2. Сөйлеу мәдениетi

Мәдениетті сөйлеу - білімділіктiң, тәрбиеліктің және адамның жалпы мәдениетінің негiзгі белгілерінің бірі. Фирманың табысты қызметі, оның имиджі белгілі дәрежеде оның басшылары мен қызметкерлерiнiң сауатты іс жүргізулеріне байланысты.

Адамның сөйлеу мәдениетінің жалпы белгілеріне сөз сөйлеу дұрыстығы, тіл байлығы, нақты, қысқа және анық сөйлеу, әсерленушілік жатады. Сөз сөйлеу дұрыстығы жалпыға бірдей тілдік нормаларымен анықталады, сондықтан осы нормалардың кемiнде біреуін бұзудың нәтижесінде тыңдаушылар жағынан қарсылық білінеді. Бұл жағдайда сөз сөйлеушінің беделi төмендеп, тыңдаушылар назарын басқа мәселелерге аударады. Сөз сөйлеу процесінде грамматиканың тілдік нормаларын сақтап, сөздерді дұрыс пайдаланған жөн.

Грамматикалық талаптардың бірі - ауызекі тілдің ерекшеліктерін ескеру, себебі ауызекі тіл жазбаша тілден синтаксистiк белгілер бойынша ерекшеленедi. Адамның құлағы жазбаша емес, ауызекі тілді жақсы қабылдайды. Мамандардың айтуынша, қысқа және қиын емес сөйлемдер құлаққа оңай шалынады. Ертедегi риторлар ұзын сөйлемдерге қарсы болған, себебі ондай сөйлемдерді тыңдау қиындығымен қоса олар оратордың тынысын тарылтады. Бірақ, қысқа сөйлемдердің көптігі сөз сөйлеу шеберлігін нашарлатады, ал кейбір жағдайларда айтылатын сөздің жатықтығы, мағыналық бірлігі бүлінеді. Егер ұзын сөйлем интонациялық бөлу арқылы дұрыс айтылса, ораторға ұзын сөйлемдердi пайдалануға болады.

Ауызекі тілдің негізгі белгісі - түрлі қосымша сөздерді пайдалану. Бұл сөздер оратордың сөйлеген сөзіндегі белгілі мәселелерге назар аударғызып, оларды талқылауға шақырады. Сонымен қатар, ауызекі тілде жазбаша құжаттарда пайдаланылатын сөздерді қолданбаған жөн. Егер сөз өзінің мағынасына сәйкес қолданылып, сөйлемдегі басқа сөздермен келісетін болса, тыңдаушыларга айтылған сөз әсер етуі мүмкін. Адамдар сөз сөйлеу мәдениетiнiң мынадай талаптарын ескеруі керек:

• әдеттегі әдеби тілдің сөздерін дұрыс айту;

• сөз сөйлеу стильдерін бір-бірімен араластырмау;

• тавтологиялық құрылымдарды пайдаланбау.

Тілді жақсы білетін адам сөйлеген сөзінде лексиканы және фразеологияны пайдаланады, ол күрделі мәселелердің өзін жалпыға бірдей түсінікті тілмен айтады. Адамның сөз байлығы оның сөздік қорына және оны стилистикалық пайдалануына байланысты. Адамның сөздік қоры оның жалпы мәдениетімен тығыз байланысты, сондықтан ол көркем әдебиетті көбiрек оқуы керек.

Тыңдаушылар жаңа ақпарат бермейтін сөзді тыңдағысы келмейді, оларға бұрыннан белгілі мәселелерді қайталаудың қажеті жоқ. Қазақ тілінде көптеген шет тілдерінен келген сөздер жиі кездеседі, сондықтан да сөйлеуші айтатын шетел сөзінің мағынасын жақсы білуі керек.

3. Қызмет бабындағы қарым-қатынастар

Этикет ережелері мен нормаларын іске асыру басшыға ұжымды басқару процесін тиімді ұйымдастыруға көмектесіп, қол астындағы қызметшiлерге тәрбиелік жақсы әсерін тигізе отырып, басқарудың демократиялық стилін нығайта түседі. Қызмет этикетінде кездейсоқ нәрсе жоқ. Адамның лифтідегі, ауладағы және офистегі жүріс-тұрысы - осының бәрі оның бейнесін қалыптастырады. Сол себептен басшы қоғамдағы тәртіп ережелерін білуге тиістi.

Басшы өзі қызмет атқаратын ғимаратқа кіргенде егер ұйымда қорғау немесе рұқсатнама қызметі болса, басшы есікте тұрған адаммен амандасуға тиісті. Өзі тікелей жұмыс істейтін бөлімге кіргенде басшы барлық қызметкерлерімен амандасуы керек, бірақ қол алысып амандасу шарт емес.

