25 Тарау Басшылық: билiк пен жеке ықпал

1. Билiк, ықпал, лидер

Топтар мен бейресми ұйымдар жеке адамның мiнез-құлқы мен ұйымның тиiмдiлiгiне күштi ықпал етуi мүмкiн. Iс жүзiндегi қарым-қатынас басшылық ұсынғанмен үйлеспесе де басшы топ пен жеке адамдардың талпыныстарын жалпы мiндеттi орындауға бағыттап отыруы тиiс. Осы мiндеттi жүзеге асырудың негiзгi механизмi - басшылық, сондай-ақ билiк пен жеке ықпалдың дербес, бiрақ тығыз байланысқан тұжырымдамалары. Ұйым басшысы - бұл бiр мезгiлде өз қарамағындағыларын тиiмдi басқаратын әрi лидер болып табылатын адам. Оның мақсаты - ұйым тапсырған жұмысты орындайтындай етiп, өзгелерге ықпал ету.

Лидерлiк дегеніміз - олардың тырысуларын ұйымның мақсатына жетуiне бағыттай отырып, жекелеген адамдар мен топтарға ықпал ету қабiлетi.

Ықпал - бұл өзге адамның мiнез-құлқына, қарым-қатынасына, сезiмiне және т.с.с. өзгерiс енгiзетiн бiр адамның кез келген мiнез-құлқы. Бiр тұлғаның өзге тұлғаға ықпал етуi мүмкiн нақты құралдары алуан түрлi болуы мүмкiн. Басшылар оларды болжау оңай болатындай және аталмыш идеяны жай қабылдауға ғана емес, iс-әрекетке, яғни ұйым мақсатына жету үшiн қажет iс жүзiнде еңбек етуге, бастайтындай тәсiлмен ықпал етуi тиiс. Өз лидерлiгi мен ықпалын тиiмдi етуi үшiн басшы билiктi дамытуы және қолдануы тиiс.

Билiк - бұл өзгелердiң мiнез-құлқына ықпал ету мүмкiндiгi. Құзырларға қоса басшыға билiк те қажет, себебi ол адамдарға тәуелдi. Ұйымның түрлi бөлiмшелерiнде басшы өзiнiң тiкелей бастығына, қарамағындағыларға және әрiптестерiне тәуелдi. Iс жүзiнде бұл топтар басшыны қоршаған ортаның бөлiгiн құрайды. Осы адамдардың көмегiнсiз басшы өз қызметiн тиiмдi жүзеге асыра алмайды. Көптеген басшылар сондай-ақ жабдықтаушылар, тапсырысшылар, бәсекелестер, олардың iс-әрекеттерiн реттеп отыратын ведомстволар сияқты өз ұйымынан тыс орналасқан адамдар мен ұйымдарға тiкелей тәуелдi.

Қайсыбiр адамның билiк деңгейi құзырларының деңгейiмен емес, өзге тұлғаға тәуелдiлiк дәрежесiмен анықталады. Өзге тұлғаға тәуелдiлiк қаншалықты көп болса, сол тұлғаның билiгi соншалықты жоғары. Мұны келесi формуламен көрсетуге болады: билiкке ие А тұлғасының Б тұлғасына ықпал ету деңгейi = Б тұлғасының А тұлғасына тәуелдiлiк дәрежесi.

Әдетте жалақыны арттыру, қызмет бойынша өсу, әлеуметтiк қажеттiлiктердi қанағаттандыру сияқты сұрақтар жөнiнен өз қарамағындағылары оған тәуелдi болатындықтан басшы оларға билiк етедi. Алайда кейбiр жағдайларда бағыныштылар да билiк етедi, себебi шешiм қабылдау үшiн керек ақпарат, басшыға көмегi қажет өзге бөлiмшелердегi адамдармен бейресми байланыс, қарамағындағылар өз әрiптестерiне жасай алатындай ықпал, қарамағындағылардың тапсырманы орындау қабiлетi сияқты сұрақтар бойынша басшы оларға тәуелдi. Белгiлi артистер мен спортсмендер жасасуы мүмкiн қолайлы келiсiм-шарттар бағыныштылардың басшыға билiк етуiнiң айқын мысалы бола алады.

2. Билiк пен ықпал нысандары

Билiктiң түрлi нысандары болуы мүмкiн. Билiк пен лидерлiк саласындағы зерттеушiлер Френч пен Рэйвен билiктi бес негiзгi нысанға жiктедi:

1. Мәжбүрлеуге негiзделген билiк. Ықпал етушi күнделiктi қажеттiлiктi қанағаттандыруға кедергi жасайтындай етiп жазалау мүмкiндiгiне ие екендiгiне орындаушы сенедi.

2. Көтермелеуге негiзделген билiк. Ықпал етушi күнделiктi қажеттiлiктi қанағаттандыра алатындығына орындаушы сенедi.

3. Сарапшылық билiк. Ықпал етушi қажеттiлiктi қанағаттандыруға мүмкiндiк беретiндей арнайы бiлiмге ие екендiгiне орындаушы сенедi.

4. Эталондық билiк (мысал билiгi). Ықпал етушiнiң сипаттамасы немесе қасиеттерi орындаушыға ұнайтындығы соншалық, ол да ықпал етушi сияқты болғысы келедi.

5. Заңды билiк. Ықпал етушi бұйрық беру құқығына ие, ал оның мiндетi оған бағыну екендiгiне орындаушы сенедi. Ол ықпал етушiнiң бұйрығын орындайды, себебi дәстүр бағыну орындаушының қажеттiлiгiн қанағаттандыруға әкеледi деп үйретедi. Сондықтан да заңды билiктi көбiне дәстүрлi билiк деп атайды. Бағынышты тұлға басшының нұсқауына тек ол ұйымдық иерархияда жоғары тұрғаны үшiн бой ұсынған жағдайда заңды билiк әрекет ете алады. Барлық басшылар заңды билiктi пайдаланады, өйткенi оларға өзге адамдарды басқару құзыры берiлген.

Билiктiң осы негiздерi басшы қарамағындағыларын ұйымның мақсатына жетуiне бағытталған жұмысты атқаруға мәжбүрлей алатын құралдары болып табылады.

Қорқыныш арқылы ықпал ету. Адамға шынында бiр нәрсе қажет болып, өзге адам одан оны тартып ала алатындығына сенiмдi болған жағдайларда мәжбүрлеу әдiстемесi билiкпен қатар жүредi. Жұмыс орны қорқыныш пен мәжбүрлеудi пайдалана отырып, билiктi дамытуға зор мүмкiндiк бередi, өйткенi бiздiң қажеттiлiктерiмiздiң көпшiлiгi нақ сонда қанағаттандырылады.

Жағымды әлдендiру арқылы ықпал ету. Сыйақы беруге уәде ету - өзге адамдарға ықпал етудiң ең көне және әдетте ең тиiмдi тәсiлдерiнiң бiрi. Көтермелеуге негiзделген билiк одан ықыласты мiнез-құлықты алу мақсатымен бағыныштыға жағымды әлдендiру арқылы ықпал етедi. Басшының қалағанын орындағаны үшiн қайсыбiр нысанда сыйақы алуды күтетiндiктен, орындаушы мұндай ықпалға қарсылық бiлдiрмейдi.

Парасатты сенiм арқылы ықпал ету. Орындаушы басшының бiлiм құндылығына сенедi. Орындаушының бой ұсыну жөнiндегi шешiмi саналы болып табылатындықтан, ықпал бұл жағдайда парасатты деп есептеледi.

Харизма көмегiмен ықпал ету. Харизма дегеніміз - лидердiң жеке қасиеттерiне немесе қабiлеттерiне негiзделген билiк. Мысал билiгi, немесе харизматикалық ықпал, орындаушы өзiн лидермен салыстыратындығымен немесе оған деген құштарлығымен анықталады.

Дәстүр арқылы ықпал ету. Егер де тарихқа үңiлер болсақ, дәстүр ықпал етудiң ең көп тараған құралы болып табылады. Орындаушының қауiпсiздiк пен қатыстылыққа деген қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн басшы дәстүрдi пайдаланады. Алайда орындаушы осы қажеттiлiктердi басшы қанағаттандыра алатындығына көзiн жеткiзетiн құндылықтарды ұғынған жағдайда ғана бұл әдiс әрекет ете алады. Дәстүр ұйымға да, басшыға да қолайлы құрал болып табылады, өйткенi орындаушы адамға емес, лауазымға жауап қайтарады. Бұл жағдай тұрақтылықты арттырады, себебi ұйым қандай да болмасын жалғыз адамның қабiлетiне тәуелдi болмайды.