27 Билет

1Бөлшек бетінің сапасы дайындаманы дайындау кезеңінде қамтамасыз етеді, олардың одан арғы механикалық және термиялық өңдеуі. Сонымен металдың құрылымы өзгереді, ол металдардың түйіршігімен бөлшектенуіне байланысты, өңдеуін кесу және пластикалық түрінің өзгеруі кезіндегі анық бейімделуіне қарай анық бас қозғалысы. Қаттылығын арттыру мақсатында термиялық өңдеу нәтижесінде металдың құрылымы өзгереді. Сонымен беттік қабатында сығушы және созушы кернеу пайда болады. Қолайлы болады сығушы кернеу, ерекше белгі ауыспалы жүктемеде. Созушы кернеу бөлшектің бетінде пайда болады және кесу кезіндегі тұрпайы өңдеуде, эксплуатация кезінде пайда болады. Металлдың төзімдділігі шегінен артқан кезінде бөлшектің сынуы мүмкін.

Беттің сапасына тигізер факторларға жататындарға: физико-механикалық көрсеткіштері, құрылымы, кедір-бұдырлығы, адыр-бұдырлығы, қаттылығы, кернеуі, өлшемдерінің дәлдігі, піні және беттің орналасуы.

2) Жаңа технологияны жасау қажеттілігі өте жетіспеушілігі сол өндірістерде байқалады, ондағы ескірген әдістердің тиімділігі таусылды, ал дәстүрлә әдістерді қанша жетілдірсе де елеулі экономикадық тиімділігі болмайды.Дәстүрді өңдеудің технологиялық әдістердің қолданбай физикалық прогрессивті, химиялық және биологиялық әдістер етіп қолдану қазіргі кезде өте нәтижелі кесуші инструментті, ыстық және суық көлемді пішінөзгертуші, пісіру, штамптау, бөлшекті бетінен нығайту, ұнтақты металлургия. Қазіргі кездегі бұйымдар өндірісінде станоктарды СӨБ (ЧПУ) қолдануда қатты станоктардың :”Өңдеуші орталық” типі кеңінен пайдалануда. Өндірісте лазер сәулесін өте көп рөл көрсетеді, магнит өрісі, ультрадыбыс және басқа да бұйымдар материалдарына әрекет ету тәсілдерін қолдануда.Лазер технологиясының көмегімен өнімділігін арттыру және дәлдігімен химиялық құрамы бойынша және материалдың қаттылығына қарамай әр түрлі өңдеуді жүргізуге болады.Өте перспективті СӨБ (ЧПУ) станогын қолдану, ондағы кесуші инструменті болып электрлі ұшқынды (электр ұшқын станогы СӨБ жапон өндірісінікі )

3)Бөлшек беттеріне өәдеудегі дәстүрлі әдістердің әрекеттері бөлінуі мүмкін – магнитті, механикалық және жылулық. Механикалық әрекеттің беттерге өзінің сипатына қарай тұрақты және импульсивті болып бөлінеді. Тұрақты әрәкет етушіге жататындары металды өңдеуді жүзбен кесу және түрлі құралмен металл кесуші станокпен жаңқалап кесу; пластикалық пішін өзгерту; металды беттерді бытыралығыншалы өңдеу; импульсті әрекеттерге жататындар: металды қысыммен өңдеу; темір соғумен, ыстық және суық штамповка, тығыздау, прокатты, сым созу, ультрадыбысты өңдеуді жылумен әрекеттестіру немесе термиялық өңдеуді металдың құрылымын өзгерту үшін қолданады және жаңа механикалық және физикалық қасиетін алу үшін. Сол түріне әрекет ететіндерге жататындар химико-термиялық өңдеулер, электропішін өзгерткішті өңдеу, лазерлі өңдеу. Плазмалы өңдеу. Беттерге әрекет ететін химиялықтар әртүрлі болады: электрохимиялық өңдеу, гальванопластикалық беттерге магнитті әрекет ету магнитті импульсті пішін пайда болумен және ол қысыммен өңдеу әдісіне жатады. Ол кезде күш тигізер әрекетімен пішін өзгереді де электромагнитті әсер есебінен сол дайынламадан басталады. Ток жүргізуші материалмен орындалады.

Әрбір осы типтегі әдістердің бірқатар әрқайсысының бір бірінің артықшылығы бар, бірақ барлық әрекеттердің өзінің артықшылықтарымен үйлестірушілігі жоқ. Әдісті жасау үшін бұйымның қабілеттідігінің көрсеткіштерімен, типтік әдістер жолымен оңтайландыруды қолданады. Айлалы әрекетті типтік тәсілмен өңдеу – жаңа технологиялық процесспен алу жолы Мысал ретінде, айта кетсек магнитті-абразивті, анодты-абразивті өңдеулер, электрохимико-ультрадыбысты, электрохимико-механикалық, гальвано-механикалық, хромдық, эрлзиялық- электрохимиялық өңдеулер.

28-билет

Беткі қабат сапасының иеленуінің технологиялық проблемалары. Механикалық өңдеуін жобалау кезіндегі технологиялық нығайтуының есепті технологиялы мұрагерлігі. Эксплуатациялық көрсеткіштерінің бетінің қабат жағдайының функционалдық байланыс көрсеткіштерін анықтау. Беткі қабатының сапасы мұрагерлігінің технологиялық проблемалары. Барлық сатыдағы бөлшектердің өмірлік циклының құралу жағдайын талдау процессі. Технологиялық мұрагерліктегі сапалы және санды байланыстары. Технологиялық мұрагерлік туралы ғылымның негізін қалаушы П.И.Ящерицын. Синэнергетикалық тәсіл негізінде технологиялық және эксплуатациялық сапа көрсеткіштерінің мұрагерлік математикалы үлгілері құрылған, солар арқылы техникалық жүйелерді қолдану жәәне өндіріс кезіндегі әртүрлі режимнің тәртәптері жазылған. Математикалық үлгіні компьютермен жобалау машина жасау бұйымдарының күрделі- конструктивті-эксплуатациялық және бұйымдарды жасау кезіндегі қаржы шығындарын кеміту мүмкіндігі зор.

Технологиялық мұрагерліктің эксплуатациялық көрсеткіштері жағынан бұйымдардың сапасын қамтамассыз ету бойынша кейбір шараларды ұсынады.

Технологиялық мұрагерлікті күрделі жиынтықты құбылыс ретінде қарастырады, онда бөлшектердің сапа көрсеткіштерін бір- бірінен тасымалды байланыстығымен құрастырылады. Технологиялық мұрагерлік бір өлшемді үлгімен жазылуы мүмкін емес, ал технологиялық тізбек режимі- беттік қабатының жағдайы- эксплуатациялық қасиеті функционалды түріндегі күрделі байланыс бар болуын болжайды.

Технологиялық процесстің жалпы құрылымы күрделі көпөлшемді жүйе екені байқалады, оның дайындаманың әртүрлі сипаттамасы кірер есігіне, ал шығарында дайын бөлшектер үшін сол сипаттамалар жиынтығына қамтамасыз етіледі. Бұл өзгерістер технологиялық факторлардың жиынтық әрекетімен әрбір операцияның технологиялық процессімен анықталады. ЭЕМ көмегімен қазіргі кездегі жүйелермен технологиялық процесстерді талдауы көрсеткендей санды байланысын жасау қажет еткен операциялардың жазылу байланысы бірге.

Элементарлы технологиялық процесстердің математикалық үлгісі граф түрінде берілуі мүмкін, оның сүйір ұшы бетсапасының белгілі жағдайына сәйкес келеді, ал көптеген доға-технологиялық операцияны білдіреді.

Ұқсас есептерге көп даналы теңдеулер үшін жүйелер теңдеін құрып, оны тек қана динамикалық бағдарламаның көмегімен шешуге болады. Ұқсас есептердің нақтылы шешімі өндіріліп шығарылатын өнімнің сапасының негізгі критериялық бағасына байланысты шешіліп жүрген есептердің көбісі бұйымдардың ең төменгі өзіндік құнымен қамсыздандыру жағдайы кезіндегі есептеуін оңтайландыру(оптимизация) жатады. Бірақта, кейбір жағдайда басқа бағалаушы функцияны қолданған жөн.

Математикалық үлгілеуі кезінде есептеулерін қысқарту үшін технологиялық мұрагерлігін мақстақа сәйкес, бетінің сапа көрсеткіштерінің бір аттасымен есепке алмай, кейбір жинақты формулалар арқылы, өңдеу процесстеріне ең көп әсерін тигізетінін қарастыру керек.

2. Беріктендіруші электр–ұшқындық өңдеу (ЭҰӨ) электрод (анод) пен бөлшектің (катодтың) арасында импульстік разрядтың жүруіне негізделген.

1-сурет. Электр-ұшқындық беріктендіруге арналған қодырғы: 1-якорь; 2-беріктендіруші электрод; 3-беріктендірілетін бөлшек; Г-тұрақты ток көзі немесе түзеткіш құрылым; R- реттелетін кедергі; С-конденсатор.

ЭҰӨ мағынасы токтың жылулық әсерімен бір уақытта электрод материалының бөлшектің бетіне көшірілуі (өсіруі) және беріктендіруші электрод элементтерімен және ауаның азотымен бөлшектің бетінің қоспалануы болып табылады. Беріктендірілген қабат карбидтердің, нитридтердің, карбонитттердің және шынықтыру құрылымының болуымен байланысты жоғарғы қаттылығымен ерекшеленеді. 1–суретте электр–ұшқындық қондырғының сұлбасы көрсетілген. Электр–ұшқындық беріктендіру және металды көшіру бұйымның беті мен дірілдеткіштен тербелмелі қозғалыс беретін электрод арасындағы электр зарядының жылулық және химиялық әсері кезінде ауа немесе газ ортасында жүргізіледі.Бұл әдістің кемшіліктері – қалыңдығы едәуір беріктендірілген қабатты алудың мүмкін еместігі, созушы кернеудің пайда болуы себебінен шаршауға төзімділіктің 10-20% төмендеуі және беттің кедір–бұдырлығының өсуі.