Басшы коридор бойымен келе жатып, өз қызметкерімен кездесіп, оған жұмыс жайлы сауал қойғысы келсе, басшы кызметкерін тоқтатып әңгіме бастауы керек. Егер әңгіме барысында олардың жанынан тағы бір қызметкер өтіп бара жатып амандасса, басшы әңгімелесіп тұрған қызметкерінен кешірім өтініп амандасуы керек, ал егер әңгіме өтіп тұрған сауалы күрделі болса, жауап бермеуіне де болады.

Басшы күнұзаққа кіммен амандасқанын есінде сақтай алмайды, бұл жағдайда қызметкерлерімен артық рет амандасудың еш айыбы жоқ. Амандасып жатқан кезде қолды қалтада ұстап тұруға болмайды. Басты изеп «Сәлеметсіз бе», «Қайырлы күн», «Қайырлы кеш» деп амандасу керек. Әйел кісімен, өзінен жасы үлкен кісімен және басшысымен сөйлесіп тұрғанда қолды қалтада ұстауға болмайды.

Егер басшының кабылдау болмесінде хатшысы болса, ол келуші адамдардың ағынын реттеп отырады. Басшының қабылдау бөлмесі және хатшысы болмаса қызметкерлер есікті соқпайды, мұндай әрекет этикет нормасына жатпайды. Есікті жай ашып «Сізге кіруге рұқсат па?» деп сауал қойған жөн. Егер басшы жауап қатпаса, кіруге болмайды, ал егер «Рұқсат» деп тіл қатса амандасып кіре беруге болады. Орындықтың қасына келіп, басшы телефонмен сөйлесіп отырса, ол сөйлесіп болғанша отыруға болмайды, басшы өзі шақырып, «Отырыңыз» деген жағдайда ғана отыруға болады. Егер басшы қызметкерін отыруға шақырмаса, бұл оның мәдениетсіздігі немесе ықылассыздығы емес. Басшы кызметкерін отыруға шақыруы міндетті емес. Әйел кісі өз басшысына бірінші болып қолын беруге болмайды, ал басқа жағдайларда ер кісіге қол созып амандасады. Басшы өз қызметкерлерімен қол алысып амандасуға міндетті емес. Басшы қызметкерлерімен бас изеп немесе ауызша амандасуына болады.

Басшы жиналыстың президиумында болса ол пиджагінiң түймесін ағытып отыруына болады. Егер басшыға сөз берілсе, ол мінбеге барарда пиджагінің түймелерін салады. Сол сияқты туған күнде, мерейтойда немесе мейрамханада ер кісі тiлек айтарда пиджагінің түймелерін салғаны жөн.

Қызметкердің кабинетіне қандай дәрежедегі болмасын басшы кірсе, кабинет иесі әйел кісі болған жағдайда бірінші болып қол беріп амандасады. Бірақ кіріп келген адамға үстел үстінен қол беріп амандасуға болмайды. Келушіге жақындап барып, қол беріп амандасып, орындық ұсынып, отыруға шақыру керек.

Қоғамдық жерлерде қызметтестермен қол алысып амандасудың керегі жоқ. Бас изеп амандасқан жөн, жасы кішілер қаттырақ иіліп басын изеген жөн.

Өзіне бағынышты қызметкерлермен басшы қашықтық белгілеу керек. Олардың алдында жалбақтауға немесе кісімсуге болмайды. Iс жайындағы қарым-қатынастар орынды, бiркелкi, талапты болуы керек. Басшы өз қызметкерлеріне берілген тапсырмалардың орындалуын қадағалап отыруы тиiс.

Егер басшының әдептілігі жоғары деңгейде және ол қызмет этикетін білетін болса, сонымен қатар қызметкерлердің арасында өз беделінің жоғары болуын қаласа, ол ешкімді дөрекі түрде сынамайды. Адамдардың намысымен санасу шарт. Қандай да болмасын сын әділ, дәлелді және әдепті болуы тиіс. Сонымен бiрге қызметкерлердің жұмысқа теріс әсерін тигізетін кемшіліктері мен қателiктерiн ешқашан назарсыз қалдыруға болмайды.

Қызметкерді туған күні немесе мерейтойымен құттықтау үлгі бойынша ғана емес, адамның есінде ұзақ сақталатындай жылы болуы керек. Ұйым басшысы міндетті түрде ұжымға келіп, мерейтой иесін шын пейілімен құттықтап, жақсы жұмысы үшін алғыс жариялағаны жөн. Басшының мұндай ізгі ісі қызметкерлерге жақсы психологиялық әсер етеді. Қызметкер үшін басшының оны құрметтегенінен әріптестері осы құрметтеуге куә болғанының мәні зор. Кез келген ұжымда ақ ниетпен шын жүректен шыққан құттықтау жоғары бағаланады.

Іскерлік этикеттің маңызды ережесі - уәде және уақыт дәлдігi. Уақыт дәлдігін бұзу, тәртіпті бұзу адамгершiлік тұрғыдан әріптестерінің мүддесін сыйламағандық және немқұрайлы қарағандық деп саналады.