары балалар мен оқушы жастардың бойына төзімділік қасиетін дарыту рухани-адамгершілік тәрбиенің маңыздысы болып табылады. Бұл азаматтық құндылықты орнықтыру еліміздегі келісімді сақтауға және діни немесе ұлттық тұрғыда мүмкін болатын қақтығыстардың алдын алу үшін қажет. Тек төзімді адам ғана қоршаған ортадағы шыдамсыздық мәселелерін басқа адамдардың құқықтарына нұқсан келтірмей, өзінің тұлғалық қалпын сақтай отырып шеше алады. Дүниетанымның өзгерістеріне бейім тұрғындардың ең белсенді бөлігі ретінде жастарды қоғамда және елімізде болып жатқан түрлі үдерістерден сақтап, құндылыққа бағдарлау қажет. Департаменттегі балалардың қоғамдық қабылдауы мектеп, колледж оқушылары мен олардың ата-аналарына арнап “Осы заманғы жасөспірімдердің білім және мәдениет қайнары”, “Тығырықтан шығар жол”, “Қазіргі жастардың азаматтық көзқарасын қалыптастыру”, “Кәмелетке толмағандардың еңбек құқығы”, “Жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды мемлекеттік қолдау” тақырыптарында ай сайын интернет-конференциялар өткізіп тұрады. Өскелең ұрпақты рухани-адамгершілік тұрғыда тәрбиелеу – департамент қызметінің басым бағыты. Қоғамның болашағы – зиялы, саяси, мәдени деңгейі жоғары, рухани дамыған тұлғалардың қолында.

23-билет. Шынайы көшбасшыға тән адамгершілік қасиеттерді атап көрсет Шынайы анализдің жоқтығы мен таза бейнеленуі себебінен, көшбасшылық феноменінің зерттелуініңтарихалдысынөткеріп тастайық. Оныңсаяси-психологиялықанализініңмүмкіндіктерініңнегізгіжазбатарихыныңеңжоғарыжетістігіболыптабылады. Бірақ Х1Х ғасырдыңаяғы – ХХ ғасырдың басынадейін көшбасшылыққақарастырылғанәдіс-тәсілдер тек жинақы, тар бейнелеусипаттаболды. Анализ ХХ ғасырдың жетістігіне айналды. Түрлі теориялар мен теоретиктертолығымен, нақтылапкөшбасшылықтыңтабиғатынтүсіндіругетырыстыжәне осы феноменнің табылуынабайланысты факторларды анықтауға тырысты. Жалпыланған түрде осындайтеориялардың бірнеше тобынбөлугеболады. Көшбасшыфакторлардың қатары призмасынанқұрастырылды. Біріншіден, «қабілеттер» – ақыл-ой, вербалдылыкжәнет.б.. Екіншіден, «жетістіктер» – білімжәне спорт. Үшіншіден, «жауапкершілік» – байланыс, ұмтылыс, табандылық, қалаужәнет.б.. Төртіншіден, «қатысу» – белсенділік, кооперация, жәнет.б.. Бесіншіден, «дәреже» – әлеуметтік-экономикалықжағдай, танымалдылық. Ақырында, алтыншыдан, тұлғаның «жағдайлыбелгілері». Көшбасшыға осы әрекет ету шегіндеқажеттінегізгіқасиеттердіатапөтейік: 1) істіаяқтауғадегенөтекүштіұмтылыс жәнежауапкершіліккекөзқарас; 2) мақсатқажетудегі энергия мен табандылық; мәселелердішешудегіқауіпкеназараудармаужәнеалуантүрлілік; 3) алғыройлау; 4) өз-өзіне сену; 5) айналадағыларғаәсеретуқабілеті, әлеуметтікқатынастардықұрылымдауқасиеті; 6) «өзіне» әрекеттер мен шешімдердіңбарлық нәтижелеріналутілегі; 7) фрустация мен топ ыдырауынақарсытұруқабілеті. М. Конвейкөшбасшылардыңтоптарынбақылапүшкөшбасшылықрөлдібөлді. Біріншіден, бұлкөсем (топты «бағындыруға» тырысатын, бұл топ гипноздықжағдайдаболадыжәнекөсем оны өзітаңдағанжолбойыншаартынанертугетырысады-мысалы, Наполеон). Екіншіден, топ өкілі (халықтыңежелденқалыптасқанбелгілі «дұрыс» пікірлерінбілдіреді – мысалы, Т. Рузвельт). Үшіншіден, пікірлердітүсіндіруші (топ әзертүсінетіннәрсеніалғақойып, соныменәрекететеді, әсіресе, оныңжасырынқорқыныштары мен алаңдауларын).ӨзінетәнсаясикөрегендікпенжәнеұзақмерзімгестратегиялықжоспарлауқабілетіменҚазақстанКөшбасшысыЕуразиялықодақтыңперспективалықміндеттерін «бүгінгіжәнеболашақтағыкүрделіқатерлергежауапбереалатынмегажоба» ретіндеқарастырды. ҚазақстанПрезидентіЕуразиялықодақты «еуратлантикалықжәнеазиялықдамудыөргесүйрейтінберікбуын» ретіндеқарастырды. ӨзініңжаһандықойлауқабілетіменНұрсұлтанӘбішұлыәлемніңүйлесімдімоделіндеЕуразиялықодақбасқамакроаймақтықықпалдастықсхемаларынақарсытұрмайтынынкөрсетті. «КСРО-ныешқандай «жаңғырту» немесе "қайтатірілту» жоқжәнеболмайды да», депайрықшаатапкөрсетедіН.Ә.Назарбаев. Соныменбіргеұсынылыпотырғанеуразиялықықпалдастықтың «геоэкономикалық, ал болашақтасоныменқатаргеосаясиесеюі тек қанаэколюциялықжәнееріктітүрдегіжолменжүруітиіс». ҚазақстандықКөшбасшыәрқашан да татукөршілікжәнеадалынтымақтастық - ТМД елдерініңэкономикалықықпалдастығыныңқажеттішарттарыекенінүнеміайтыпкеледі.Бүкілресейлікқоғамдықпікірдізерттеуорталығыжылсайынқайсаясаткердіжәне ТМД-ныңқайелінресейліктерөзелініңсенімдідосыдепсанайтынытуралызерттеулержүргізіпкеледі. Біздіңотандастарымыздыңпікірінше, көпжылдарданберіқатарынанҚазақстан ТМД кеңістігіндеРесейдіңеңсенімдіәріптесіболыптанылыпкеледі. Біздіңбастыстратегиялықодақтасымыздыресейліктердің 42 пайызы «ТМД кеңістігіндегіеңтабыстыжәнетұрақтымемлекет» депатады. Ал ТМД елдерініңбарлықкөшбасшыларыныңарасындаҚазақстанПрезидентіНұрсұлтан Назарбаев әрқашан да ресейліктердіңеңжоғарысенімінеиеболыпкеледі. МінеосыныңбәріНұрсұлтанӘбішұлыкөптенберіРесейхалықтарыныңтереңқұрметінебөленіпотырғанын, еуроазиялықауқымдағышынайыКөшбасшығаайналғандығынбілдірсекерек.

