13 Тақырып - көкөніс және бақша дақылдарының зиянды жәндіктері Түсініктеме

 

Көкөніс және бақша дақылдары зиянкестерінің түрлік құрамы сан алуан. Олардың аса қауыптілеріне мынадай көп қоректі зиянкестер жатады: шыртылдақ қоңыз бен қара қоңыздың дернәсілдері, бұзаубас, кеміргіш көбелектердің жұлдызқұрттары, шырыштар (ұлулар). Көкөніс дақылдарының бейімделген зиянкестеріне қатты қанаттылар, қабыршақ қанаттылар, тең қанаттылар, жартылай қатты қанаттылар, қос қанаттылар мен трипслердің түрлері жатады. Жабық жерде көкөніс өсімдіктеріне сорғыш зиянкестердің бірнеше түрлері зиян келтіреді.

Сәбіз шыбыны - Psila rosae L. (Diptera отряды, Psilidae тұқымдасы).

Шыбынның түсі қара, жылтыр, басы қоңырқай қызыл, төбесінде қара үшбұрышты дағы бар, мұртшалары мен аяқтары күрең қара түсті. Қанаттары түссіз, жасыл реңді болып келеді. Денесінің ұзындығы 4-5 мм. Дернәсілдері жұқа, жылтыр, қоңыр-сары түсті.  Денесінің ұзындығы 7 мм .

 

 

 

    Дернәсілдер топырақтың жоғарғы қабатында пупарийлерде (пілләда), кейде көкөніс қоймаларында тамыр-жемістерде қыстайды. Шыбындардың ұшу мезгілі шетен мен алма ағашының гүлдеуімен сәйкес келеді. Ересек шыбындар гүлдеп келе жатқан шатыргүлдер  тұқымдасына жататын өсімдіктердің шырынымен қоректенеді. Ұрғашы шыбын ұшып шыққан соң көп кешікпей жұмыртқа салуға кіріседі. Жұмыртқаларын 10 данадан және одан да көп мөлшерде топыраққа қоректік өсімдіктердің түбіне жақын жерге салады. Арада 4-17 күн өткен соң дернәсілдер жұмыртқадан шығып тамыр-жемістің ішкі етті бөлігімен қоректенеді. Зақымданған өсімдіктердің жапырақтары қызғылт түске боялады, ал дернәсілдер көп болғанда жапырақтар тез сарғайып қурап қалады. Дернәсілдің өсіп-жетілу мерзімі 20-25 күн. Бұдан кейін дернәсілдер топырақта қуыршақтанады да, 15-20 күннен кейін шыбынның екінші ұрпағы ұшып шығады. Олармен зақымданған сәбіз ащы, пайдалануға жарамсыз болып қалады. Сақтау кезінде тез бұзылады. Сәбіз шыбыны бір жылда 1-2 ұрпақ береді.

Күресу шаралары. Ауыспалы егісті пайдалану. Арамшөптерді уақытылы отау және сәбіз өскіндерін сирету. Топыраққа сапалы түрде жүргізілген өңдеу жұмыстары көктемде шыбындардың ұшып шығуын қиындатады. Сәбіз жер бетіне көктеп шыққаннан кейін 2-3 апта өткен соң әр қайсысы 10 өсімдіктен құрайтын 10-12 үлгі алынады. Бір өсімдікте 3-4-тен көп жұмыртқа табылған жағдайда химиялық күресу шаралары қолданылады. Инсектицидтерді Â«Тізім...» бойынша қолданады.

Пияз шыбыны – Hylemyia antiqua Mg. (Diptera отряды, Muscidae тұқымдасы).ұзынша келген  жолағы болады. Дернәсілдерінің ұзындығы 10 мм шамасында, түсі ақ, пішіні цилиндр тәрізді, бас жағы  жіңішкерген.

  

Топырақта 10-20 см тереңдікте қуыршақтары қыстайды. Ұшып шыққаннан кейін (мамырдың екінші жартысында) ұрғашысы жұмыртқаларын жапырақтарға, бадананың қабықшасының астына және  пияз бен сарымсақтың айналасындағы топырақ түйірлерінің астына салады. Жұмыртқадан 5-7 күннен кейін дернәсілдер шығып,  баданаға түпше жағынан енеді. Дернәсілдер 15-25 күн қоректенгеннен кейін топырақта қуыршақтанады. Зақымданған баданалар тез шіриді, олардың жапырақтары сарғайып қурап қалады. Пияз шыбыны 1-3 ұрпақ береді.

Күресу шаралары. Дақылдарды кезек орналастыру, өсімдік қалдықтарын жою. Өткен жылы пияз егілген жерлермен ара-қашықтықты сақтау. Пиязды ерте отырғызу. Пияз бен сәбізді қатар егу. Егер пияз жуасының өсуі кезінде зиянкестер саны ЭЗШ- тен (1 өсімдікте 3 жұмыртқадан болса және пияз егістігінің 25% қоныстанылса немесе аулағышты 100 рет сілтегенде 50-80 данадан астам шыбын түссе) асып кетсе, онда химиялық өңдеу жүргізу қажет (Қосымша).

Пияздың ызылдақ шыбыны – Eumerus strigatus Fall. (Diptera отряды, Syrphidae тұқымдасы)

       

Шыбын жасыл-қола түстес. Құрсағының екі жағында үш-үштен ашық жартылай ай тәрізді дақтары болады. Оның ұзындығы 5-9 мм. Құрттары сұрғылт-сары, ұзындығы 7-11 мм. Денесінің артқы жағында қоңырқай түтік тәрізді өскіні бар, екі жағында бір-бірден ірі терісі болады.

Құрттар егістік танаптағы жуашықта немесе сақтау қоймаларында қыстайды. Шыбындардың ұшуы мамырдың ортасында байқалады. Ұрғашы жәндіктер жұмыртқаларын жуашықтың үстіне, қабыршақтарының астына, жуашық мойнына немесе жуашық маңындағы топыраққа салады. Құрттар жуашық мойны мен жуашықтың өзіне кіріп, ішкі бөліктерін түгел жеп қояды. Зақымданудың салдарынан түтік тәрізді жапырақтар сарғаяды, ал пияз мойны шіріп кетеді. Одан кейін жуашық түгелдей шіриді де, едәуір зақымдануы нәтижесінде қара шіріген массаға айналады. 18-25 күннен кейін екінші ұрпақ шыбындары ұшып шығады. Көбінесе 2 ұрпақ дамиды.

Күресу шаралары. Пияз шыбынымен күресуге ұқсас.

Бақша бітесі – Aphis gossypii Glov. (Homoptera отряды, Aphididae тұқымдасы). Бұл жәндік қиярды, асқабақты, патиссонды, кәдіні зақымдайды. Бақша бітенің ұзындығы 1,2-2 мм, түсі сарыдан бастап қара-жасыл, тіпті қара болып келеді. Баланқұрттары  сары және жасыл. Ересек бітелер немесе баланқұрттар  арамшөптерде қыстайды. Көктемде 2 С температурада бітелер ұрықтанбаған күйінде көбейе бастайды, бастапқыда арамшөптермен қоректенеді, одан кейін екпе өсімдіктерге  көшеді. Ашық алаңда біте қиярда шілде-тамыз айларында, ал жабық алаңда – көктемде пайда болады. Бітелер тобы жапырақтардың төменгі бетінде, өскіндерінде, гүлдері мен түйіндерінде орнығады да, олардың бүрісуіне, қатпарлануына және кеуіп қалуына әкеп соқтырады. Кейде жапырақтар бетінде, бітелердің тәтті шырынына күйе саңырауқұлақтары орнығады.

 

 

Күресу шаралары. Арамшөптерді жүйелі түрде жойып отыру, себебі біте екпе дақылдарына тек арамшөптерден ғана көшеді. Түскен жапырақтардың астындағы қыстап жатқан қанқызын жинап, оларды жылыжайларға жіберу; сілті (10 л суға 200 г күл мен 50 г сабын араластырып) бүрку. Инсектицидтерді  Â«Тізімге...» сәйкес қолдану.

Кәдімгі өрмекші кене – Tetranychus urticae Koch. (Arachnida класы, Acariformes отряды, Tetranychidae тұқымдасы) 

Өрмекші кене өте ұсақ, ұзындығы 0,4-тен 0,6 мм дейін болады. Кененің денесі сопақша келген, оның түсі бозғылт сарыдан янтарь түске дейін немесе қызғылт реңкті жасыл түске айналады. Ересек дарақтарында 4 жұп аяқ, ал баланқұрттарда – 3 жұп аяқ болады.

Ұрықтанған аялдаушы ұрғашы жәндіктер өсімдік қалдықтарының астында,  топырақ кесектерінің астында немесе құрылыс саңылауларында қыстайды. Ашық алаңда олар жыртылған жерлерде өліп қалады және кенелер жолдың житегінде, сондай-ақ ағаштар мен бұташықтар  түбінде сақталады. Кене бәрінен де жаздың ыстық уақытында қарқынды түрде дамиды. Өрмекші кененің ұрғашысы өрмек астына жұмыртқа (140-600 дана) салады. Жұмыртқалары дөңгелек шыны тәрізді мөлдір, анықтап қарамаса, көрінбейді. Ұрықтың дамуына қарай жұмыртқалар көмескіленеді және құрттар шығар алдында інжу тәрізді түске енеді. Кенелер жапырақтың төменгі бетіне орнығады және өсімдіктің клетка шырынымен қоректенеді. Зақымданған жапырақтар түссізденеді де, қурап, түсіп қалады. Орныққан жері мен температуралық жағдайға байланысты зиянкес 6-дан 18-ге дейін ұрпақ бере алады, ал кененің бір ұрпағының дамуы 7-ден 20 күнге дейін уақыт алады.

Күресу шаралары. Кенемен аса көп зақымданатын дақылдарды  (қияр) аз зақымданатын (қызанақ) және зақымданбайтын дақылдармен (гүлді қырыққабат) араластырып отырғызу қажет. Жабық алаңда қорғау шараларын бірлі-жарым дарақтар байқала бастағанда жүргізеді. Зиянкестің алғашқы ошағы біліне бастағанда, өсімдікке жыртқыш кенені – фитосейулюсті, яғни жыртқыштың 15-60 дарағын бір өсімдікке шаққанда жібереді, бірақ жыртқыш пен оның құрбанының арақатынасы 1:80 кем болмауы тиіс. Өрмекші кене өсімдіктерді жаппай басып кетсе, фитосейулюсті есеппен 50-100 дарағын 1м²  алаңға жібереді.  Акарицидтермен өңдеу Â«Тізім...» регламенті бойынша жүргізіледі. Ашық алаңда өндірістік себу үшін өткен жылғы егістерден, жылыжайлардан, асқабақ дақылдарынан 1000 метрден аса ара қашықтықты сақтау қажет. Егін орағынан кейінгі егістердегі арамшөптер мен өсімдік қалдықтарын жою. Ашық алаң үшін ЭЗШ саны 10% отырғызылған өсімдіктер өрмекші кенесімен қоныстанылса және кененің даму дәрежесі 1 баллдан жоғары болса (кенелер тобы жапырақ бетін 25%-ке

 

 

Жылыжай аққанаты – Trialeurodes vaporarium Wstw. (Homoptera отряды, Aleyrodidae тұқымдасы). Қиярды, қызанақты, бұрышты, салат жапырақтарын, бүлдіргенді және басқа өсімдіктерді зақымдайды.

Ересек аққанаттың сары денесінің ұзындығы 1,5 мм дейін жетеді және көлемі жағынан бірдей болып келетін екі жұп аппақ қанаттары болады. Бір жастағы дернәсілдері мөлдір болып келеді және дамудың жалғыз-ақ жылжымалы сатысы болып табылады. Ересек дернәсілдері ұзындығы 0,8-0,9 мм-ге дейін жетеді, ол ақшыл жасыл және қызыл көздері бар, үстін қысқа түктер басқан, денесінің шетінде 2 жіпшесі болады.

Ұрғашылары ақшыл жасыл  кішкене жұмыртқаларын тобымен салады, жас жапырақтардың төменгі бетіне көбінесе дөңгелек түрінде 10-20 данадан салады.Жұмыртқалары жапырпақ бетіне сабақшалар арқылы орнығады және бастапқы кезде өсімдіктен оларды көру мүмкін емес. 1-2 күннен соң жұмыртқалар қоңыр түске енеді. Ұрықтық даму 7-13 күн ішіндегі температураға байланысты жалғасады. Жұмыртқадан шыққан дернәсілдері, одан кейін ересек дарақтар өсімдік шырынымен қоректеніп, олардың өсуін қатты әлсіретеді. Қою шырынды (қанттанған) сұйықтықта күйе саңырауқұлақтар дамиды, олар жапырақтың фитосинтетикалық қызметін әлсіретеді. Сондай-ақ саңылаулары толықтай немесе жартылай балауызды сұйықтықпен жабылады. 7-15 тәуліктен кейін құрттар қозғалыссыз нимфаларға, 10-16 күннен кейін ересек жәндіктерге айналады. Жылыжайларда аққанат жыл бойы 10-15 ұрпақ беріп дами алады.

Күресу шаралары. Өткен жылғы егін орағынан кейін қалған барлық өсімдік қалдықтарын жою. Өсіп келе жатқан арамшөптерді жүйелі түрде жойып отыру. Аз зақымданатын дақылдарды (қызанақ) өсіру. Жылыжайлардың желдеткіштері мен есіктерін бір қабат дәкемен жабады, желімді торлар құрады. Ол үшін фанер кесіндісін алып, оны сары немесе ақ түске бояйды, бұлар жәндіктерді тартады және оларды вазелинмен, бал қосылған канифольмен немесе касторамен майлайды. Жәндіктер оған қонады да, жабысып қалады. Көшетте аққанат байқалған жағдайда  1:10 арақатысында энкарзиялар жібереді. Тіршілік кезеңінде Â«Тізімге...» сәйкес инсектицидтермен  өңдеу жүргізеді.

Темекі трипсі – Thrips tabaci Lind. (Thysanoptera отряды, Thripidae тұқымдасы). Темекі өсімдіктерін, қозаны, қытай бұршағын, қиярды,   

асқабақты, пиязды, картопты, сарымсақты, гүлді және басқа дақылдарды зақымдайды.

 

 

Ұсақ зиянкес (ұзындығы 1 мм шамасында) ақшыл сары немесе қара-қоңыр түстес. Дернәсілдері қанатсыз, ақшыл немесе жасыл-сары түсті болып келеді. Ұрғашылары ұсақ қоңырқай жұмыртқалар салады, оларды бір-бірден жапырақ ұлпасы қабықшаларының астына орналастырады. 3-5 күннен дернәсілдері шығып, жапырақтар мен гүлдердің шырынын сорып алады. Осының нәтижесінде өсімдік өспей қалады, жапырақтары солып қалады. Бітелер өсімдік қалдықтарында, пияздың құрғақ қабықшаларының астында, сондай-ақ  топырақтың жоғарғы бетінде қыстайды. Бір ұрпақтың дамуына 15-30 күн қажет. Темекі бітесі вирустық ауруларды таратушы болып табылады.

 

Күресу шаралары. Дақылдарды кезектестіріп отырғызу және барлық өсімдік қалдықтарын жинау.  Терең сүдігер жырту қажет. Пиязды егу алдында ыстық (45 С)  суда 10 минут бойы залалсыздандыру, кейін салқын суда суыту. Өскіндер айналасындағы топырақты жиі қопсытып отыру. Инсектицидтерді Â«Тізімге...» сәйкес қолдану.  Егін орағынан кейін жылыжайларды өсімдік қалдықтарынан мұқият тазарту. Дезинсекциялау үшін 50г/м² есеппен  күкіртті  1-2 тәулік бойы 18˚С ауа температурасында жағу арқылы қолдануға болады.

1- тапсырма. Сәбіз шыбынының тіршілік оралымы мен зияндылығын зерделеу.

