7 Таќырып. Бєсеке жєне монополия

Лекция жоспары (1 кр. саѓ)

1. Бєсеке жєне оныњ т‰рлері.

2. Монополия: экономикалыќ табиѓаты жєне пайда болу себептері. Монополияныњ т‰рлері мен формалары

3. Монополияѓа ќарсы реттеу.

Бәсеке – нарық субъектілерінің пайданы барынша ұлғайтуға, яғни қойылған мақсатты жүзеге асыру жолында өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін кәсіпкерлердің өзара күрес қатынастар ретінде көрінетін экономикалық жарысы.

Бәсекені бірнеше белгілері бойынша мынадай тұрлерге бөлуге болады:

1. Даму масштабы бойынша:

   1. Жеке бәсеке – жеке бір қатысушы нарықтың аса қолайлы жағдайларын таңдап алуға талаптанады.

   2. Жергілікті бәсеке – жергілікті қайсыбір территориядағы тауар иелерінің жарысы.

   3. Сала ішіндегі бәсеке – сала ішіндегі жарыс.

   4. Сала арасындағы бәсеке - әртүрлі сала субъектілерінің жарысы.

   5. Ұлттық бәсеке – ел ішіндегі жарыс.

   6. Жаһандық бәсеке - әр түрлі мемлекет субъектілерінің жарысы.

2. Жүргізу әдісіне қарай:

   1. Бағалық бәсеке – бағаны төмендету арқылы

   2. Бағасыз бәсеке – тауар сапасы, жарнама, қызмет көрсету арқылы.

3. Ниет тәсілдері бойынша:

   1. Адал ниеттілік бәсеке

   2. Ниетсіз бәсеке – нарықтың ережелерін бұзу, жалған жарнаманы қолдану және т.б. арқылы.

4. Бәсекенің даму сипатына қарай:

   1. Жетілген бәсеке

   2. Жетілмеген бәсеке (олигополия, монополия, монополистік бәсеке).

Осы айтылғандарға сәйкес нарық бөлінеді: жетілген бәсеке нарығы және жетілмеген бәсеке нарығы.

Жетілген бәсеке нарығы – кез келген ұқсас (бір-бірін ауыстыратын) тауарларды сататын сатушылар мен сатып алушылардың көптеген құрамынан туады. Бірде бір сатып алушы мен сатушы жеке дара сұранысты, нарыққа тауардың түсуін немесе оның бағасын бақылай алмайды. Сатушы бағаны нарықтық бағадан жоғары қоюға дәрмені жетпейді. Себебі, сатып алушы өзіне қажетті мөлшерде тауарды нарықтық бағамен еркін ала алады. Әрбір сатушы бір ғана тауар өнімін сатады. Бұл нарыққа кіру де шығу да жеңіл.

Монополия – ерекше тауардың бір ғана сатушысы, монопсония – тауарды бір ғана сатып алушы. Сипатына және пайда болу себептеріне байланысты монополияны бөлуге болады:

1. Табиғи монополия – сирек кездесетін және өндірілмейтін өндіріс факторына билік ету жағдайында пайда болады (тұтынушыларға – су отын, энергия қуатын, газ беру және т.б. фирмалар)

2. Жасанды монополия - фирмалардың бірігу және келісу нәтижесінде пайда болады.

3. Кездейсоқ монополия - өз шеңберіндегі тұтынушылардың сұранысының ұсыныстан уақытша артуы жағдайында пайда болады.

Монополияның пайда болуының басты себебі- өндірістің және капиталдың шоғырлануы.

Шоғырланудың бағыттары

К өлденең Тікелей Диверсификация

Бір саладағы ком-паниялардың бірігуі немесе әлсіз кәсіп-орындарды күшпен тартып алу.

Ортақ технология арқылы әртүрлі саладағы фирма-лардың бірігуі.

Технология жағы-нан байланысы жоқ әр түрлі саладағы фирмалардың бірігуі.

Моно

Монополияны ұйымдастыру формалары:

1. Картель - өндірістің көлемі туралы, бағалар туралы келісу

2. Синдикат – кәсіпорындардың тәуелсіздігі сақталып, бірлесіп тауар өткізу мақсатымен ұйымдасқан бірлестік.

3. Концерн - бірнеше бағыттағы фирмалардың бірыңғай қаржы орталығына бірлесуі.

4. Конгломерат – шаурашылық іс-әрекетіне байланысы жоқ компаниялардың бірлесуі .

Монополияны шектеуге және тыйым салуға монополияға қарсы

заңдылықтар қолданылады. Олар ҚР-ның «Табиғи монополиялар туралы», «Ниетсіз бәсеке туралы», «Бәсеке және монополиялық іс-әрекетті шектеу туралы» зандарына негізделеді.

3.1.кесте

Нарық үлгілерінің сипаты

	Жетілген бәсеке	Жетілмеген бәсеке
	Таза бәсеке	Монополистік бәсеке	Олигополия	Таза монополия
Анықтамасы	Нарықта сатушы фирмалардың саны көп, бір-тектес тауар, бірде бір фирма бағаға ықпалын жүргізе алмайды	Нарықта сату-шылардың саны көп, тауарлары әртектес	Нарықта бірнеше ірі фирмалар билік жүргізеді. (егерде екеу болса дуополия)	Нарықта бір ғана сатушы билік жүргізеді, бағаға ықпалы өте күшті
Фирмалардың саны	Өте көп	Көп	Бірнеше	Бірғана
Тауардың түрі	Біртектес	Әртектес	Жеке дара	Алмастырушысы жоқ біртектес
Бағаға бақылау	Болмайды	Орташа	Орташа	Мемлекет тара-пынан бақылау болады.
Салаға кіруге кедергілер	Ешқандай қиыншылық жоқ	Ешқандай қиыншылығы жоқ	Салаға кіруге кейбір қиын-шылықтар болады	Кіру өте қиын
Бағалық бәсеке	Болмайды	Өте жоғары деңгейде болады	Орташа деңгейде болады.	Болмайды