24-билет. Көшбасшыға қойылатын адами және кәсіби талаптарды таңдаңыз

Адамдардың көшбасшының артынан ілесуіне не себеп болады? Неліктен адамдар кей көшбасшылардың үндеуіне үн қатпай, ал басқалардың ізінен қалмайды? Теорияшыл көшбасшылар мен тиімді түрде артынан ілескен адамдары бар іскер көшбасшылардың айырмашылығы неде? Себебі нақты адамның жекелеген және ерекше қасиетінде. Адамдарды өзіне тартатын және сол арқылы маңызды істер шешетін адамдар санатынан болу үшін шынайы көшбасшыға керек қасиеттерді өз бойыңыздан іздедіңіз бе?  Менің айтқалы отырғаным келесі: егер сіз уақыт бөліп, ішкі дүниеңізде өзіңіз қалағандай, тіпті ешкімге айтпаған ең батыл армандарыңызды орындайтын, қаншалықты дәрежеде керекті қасиеттеріңізді өз бойыңыздан табалар едіңіз?  Бұл әркім өзіне қоюға тиіс шынайы сұрақ және әркім оған шынайы жауап беру керек! Егер толық деңгейде өзінің шынайы әлеуетін жүзеге асырғысы келсе. Көшбасшылық жөнінде Америкада ғана емес,  басқа да елдердегі атақты сарапшы,  INJOY GROUP – жеке және көшбасшылық қасиеттерді барынша жоғарлатуға көмектесетін ұйымның өкілінің бірі Джон Максвеллдің«Көшбасшының 21 міндетті қасиеті»атты кітабында жоғарыдағы сұрақтарға толық жауап аласыздар.  Барлық шарықтау мен құлдыраулар көшбасшылықпен анықталады.  Ал ол қасиеттер шынымен іште қалыптасады.  Егер  ішіңізде сіз қалағандай көшбасшы болсаңыз,  өмірде де дәл сондай көшбасшыға айнала аласыз.  Адамдар сіздің артыңыздан еруді қалайтын болады.  Ал бұл жағдай орнаған кезде, сіз әлемдегі адам жасай алатын бар мәселені шеше алатын адамға айналасыз!!!Бірінші қасиет.  Мінез-құлық: жартастай берік бол!  Көшбасшылық – еркектер мен әйелдерді бір мақсатқа жетелейтін қасиет,  сонымен қатар сенімділік ұялататын мінез-құлық.   Бернард Монтгомери ,  британдық фельдмаршалҚиын өмірлік қиын жағдайларда көшбасшының қалай әрекет ететіндігі оның мінезі туралы көп нәрсе айтады.  Күйзеліс мінез-құлықты қалыптастырмайды, алайда оны айқындап ашады. Үлкен қиыншылық – жолайрыққа апаратын,  адамды таңдау үстіне қоятын,  өзгерісті сәт: не мінез-құлық көрсету не мәмілеге келу.  Әр кез адам, жағымсыз салдарға апарса да,  мінез-құлықты таңдаса, өзін шыңдай түседі.  Мінез-құлықты жан-жақты дамыту мен нығайту – бұл көшбасшылық қана емес, жеке қасиеттерді дамытатын біздің негізгі шартымыз.  Адам мінез-құлық жайлы не білу керек?Мінез-құлық жай сөзге қарағанда көбірек нәрсе.  Кез-келген адам бүтін мінез-құлықпен және тереңдей инабаттылықтың иесімін деп айта алады, бірақ оның дұрыс немесе бұрыстығын ісі арқылы білуге болады.Дарын – сый болса, мінез-құлық сіздің өз таңдауыңыз.  Біз таңдау жасаған кезде, мінез-құлықты да қалыптастырамыз – қиыншылықпен күресу не қуысқа тығылу, оңай ақша табу не оның толық құнын төлеу.Мінез-құлық адамдармен қарым-қатынаста жетістікке әкеледі.  Әр кез көшбасшылық басқа адамдарды тартуды білдіреді. Егер сіз босаң мінезді екеніңізді адамдар білетін болса, ешқашан сіздің артыңыздан ермейді.Көшбасшылар мінез-құлықтың шегінен ары аса алмайды. Сіз жетістікке жете салып, басын жоғалтқан дарынды адамдарды көріп  едіңіздер ме?  Оның кілті әрине мінез-құлықта жатыр.Өзіңіздің айтқан сөздеріңіз бен істеріңіз қаншалықты сай келеді?  Қандай да бір істі соңына дейін апарамын деген сөзіңізде қаншалықты тұрасыз?  Егер балаларыңызға концерттік орындау кезіне дейін немесе футбол басталғанға дейін бір затты істеуге уәде берсеңіз, не істейсіз?  Сіздің қол алысуыңызға заң жүзінде рәсімделген келісім шарт ретінде сене алады ма?Нағыз мінез-құлық дегеніміз -  ішкі жан-дүниеңіздің үлкен болуы.Екінші қасиет.  Харизма : бірінші қалыптасқан әсер, бәрін шеше алады! Мен ешқашан қандай қызметте болмасын, сын-пікірге қарағанда, мақтаулардың әсерінен жақсы жұмыс істейтін,  көбірек үлес қосатын адамды көрмеппін.  Дэн Рэйланд, көшбасшыларды дамыту жөніндегі вице-президент, INJOY корпорациясыХаризма дегеніміз – адамдарды өзіңізге тарту қабілеті.  Барлық мінез-құлықтар сияқты адам оны өзі дамыта алады.  Өзіңізді басқаларға тартымды болу үшін не істеу керек? Өмірді сүю. Адамдар өмірді сүйетін көшбасшыларды жақсы көреді.  Егер адамдарды тартқыңыз келсе,  онда кіммен араласқанды жақсы көрсеңіз, соған ұқсас болу керексіз.  Сіз араласқысы келетін адам қандай?  Ұрысқақ па?  Қасарысып қалған ба?  Торығудан шығалмайтындар ма?  Әрине, жоқ.  Сіздің сүйіктілеріңіз қуанады, наразылық етпейді. Бастысы өмірді сүйеді!!!Әр адамға бестік бағаны қою.  Бұл адамдарға бере алатын ең жақсы нәрсе,  сонымен бірге оларды өздеріңізге тартудың тағы бір жолы.  Бұл жақсы нәтижеге әкеледі.  Бұны автор адамдарға бестік бағаны қою дейді.  Джак Визельдің айтуы бойынша «Өздерінің күшіне байланысты миллионер болған жүз адамды зерттеу барысында, олардың жалғыз ортақ қасиетін анықтады.  Осы іскер әйелдер мен еркектердің барлығыбасқа адамдардың тек жақсы қасиетін көре білетіндігі.»Адамдарға үміт отын сыйлау.  Француз генералы Наполеон Бонапарт көшбасшыларды былай сипаттаған «үмітпен жүретіндер» деп.  Егер сіз қоршағандарды осы нұрмен бөлей алсаңыз, онда адамдарды магнит тәрізді тартасыздар.Өзіңізбен және өзіңіздің қадыр-қасиетіңізбен бөлісу.  Адамдарды артыңыздан ілестіре жүріп,  оларға өзіңізде бар нәрсені сыйлаңыз.  Сіздің қорларыңыз, даналығыңыз, тіпті күнделікті өмірдегі жайттар олардың да игілігіне айналсын.  Харизма жайында сөз болғанда, әр адам өзін басқа біреудің орнына қоя білу керек.  Шынайы харизма, өзін ойлаудан бұрын, өзгелерлің қамын ойлайтын көшбасшыларға тән қасиет!!!Назарды өзіңізге емес, басқа адамдарға салу.  Бұл харизма!Үшінші қасиет.  Ісіңізге жан-тәніңізбен берілу: ол істі адамдарды бос арманшылдардан ажыратады.Кімде-кім өзінің уақыты үшін бар мүмкін нәрсені жасаса,  барлық уақыттарда өмір сүреді.    Иоганн Фридрих Шиллер, неміс драматургі және ақыныІске жан-тәнмен берілудің шынайы табиғатын қарастырайық? Іске адалдықтың басы жүректе жатады.  Егерде сіз көшбасшылық әрекеттеріңізбен басқалардың өмірін жақсы арнаға бұрғыңыз келсе,  мақсатыңызға адал екеніңізді көру үшін, жүректің терең түбіне үңіліңіз.Іске адалдық нақты іс-әрекеттермен айқындалады.  Іске адалдықтың жалғыз өлшемі – іс-әрекет.  Артур Гордон айтқандай : «Сөзді айтудан оңайы жоқ, ал сол айтылған сөз бойынша өмір сүруден қиыны жоқ. ».  Ал сіз өз алған міндеттерді орындау барысында, іске адал боласыз ба?Іске адалдық, жетістікке жетуге мүмкіндік береді.  Көшбасшы ретінде сіздер – көптеген кедергілер мен қарсылықтарға тап боласыздар.  Алдыға жылжытатын жалғыз ықпал, сіздің ісіңізге деген адал болуыңыз.Өз мақсаттарыңызға жете аласыздар ма?  Сіз жүзеге асыра алатын және оған мүмкіндіктеріңіз жететін нәрсені орындадыңыздар ма?  Сізге адамдар сеніп, сіздің артыңыздан ілеседі ме?  Егер жауабыңыз оң болмаса, онда сіз ісіңізге адал емессіз!!! 

25-билет. Мемлекет әлеуметтенудің табиғи-географиялық факторын талдаңыз.

Макрофактор (макро - үлкен деген мағынаны бiлдiредi), оған ел, қоғамдық этнос, мемлекеттiң әлеуметтенуге әсерiн түсiнемiз. Ел - мәдени-географиялық феномен. Бұл географиялық жағдайы мен табиғи ерекшеліктері арқылы айқын ерекшеленетін, белгілі шекарасы бар территория. Ол мемлекеттік егемен немесе басқа елдің билігінде болуы мүмкін. Сонымен қатар, бір елдің құрамында бірнеше кішкентай мемлекеттер болуы мүмкін.  Табиғи-климаттық жағдай адамдардың өмірі мен әлеуметтенуіне тікелей және қосалқы әсер етеді. Географиялық және климаттық жағдай елдегі пайда болған қиыншылықтар мен қайшылықтарды жеңе білуге немесе жеңілділіктерге бейімделуге мәжбүр етеді. Мишель Монтень: «адамдар өздері өмір сүретін ортаның климатына байланысты азды-көпті жауынгер, азды-көпті ғылымға, өнерге бейімді болады», - деген. Географиялық жағдай мен ауа райы адамдардың орналасу тығыздығы мен баланың туылуына да әсер етеді. Мысалы, екі аралда өмір сүретін Куба мен Исландия елдерінің территория ауданы бірдей болғанымен, адамдар саны әртүрлі. Кубада адамдар саны Исландиялықтарға қарағанда 20 есе көп. Өйткенi климаттық жағдай елдегі адамдар денсаулығына да әсер етеді. Әрбір елдегі табиғи-географиялық жағдайлар мен сол елдегі халықтың сана сезімі тұтас алғанда жер көлемінің орналасуына орай аймақты құрайды. Олар тек климаттық жағдайымен ғана емес, сонымен бірге бір-бірінен экономикалық жағдайымен, мәдени ерекшелігімен де өзгешеленеді. Тіпті, олар сөйлеу қорында пайдаланылатын кейбір ерекше сөздерімен, сөйлеу мәнерімен, сөйлеу диалектісіндегі ерекшеліктермен айқындалады. Олар тіпті салт-дәстүрлері, тұрмыстық жағдайлары, тұрмыстық үй жиһаздарды таңдау талғамы, сәулет өнерінің элементтерінде де өзгешелікті сақтайды. Аймақтық жағдайлардың әлеуметтендіруге ықпалы әртүрлі сипатта болады. Аймақтың табиғаттық-климаттық жағдайлары адамның денсаулығына да өзіндік ықпал етеді. Ерте жастан суық аймақта өмір сүретін баланың денесінің суыққа шыныққан болуын қамтамасыз етсе, бұл аймаққа ересек шағында келген адамға ол біршама қолайсыздықтар мен денсаулығына бірқатар сырқаттар алып келуі мүмкін. Ыстық аймақтағы адамдардың дене қимылында біршама ширақтық пен шапшаңдық болуы мүмкін. Мінез-құлқына да ақжарқындық пен ашықтық тән болады.  Сонымен қатар, аймақтың географиялық-климаттық жағдайы сол жерде мекен еткен халықтың мәдени және әлеуметтік-саяси көзқарастарының да өзгеше қалыптасуына ықпал етеді. Мемлекет - саяси-құқықтық түсінік. Мемлекет - билік қызметтеріне ие болған қоғамның саяси буынының жүйесі. Ол қоғамды басқаруды жүзеге асыратын өзара байланысты мекемелер мен ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Мемлекетті де әлеуметтендірудің бір факторы деп қарастыруға болады. Өйткені оған халықтың, әрбір азаматтың дамуына және өз идеяларын жүзеге асыруға мүмкіндік жасайтын саясат, идеялогия, экономикалық және әлеуметтік тәжірибе тән. Мемлекет өз халқымен мақсатты бағытталған әлеуметтендіру процесін жүзеге асырады. Мемлекет тікелей тәрбие беру мәселесін де жүзеге асырады. Өйткені «тәлім-тәрбие тұжырымдамалары» мен «білім беру заңдары» және т.б. тәрбие мәселесіне қатысты құжаттар мемлекет тарапынан қолдау тауып қаражатпен қамтамасыз етіліп, жүзеге асырылып жатады. Мемлекеттік тәрбие жүйесі өзінің құрамына көптеген тәрбиелік ұйымдарды қамтыған. Олар:  1. Әртүрлі типтегі оқу-тәрбие мекемелері (балабақша, жалпы білім беретін және кәсіби мектептер, лицей, гимназия, колледждер, курстар және т.б.);  2. Денсаулығы нашар балалар мен жасөспірімдер мекемелері;  3. Дарынды балалар мекемелері;  4. Әлеуметтік-мәдени және басқа да микроортадағы сауықтыру жұмыстарымен айналысатын ұйымдар (жеке, топтық жұмыстар және т.б.);  5. Бойында кемістігі бар балалар, яғни әлеуметтік және психикалық ауытқулар бойынан кездесетін балалар мен жасөспірімдерге арналған мекемелер;  6. Балаларды қайта тәрбиелеу мәселесімен айналысатын мекемелер.  Мемлекеттің немесе елдің табиғи-климаттық жағдайы ондағы өмір сүретін халықтың тұрмыс-тіршілігі мен өмірлік әрекеттеріне едәуір ықпал етеді. Сонымен қатар ауа райы, яғни климат адамның белсендігіне де әсер етеді. Географиялық жағдай адамдардың тығыз орналасуына, бала туылуының санына, адамдардың денсаулығына және т.б. өзіндік әсер етеді. Елдің, мемлекеттің географиялық шекарасы, қандай мемлекеттермен көршілес орналасқандығы сол елдің экономикасына, саяси және мәдени деңгейлеріне әсер етеді. 

26-билет. Әлеуметтенудің этномәдени факторын талда.

Әлеуметтендіру процесі тек қоғамдық мекемелер қызметіне ғана емес, онда өмір сүретін жекелеген адамдарға, тіпті ұйымдарға өзіндік талап қояды. Осы тұста Эмиль Дюркгейм әлеуметтендіру процесін қарастыра отырып, әлеуметтендірудің бастамасы қоғамға байланысты, әсіресе, ол әлеуметтендірудің субъектісі болып табылады дейді. Сондықтан ол адамды дәл өзінің талаптарына сай тәрбиелеуді қажет етеді.Мезофактор (мезо - орта, аралық деген мағынаны бiлдiредi) - бұлар үлкен адамдар тобының әлеуметтенуге тигiзетiн әсерi. Әлеуметтендірудің мезофакторларына этнос, аймақ, халық жатады. Этнос - тұрақты мәдени ерекшеліктері бар, ұлттық сана мен мінезі, менталитеті бар тарихи қалыптасқан адамдар тобы. Мінез-құлқы мен психикасының ерекшеліктері адамдардың этникалық болмысына сай екі құрамдас бөлімнен тұрады. Олар: биологиялық және этномәдени. Этнос - ұлттық-тарихи, әлеуметтік-мәдени құбылыс. Менталитет - белгілі бір табиғи-климаттық және тарихи-мәдени жағдайдағы адамдар тобына тән ұжымдық көзқарастарының деңгейі мен рухани байлығы. Этностың менталитеті қоршаған ортаны көре білу қабілеті мен қабылдай білу қабілетін анықтайды. Ұлттық менталитеттің адамның әлеуметтену процесіне әсерi қай жағынан болсын өте жоғары. Әсіресе, ұлттық менталитеттің отбасы тәрбиесіне әсері ерекше. Зерттеулер бойынша отбасы құруда жастардың шешімінен бұрын ата-ана рұқсаты керек пе дегенде 80% өзбектер керек деп жауап берсе, эстондықтардың 80%-ы керек емес деп жауап береді. Бұл ұлт менталитетінің бірдей ситуацияға көзқарасы мен оны қабылдай білу ерекшелігінiң бiрдей емес екендiгiн көрсетіп отыр. Менталитеттің тәрбиеге әсері де ерекше, әр ұлт өз ерекшелігі арқылы тәрбие мақсатын жүзеге асырады. Адамның этникалық немесе ұлттық ерекшелігін оның тілі, мәдениеті анықтайды. Әрбір этнос өзіндік психикалық қабілет пен ұлттық мінездің жиынтығынан тұратын ерекше болмысқа ие. Ұлттық психология бойынша мамандар бұл ерекшеліктерді ұлттық мәдениет арасындағы ерекшелікпен байланыстырады: дәстүр ерекшелігімен байланысты қалыптасқан еңбек ету түрлері, отбасылық қолайлылық туралы көзқарастары, сұлулық туралы көзқарастары, отбасылық бақыт туралы көзқарастары, көңіл көтеру ерекшеліктері, мейірімділікті түсінуі және т.б. Этникалық ерекшеліктер туралы айтқан кезде жекелеген индивидтің ғана ұлттық мінез-құлқы мен сипатын емес, көптеген адамдар тобынан тұратын ұлттың бейнесін түсіну қажет. Ол ғасырлар бойы және мыңдаған жылдар көлемінде этнос өмір сүретін табиғаттың ауа райына, әлеуметтік болмысқа, дін мен басқа да жағдайларға байланысты қалыптасады. Бұл жағдайлардың ерекшелік тереңдігі ұлттың ерекшелігіне қарай, оның әлеуметтік мінез-құлқы мен психологиялық ерекшеліктеріне қарай әртүрлі ықпал етуі мүмкін. Әр елдердегі этносты әлеуметтендірудің әртүрлі деңгейіндегі факторы ретінде қарастыруға болады. Халқының негізгі бөлігі бір ұлт өкілдерінен тұратын мемлекеттерге макрофакторлық сипат тән. Ал мемлекетте негізгі ұлттың саны азшылық болатын болса, ол микрофактор болады. Мысалы, Ресейде, Өзбекстанда сол секілді басқа да көп ұлтты мемлекеттердегі азшылық ұлттар көп ұлттардың ықпалында дамиды. Сонымен қатар, аз ұлттармен қарым-қатынас та саны жағынан басым болып отырған ұлттардың әлеуметтік қалыптасуына өзіндік ықпал етеді. Өз елінде өмір сүрсе де, олар өзге ұлттардың ықпалының бар екендігін сезінеді. Этностар арасындағы әлеуметтену процесін екі топқа бөлуге болады: виталды (өмірлік және биологиялық-физиологиялық ұқсастығы жағынан байланыстың болуы) және менталдық (түпкі рухани қасиеттерінің жақындығы). Виталдықты әртүрлі жастағы адамдардың дене жағынан даму тәсілдері деп түсінген дұрыс. Бұл әртүрлі континенттегі адамдардың мәдениеті мен өмір сүру дәстүрлеріне сай әртүрлі көрініс береді. Мысалы, Азия елдері халықтарына тән тәсіл - емізу арқылы баланың денсаулығын мықты етіп қалыптастыру болса, Еуропалықтар үшін бірнеше айдан соң-ақ баланы омыраудан ажыратын тастайды да қосалқы тамақтармен қоректендіріп, олардың дене жағынан әлсіз болып өсуіне алып келетін ерекшеліктерді қалыптастырады деп сипаттама береді ғалым Ф. А. Мустаева. Соған сай әр ұлттың тамақтану ерекшелігіне байланысты оны қорыту мен күш алу көздері әртүрлі қалыптасады. Қазақ халқы етті тамақтармен қоректенсе, кейбір халықтар үшін ондай тағамдар тым ауыр, сіңірімі қиын болып келеді. Соған байланысты әр ұлт өз іс-әрекетімен де ерекшеленеді. Сондықтан балуандар мен қара күш иелері қазақта аз болмаған.  Адамның әлеуметтенуіне сол халықтың ғасырлар бойғы тарихымен байланысты қалыптасқан ұлттық рухани болмысы мен менталитетінің үлкен маңызы бар. Біздің қоғамда әрбір ұлттың, халықтың әлеуметтік ортасының спецификалық даму ерекшелігіне орай қалыптасқан өзіндік менталитеті бар. Әр ұлттың менталитеті балалық шақтан қалыптасады. Оның қалыптасуы балада отбасындағы өмірімен байланысты ана тілін меңгеру процесінен басталады. Соның негізінде ұлттық құндылықтары, ұлттық ойлау жүйесі, мәдениеті мен өмірлік көзқарасы, дүниетанымы, әлемді танып білуі, өмірлік іс-әрекет ерекшелігі көрініс табады.

27-билет. Әлеуметтенудің табиғи-географиялық факторын талдаңыз.

