3 Таќырып. Меншік ќатынастары жєне оныњ экономикадаѓы ролі
Лекция жоспары (1 кр.саѓ)
1. Экономикалыќ ж‰йеде меншіктік ќатынастардыњ орны. Меншіктіњ экономикалыќ жєне ќ‰±ќыќтыќ мазм±ны.
2. Меншіктіњ ќ±ќыќтыќ ќатынастары.
3. Нарыќтыќ экономикадаѓы меншіктіњ кµпт‰рлі формасы.
4. Ќазаќстан Республикасындаѓы мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру.
Меншік – қоғамдық құрылыстың негізі. Меншік экономикалық категория ретінде өндіріс құрал – жабдықтарын және өндірілген өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын қоғамдық қатынастар.
Меншік ол зат емес, меншік – заттарға байланысты адамдар арасындағы қатынастар, яғни меншік объектісін пайдаланудағы субъектінің құқығы.
М
еншік
субъектісі меншік
объектісі
Адам, отбасы,әлеу- Жер,ғимараттар, табиғи ресурстар
меттік топтар, ұжым, өндіріс құрал-жабдықтары, мүлік
халық, мемлекет, басқару ақша, асыл заттар, ақпарат, органдары. жұмыс күші, білім, бағалы қағаздар
Меншіктің экономикалық мағынасы келесі қатынастармен сипатталады:
Иемдену – затты өз игілігіне пайдалану.
Жатсындыру – меншік объектісін иеліктен шығару.
Жекелендіру - әр бір тауар өндіруші мамандығы бойынша белгілі бір тауар өндірісіне жекеленеді.
Қоғамдастыру – еңбектің қоғамдық сипатының дамуы.
Өндірістің материалдық және жеке факторының бірігу тәсілі.
Табысты бөлу әдістері.
Меншік, заң жағынан алып қарағанда, мүліктік қатынастарға жатады. Құқықтық нормалар мен актілерде материалдық байлық әр түрлі субъектілер арасында қалай иемделінетіні және бөлінетіні анықталады. Экономикалық теорияда жеке меншік құқықтың мынадай түрлерінде даму алады.
(Оноре тізімі бойынша):
Иемдену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелінген денелік (күш - қуаттылық) бақылау құқығы.
Пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін өзі үшін қолдану құқығы.
Басқару құқығы, яғни игіліктерді қолдануда кім және қалай қамтамасыз етуді шешу құқығы.
Табысқа деген құқық, яғни игіліктерді пайдалану нәтижесіне ие болу құқығы.
Егемендік құқығы, яғни игіліктерді жатсындыру, өзгерту, тұтыну немесе жойып жіберу құқығы.
Қауіпсіздік құқығы, яғни игіліктерді сыртқы ортаның зияндылығынан қорғау құқығы.
7. Игіліктерді мұрагерлікке беру құқығы.
8. Игіліктерді иеленудегі мерзімсіздік құқығы.
9. Сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістерді қолдануға тйым салу құқығы.
10. Өндіріп алуға жауапкершілік құқығы, яғни қарыз үшін игіліктерді өндіріп алу құқығы
11. Қалдық сипатты құқық, яғни бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді қамтамасыз ететін институттардың әрекет ету құқығы.
Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің әр түрлі типтері белгілі. Олардың ең бастылары: жалпы және жеке меншік болып саналады.
Осы белгілер бойынша, яғни еңбек бөлінісінің даму деңгейіне байланысты меншік әр түрлі иемдену формаларына бөлінеді:
Жеке иемдену формасы.
Ұжымдық иемдену формасы.
Қоғамдық иемдену формасы.
Осы келтірілген меншіктің формалары өз кезегінде бірнеше түрлерге бөлінеді: