2. Жүйелердiң түрлерi

Жүйелердiң бiрнеше түрлерi бар. Элементтер арасындағы байланыстардың бағытталуы бойынша олар орталықтандырылған (барлық байланыстар бiр орталық элемент арқылы жүзеге асырылады) және орталықсыздандырылған (элементтер арасында тiкелей байланыстар басым) болып бөлiнедi. Орталықтандырылған жүйеге министрлiк пен оның жер-жердегi органдары, орталықсыздандырылған жүйеге ассоциация мысал бола алады.

Элементтердiң байланысы бiр сызықпен жүретiн жүйелер iшiнара, бiрнеше сызықпен жүретiндерi толық деп аталады. Әрбiр элемент бiр сызықпен тек алдыңғы және кейiнгiсiмен ғана байланысқан жүйе тiзбектiк деп аталады (мысалы, конвейер).

Элементтердiң құрамы бойынша жүйелер гомогендi (бiр түрлi) гетерогендi (алуан түрлi) болып бөлiнедi. Мысалы, жасы бойынша мектептегі оқушылар сыныбы әдетте гомогендi, жынысы бойынша - гетерогендi.

Сыртқымен салыстырғанда iшкi байланыстардың үстемдiгiмен сипатталатын жүйелер тұтас деп аталады (мысалы, НАТО).

Бiр немесе бiрнеше элемент өзгергенде немесе жойылғанда тұтастығын сақтап қалатын жүйе тұрақты деп аталады, мысалы кез келген биологиялық организм. Егер сонымен қоса жойылған элементтер қалпына келуi мүмкiн болса, ол регенеративтi болып табылады (мысалы, құрт).

Жүйелер өзгермелi (динамикалық) және өзгерiссiз (статикалық) болуы мүмкiн. Алғашқыларға тiрi организмдер, екiншiлерге – техникалық құрылғылардың көпшiлiгi жатады. Динамикалық жүйелер бастапқы және белгiлiктi өзгерiстерге ұшыраған қосалқы деп бөлiнедi. Егер өзгерiстер сызықтық түрде, бiр бағытпен жүзеге асырылса, онда жүйенiң өсуi байқалады. Олардың нәтижесiнде элементтердiң ара-қатынасы, байланыстары өзгеретiн, әркелкi интенсивтiлiкпен болатын сызықтық емес, түрлi бағыттағы өзгерiстер оның даму процесiн сипаттайды.

Егер жүйе сапалы түрде өзгеге айналмай, одан әрi дами алмаса, ол аяқталған деп, егер де даму мүмкiн болса аяқталмаған деп есептеледi. Аяқталмағандық субстраттық (түрленулер элементтердiң өзiнде болады) және құрылымдық (олардың құрамы мен ара-қатынасы өзгередi) болуы мүмкiн. Егер субстрат өзгерген кезде жүйенiң сипаттамасы сақталса, ол стационарлық деп аталады. Мысалы, жылжымалы құрамды ауыстыру қалалық көлiк жүйесiне субстраттық, ал желiдегi машиналар саны мен бағыттарды өзгерту – құрылымдық аяқталмағандықты әкеледi. Бұл жүйенiң қалыпты жұмыс iстеу мүмкiндiгi көлiк құралдарының қандай маркалары пайдаланатындығына тәуелдi болмайтындықтан ол стационарлы болып табылады.

Бiрқатар бiртектi элементтерден тұратын жүйе күрделi деп аталады. Жүйенiң күрделiлiгi элементтердiң көп санымен, олардың әр алуандығымен, өзара байланысымен, жауап қатудың анық еместiгiмен себептелген. Мұндай жүйелер әдетте көп деңгейлi әрi иерархиялы болып табылады. Оларға қосымша элементтi енгiзу жүйе аясындағы бар қатынастарды өзгертедi және жаңаларын тудырады.

Жүйелер механикалық және органикалық болып бөлiнедi. Механикалық жүйелер өзгерiссiз элементтердiң тұрақты жинағына, анық шекараға, бiр мағыналы байланыстарға ие, өзгере және дами алмайды, сыртқы импульстардың ықпалымен әрекет етедi. Механикалық жүйеде элементтер арасындағы байланыстар сыртқы сипатта болып, олардың әрқайсысының iшкi мәнiн қозғамайды. Сондықтан да элементтер жүйеге азырақ тәуелдi және одан тыс өзiнiң дербес болмысын сақтап қалады. Мұндай жүйенiң кем дегенде бiр элементтi жоғалтуы барлық әрекет ету механизмiнiң бұзылуына әкеледi. Органикалық жүйелер қарама-қарсы қасиеттермен сипатталады. Оларда бөлiктердiң тұтастан тәуелдiлiгi артады, ал керiсiнше, тұтастың бөлiктерден тәуелдiлiгi азаяды.