Макрофактор (макро - үлкен деген мағынаны бiлдiредi), оған ел, қоғамдық этнос, мемлекеттiң әлеуметтенуге әсерiн түсiнемiз. Ел - мәдени-географиялық феномен. Бұл географиялық жағдайы мен табиғи ерекшеліктері арқылы айқын ерекшеленетін, белгілі шекарасы бар территория. Ол мемлекеттік егемен немесе басқа елдің билігінде болуы мүмкін. Сонымен қатар, бір елдің құрамында бірнеше кішкентай мемлекеттер болуы мүмкін.  Табиғи-климаттық жағдай адамдардың өмірі мен әлеуметтенуіне тікелей және қосалқы әсер етеді. Географиялық және климаттық жағдай елдегі пайда болған қиыншылықтар мен қайшылықтарды жеңе білуге немесе жеңілділіктерге бейімделуге мәжбүр етеді. Мишель Монтень: «адамдар өздері өмір сүретін ортаның климатына байланысты азды-көпті жауынгер, азды-көпті ғылымға, өнерге бейімді болады», - деген. Географиялық жағдай мен ауа райы адамдардың орналасу тығыздығы мен баланың туылуына да әсер етеді. Мысалы, екі аралда өмір сүретін Куба мен Исландия елдерінің территория ауданы бірдей болғанымен, адамдар саны әртүрлі. Кубада адамдар саны Исландиялықтарға қарағанда 20 есе көп. Өйткенi климаттық жағдай елдегі адамдар денсаулығына да әсер етеді. Әрбір елдегі табиғи-географиялық жағдайлар мен сол елдегі халықтың сана сезімі тұтас алғанда жер көлемінің орналасуына орай аймақты құрайды. Олар тек климаттық жағдайымен ғана емес, сонымен бірге бір-бірінен экономикалық жағдайымен, мәдени ерекшелігімен де өзгешеленеді. Тіпті, олар сөйлеу қорында пайдаланылатын кейбір ерекше сөздерімен, сөйлеу мәнерімен, сөйлеу диалектісіндегі ерекшеліктермен айқындалады. Олар тіпті салт-дәстүрлері, тұрмыстық жағдайлары, тұрмыстық үй жиһаздарды таңдау талғамы, сәулет өнерінің элементтерінде де өзгешелікті сақтайды. Аймақтық жағдайлардың әлеуметтендіруге ықпалы әртүрлі сипатта болады. Аймақтың табиғаттық-климаттық жағдайлары адамның денсаулығына да өзіндік ықпал етеді. Ерте жастан суық аймақта өмір сүретін баланың денесінің суыққа шыныққан болуын қамтамасыз етсе, бұл аймаққа ересек шағында келген адамға ол біршама қолайсыздықтар мен денсаулығына бірқатар сырқаттар алып келуі мүмкін. Ыстық аймақтағы адамдардың дене қимылында біршама ширақтық пен шапшаңдық болуы мүмкін. Мінез-құлқына да ақжарқындық пен ашықтық тән болады.  Сонымен қатар, аймақтың географиялық-климаттық жағдайы сол жерде мекен еткен халықтың мәдени және әлеуметтік-саяси көзқарастарының да өзгеше қалыптасуына ықпал етеді. 

28-билет. Әлеуметтік педагог пен өзін-өзі тану мұғалімінің салауатты өмір салтына бағытталған іс-әрекетіне талдау жаса.

Салауатты өмірін сақтау проблемасының зерттеулерінің қортындыларына сүиенсек, елімізде соңғы жылдары  денсаулық көрсеткіштері нашарлап, халықтың табиғи өсу деңгейі және туу көрсеткіштері төмендеп, ауру мен өлім-жетім деңгеиі артып, демографиялық көрсеткіштері нашарлауда. Әсіресе балалар денсаулығы өте алаңдатарлық жағдайда, екі миллионнан астам балалар мен жасөспірімдер асқынған ауру түрлері бойынша диспансерлік есепке тіркелген. Мемлекет үшін адамның денінің сау болуы немесе ауру болуы немесе ауру болуы қандайда бір нақты материалдық мәні бар құбылыс. Себебі, біріншіден, ауру адамға оның емделуі үшін қаржы бөлуі керек, екіншіден, ол адам жалпы ұлттық өнім көлеміне әсер ететін материалдық құндылық өндірмейді, немесе ол үшін басқа адамдар жұмыс істеуі керек, Яғни, қазіргі нарық заманында дені сау адам үлкен маңыздылыққа ие. Еліміздің өндірістік потенциялы мен қоғаныс қызметіне тікелей кері әсер етіп отырған жағдай, елдің ертеңгі болашағы, мектеп түлектерінің денсаулықтарының ең төменгі деңгеиде болуы . Әскерге қызмет етуге шақырылған жастардың денсаулық жағдайларына байланысты көпшілігі кері қайтарылуда.Адам денесінде әртүрлі органдарында  температураның мөлшері қандай. Арнаулы жүргізілген зертеулердің қортындыларына қарағанда, адам денесінің температурасы тұрақты болады деп айту салыстырмалы түрде айту деп ұғыну керек. Адам денесінің ашық болуы айналаны қоршаған сыртқы орта температурасының әсеріне қарай тез төмендеп кетеді. Алжабық денедегі температура онша өзгеріске ұшырамайды. Ішкі органдардың температурасы айналаны қоршаған сыртқы орта температурасымен байланысты, онша көп өзгеріске ұшырамай, тұрақты түрде болады.Салауатты өмір сүрудің екінші бір сипатты белгісі темекі шегуден, насыбайатудан бой тарту.

