9 Тарау Ұйым мақсаттары және олардың жіктелуі

1. Мақсат түсiнiгi

Барлық басқару процесінің бастапқы кезінде оның мақсаттары анықталады. Басқару мақсаттарын дұрыс анықтай білудің басқару жүйесін қалыптастыруда маңызы зор. Спиноза мақсат әлемді билейді десе, Ф.Энгельс әлемде мақсаттарсыз ештеңе істелмейді деп атап өткен.

Мақсат – бұл адамның, адамдар тобының, ұйымның саналы қызметінің алдын ала ойластырылған нәтижесін білдіретін санат.

Мақсатқа жетуге жәрдемдесетiннiң бәрi құралдар деп аталады. Мақсат пен құралдардың сәйкес келуi ұйым тиiмдiлiгiнiң шарты болып табылады.

Ұйымды адамдарға олар жеке-жеке орындай алмайтынды ұжым болып орындауға мүмкіндік беретін, мақсаттарға жету құралы ретінде қарастыруға болады. Әрбір аралық мақсатты кейінгi мақсаттарға жетудің құралы ретінде қарастыруға болады. Мысалы, фирма құру үшін ақша табу бастапқы мақсат; ақшаға материалдар, жабдық, жұмысшы күші сатып алынады, яғни мақсат құрал болып табылады; жабдықты сатып алу – мақсат, ал сатып алынып, орнатылған жабдық - игілікті өндіру құралы, яғни мақсатқа жету. Қайсыбір құралдың тиімділігі ықыласты мақсатқа жету ықтималдығын білдіреді. Ықтималдық қаншалықты жоғары болса, құрал соншалықты тиімді. Мақсаттар құралдарды есепке алу нәтижесі ретінде құралса, керісінше, құралдар мақсаттарға сәйкес іріктеледі. Мақсат құралға айналса, оған ие болғанға шейін құрал мақсат ретінде болады.

Мақсаттар не жүргiзiлетiн саясаттың мiндеттерi мен iскерлiк нұсқамалары ретiнде жоғарғы басшылықпен ресми түрде жарияланады, не ұйымның философиясында, оның қызметiнiң негiзгi қағидаларында айқын емес түрде ұйғарылады.

Ұйымға қатысушылардың әл-ауқаты қойылған мақсаттарға жету дәрежесiне тiкелей тәуелдi болғандықтан олар қайсыбiр дәрежеде оны iске асыруға мүдделi. Бiрақ, әдетте, нәтиже күтумен сәйкес келмейдi, өйткенi жоспарланған әрекеттерден түрлi ауытқулар әрқашан орын алуы мүмкiн.

Бүгiндерi байлыққа ие болу көптеген шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң тiкелей мақсаты ретiнде қарастырылмайды, себебi:

1. коммерциялық ұйымдармен қатар пайда табу мақсатын көздемейтiн коммерциялық емес ұйымдар да пайда болды;

2. көптеген iрi ұйымдарда билiк басында меншiк иелерi емес, жалдамалы басқарушылар тұр, олардың мiндеттерi әрдайым тек баюды ғана көздемейдi;

3. ақырында, бүгiндерi пайданың өзi осы сәтте адамдарға не қажеттiсiн өндiре бiлуге және олардың қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға байланысты, демек, осы мiндеттi басқаларына қарағанда жақсырақ орындаса, пайданың көп шамасына да үмiт арта алады.

Ұйым мақсаттары маңызды ресурстардың иелерiмен өзiндiк құндылықтар жүйесiне сәйкес анықталады. Оларды тұжырымдау мынаған байланысты:

• мақсат аталмыш ұйымның қоғамдағы объективтiк рөлiн, оның қызметiнiң, өндiрiстiк және кадрлық әлеуеттің сипаты мен ауқымын бейнелейдi;

• мақсаттарды тұжырымдауға ұйым қызметiмен байланысты көптеген субъектiлердiң мүдделерi елеулi ықпал етедi;

• мақсаттарды қою оларға жету жолдары мен құралдарына қатысты шектеулердi есепке алумен байланысты.

Мақсаттарды тұжырымдау үшiн ұйым ұмтылатын нәтиженiң сапалық және сандық нысанын және оған жетудiң ықыласты мерзiмдерiн анықтау қажет. Көбiне оны бiрден жасау мүмкiн болмайды да аралық мақсаттарды қоюға тура келедi. Әдетте мақсаттарды ешқашан түпкiлiктi тұжырымдау мүмкiн болмайды, өйткенi жұмыс барысында олар әрдайым нақтыланып отырады.

Басқару жүйесiнде мақсаттар бiрқатар маңызды қызметтер атқарады:

1. ұйымның философиясын, оның жұмыс iстеуi мен дамуының тұжырымдамасын бейнелейдi;

2. ұйым қызметiнiң негiзгi бағыттарын белгiлейдi, демек оның жалпы және басқарушылық құрылымының негiзiн құрайды, оның сипаты мен ерекшелiктерiн анықтайды;

3. айналаға бейiмделуге көмектеседi, субъект үшiн қоршаған ортада бағдарға айнала отырып, белгiсiздiктi азайтады;

4. ықыласты мақсатқа жетуге шоғырлану бiр сәттiк құмарлыққа қарсы тұруға, ойластырылғанға ең аз шығындармен жетуге, үлкен әсермен тезiрек әрекет етуге мүмкiндiк бередi;

5. мәселелердi ерекшелеу, шешiм нұсқаларын таңдау, бақылау және алынған нәтижелердi бағалау, сондай-ақ қызметкерлердi материалдық және моральдық көтермелеу критерийлерiнiң негiзiн құрайды;

6. өзiнiң айналасында ынталыларды топтастырады, оларға ерiктi түрде жоғары мiндеттемелер алуға және оларды орындауға талпынуға түрткi жасайды;

7. аталмыш ұйым әрекет етуiнiң қажеттiлiгi мен заңдылығын қоғам алдында ақтайды.

Мақсаттарға келесi негiзгi талаптар қойылады, олар:

1. Дәл тұжырымдалған, нақты және өлшенетiн болуы, мүмкiндiгiнше тек сапалы түрде ғана емес, сондай-ақ санмен бейнеленуi тиiс. Бұл оларға жету құралдарын таңдауды, орындаушылардың түйсiнуi мен меңгеруiн, олардың арасында мiндеттердiң дұрыс бөлiнуiн жеңiлдетедi; оларды қызметкерлер мен алынған нәтижелердi бағалау негiздерi ретiнде пайдалануға мүмкiндiк бередi.

2. Ұйым қызметiнiң жағдайларына сай келiп, оның нақты мүмкiндiктерiн ескеруi тиiс. Жағдайға барабар мақсаттар баламаларды iздеудi жеңiлдетiп, басшылыққа деген сенiмдi нығайтады.

3. Икемдi, өзгерiп отыратын жағдайларға сәйкес түрленуге және түзелуге қабiлеттi болуы тиiс, әйтпесе ұйым ертелi-кеш тығырыққа тiреледi.

4. Адамдар оларды жеке өздерiнiкi ретiнде тануы тиiс, себебi бұл оларды iске асыруға қызығушылық тудырады. Мұның шарты ұйым мүшелерiнiң көпшiлiгiне мақсаттардың таныстығы, түсiнiктiлiгi, жақындығы болып табылады.

5. Тексерiлетiн болуы тиiс.

6. Бiрыңғай жүйенi құруы тиiс: уақыт пен кеңiстiкте үйлесiмдi болуы, ұйым мүшелерiн қарама-қайшы әрекеттерге бағдарламай бiрiн-бiрi өзара қолдауы керек.