1.2.Салауатты өмірін сақтау, тұлғаны әлеуметтендірудің бір саласы

Ежелгі грек филосыфтарының бірі Сократ, адамның табиғи қаблеттеріне мән бере отырып, салауатты өмір салтын сақтау жолдың адамның өзін-өзі  тануынан басталатынын айтады; Кімде-кім өзін танып білсе, ол өзіне ненің пайдалы екенін біледі және ол өзінің қолынан ненің келетінін, ненің келмейтінін анық ұғады. Яғни Сократ, адам өзіне ненің пайдалы ненің зиян екенін саналы түрде ұғына отырып, өз өмір салтын сақтау жөнінде айтып оты Алайда денсаулықты күту адам өмірінің ерте кезеңінен бастау алуы керек, ал жас баланың өзін-өзі тану қаблеті днңгейіне бірден жетпейтіні белгілі. Сондықтан, ойшылдар баланы салауатты өмір салтын сақтау жас кезеңінен бастап арнайы тәрбиелеу мұраты мен бағдарламасы жөнінде айта отырып., афиналық тәрбие дәстүрін дамытады. Ол жан мен тәннің бірлігін ескере отырып; дене үшін-гимнастиканы, жан үшін-әуенді, арнау қажет деп ұйғарады.Аристотель  баланы салауатты өмір салтын  сақтау және тәрбиелеу мәселесін олардың жас ерекшелігіне сәйкес белсенді дене қозғалысымен және дұрыс тамақтандыру  мәдениетімен байланыстырады. Ол өзінің Этика;политика; керектігі жөнінде жазады. Сонымен қатар баланы оның жасына сәйкес келетін тамақпен тамақтандырып, тазалық әрекетін және біртіндеп шынығуын қамтамасыз етудің қажеттігін айтады.Әбу Әли ибн-Сина тазалық талаптары  кодексін жасай отырып, мектепте  тамақтану, ұйықтау және оқу  рижимдерін сақтаудың маңыздылығын  атап көрсетеді. Ол салауатты  өмір салтын сақтау төмендегідей ұстамдарын негіздеп және бала жас кезінен бастап осы ұстамдарды ұстануды керек деп тұжырымдаған;

       1.Табиғилығының  бір қалыптығын сақтау;

       2. Тиімді  тамақтану

    3.Денесін артық  заттардан тазартып отыру;

    4. Дене құрылысын  тепе –теңдігін сақтау

    5. Мұрын қуысын  арқылы дұрыс дем ала білу;

    6. Киімнің қолайлы  болуы;

    7.Рухани және  физикалық қозғалыстың бірқалыптылығы.

Баланың денсаулығын  сақтау мен нығайтуда оның мінез-құлқын салмақтылыққа және орнықтылыққа тәрбиелеу  мәселесіне қатысты шығыстың жағымсыз қылықтар қалыптасып және ол өте тереңдеп кетсе оны басқа, онша зияны жоқ қылықтарға ауыстыру немесе ол қылықтан мүлдем арылту керек. Ол үшін денесіне әсер ету арқылы жаза қолдануға болады, алайда оған өте әуестенбеген жөн. Баланы өзінің және айналасындағылардың алдында кемітпеу үшін жеке жазалау қажет.

Әлеуметтік педагог пен өзін-өзі тану мұғалімінің салауатты өмір салтын сақтауға бағытталған іс-шаралар

2.1.Салауатты өмірін қалыптастыру іс-шаралары.

        Әлеуметтану, психология-педагогикалық және медециналық зерттеулерде жан-жақты 0арастырылған. Осы мәселеге қатысты ғылыми еңбектерге сараптама жүргізе отырып, салауатты өмір салты ұғымының мәнін анықтаудың үш түрлі тәсілін ажыратуға болады.Бірінші  тәсіл - Әлеуметтік өмір салттың, жалпы мәдениеттің бір бөлігін құрайтын, оны жан-жақты зерттеуге мүмкүндік беретін жүйе ретінде анықтайтын түсініктемелер. Екінші тәсіл – Денсаулықты сақтаудағы және нығайтудағы тұлғаның жеке қасиетіне негізделе жасалатын іс-әрекеттер тұрғысынан анықталады.Үшінші  тәсіл – Денсаулықты сақтауға және нығайтуға бағытталған арнайы іс-әрекеттер түрі, тәсілдері, шаралар деп бөліп қарайтын анықтамалар жиынтығы.

 Әлеуметтік педагогиканың  салауатты өмір салтының маңыздылығы,  оның мүмкүндігімен анықталады.Т.С.Иманғалиевтің анықтауы бойынша оның негізгі қызметтері;

                  -Физикалық және рухани қажеттіліктерді  қанағаттандыру;

                   -Жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру;

                   -Адамды денелік жағынан жетілдіру;

                   -Рухани қызығушылықтарды, құндылықтарды, адамгершілік қасиеттері мен қажеттіліктерін дамыту.

Әлеуметтік педагогиканың салауатты  өмір салтының өлшемдері-адамдардың қоғамдық-еңбек  қарым-қатнастарының, жан ұялық-тұрмыстық іс-әрекеттерінің жүиесі, адамның физикалық, рухани қаблеттерінің оны қоршаған табиғи және әлеуметтік ортамен бірліктегі және салыстырмалы түрдегі үилесімділікпен жан-жақты айқындалуы, адамның өзінің және айналасындағы адамдардың денсаулығына қарым-қатнасы. Біршама нақты болып әлеуметтік гигиенада пайдаланылытын популяциялық өлшемдер алынады; тіршіліктің орташа ұзақтығы, ауру-сырқау деңгейі, дене даму.Салауатты өмір салтты ұғымын  анықтауда негізгі екі факторды; жеке тұлғаның генетикалық табиғатын  және оның тіршілік әрекеттерінің  нақты жағдайларымен сәйкестігін ескерту қажеттілігін атап көрсете отырып; Салауатты өмір салт-адамның тұқымқуалаушылықпен берілген типтік ерекшеліктеріне сәйкес келетін және денсаулықты сақтау мен нығайтуға және адамның өзіндік әлеуметтік-биологиялық қызметін толық орындауын қалыптастыруға бағытталған тіршілік әрекеттерінің тәсілі-деп анықтама береді.