2- тапсырма. Пияздың қос қанаттылар отрядына жататын зиянкестерінің морфологиялық және биологиялық өзгешеліктері мен өсімдіктерді зақымдау белгілері зерттеп танысу.

3-  тапсырма. 15-кестені толтыру.

 

                15-кесте. Көкөніс дақылдарын зақымдайтын шыбын   дернәсілдеріның айрықша белгілері

Зиянкес атауы	Жүйелі орны	Құрттарының сипаттамасы				Зақымдау кезеңінің ұзақтығы	Ауыз аппаратының типі және зақымдану сипаты
		типі	дене ұзындығы	дене піші-ні	түсі
Көктемгі қырыққабат шыбыны
Жазғы қырыққабат шыбыны
Сәбіз шыбыны
Пияздың ызылдақ шыбыны

 

5- тапсырма. Көкөніс дақылдарындағы сорғыш зиянкестердің сыртқы белгілерімен, даму кезеңдерімен танысу. Табиғатта сақталу тәсілі.

6- тапсырма. Өсімдіктердің зақымдану белгілерін қарастыру. Өрмекші кененің, жылыжай аққанаттысының, темекі бітесінің, бақша битінің өсімдіктерді зақымдау шеңберін атап көрсету.

6- тапсырма. Ашық және жабық алаңда көкөніс дақылдарын зиянкестерден қорғау тәсілдерімен танысу.

7- тапсырма. 16-кестені жазып толтыру.

 

 16-кесте.  Көкөніс дақылдары зиянкестерінің сипаттамасы.       

 

Түрі, жүйелі орны	Қысқа-ша биоло-гиясы	Зақымданған дақыл, зияндылық кезеңі	Зиянды-лығы, зақым-дау кезеңі	Қыстау кезеңі, қыстау орны	Күресу шаралары
					алдын алу	жою

 

Бақылау сұрақтары.

1. Қандай көп қоректі зиянкестер көкөніс дақылдарына зиян келтіреді?

2. Қандай арнаулы зиянкестер көкөніс дақылдарын зақымдайды?

3. Жабық алаңда көкөніс дақылдарын зақымдайтын зиянкестердің түрлерін атаңыз. Айырмашылығы неде?

4. Жабық алаң зиянкестерімен күресу үшін қандай биологиялық агенттер қолданылады?

5. Жылыжайлардағы зиянкестерге қарсы қандай препараттар қолдануға рұқсат етілген?

6. Көкөніс дақылдарындағы зиянкестерге қарсы қандай алдын алу шаралары қолданылады?

7. Көкөніс дақылдарындағы зиянкестерге қарсы қандай жою шаралары қолданылады?

8. Пияз шыбыны мен пияздың ызылдақ шыбыны арасындағы қандай айырмашылық бар?

9. «Пестицидтер тізіміндегі...» қандай препараттарды көкөніс дақылдарындағы зиянкестерге қарсы қолдануға болады? 

14- тақырып   ЖЕМІС ЖӘНЕ ЖИДЕК ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЗИЯНДЫ ЖӘНДІКТЕРІ

 

Түсініктеме

         Қауіпті зиянкестер тізбесі кең ауқымды: алма құрттары, алма күйесі, жасыл алма бітесі, жеміс кенелері, егеуіші, қарақаттың мөлдір қанат көбелегі, бүлдірген кенесі және басқалары. Көп қоректік зиянкестердің біршама түрі белгілі, олардың ішінде шыртылдақ қоңыз бен қара қоңыздың, зауза қоңыздың, бұзаубастың құрттары аса зияндылығымен ерекшеленеді. Жәндіктер мен кенелерден басқа жеміс және жидек дақылдары   нематодалармен,  ұлулармен, тышқан тәрізді кеміргіштермен де зақымдануы мүмкін.

Алма күйесі – Yponomeuta malinellus Zell. (Lepidoptera отряды, Yponomeutidae тұқымдасы).

 

 

Ұсақ көбелектер ақ түсті, қанатын жазғанда 18-20 мм дейін жетеді, алдыңғы қанаттарында үш қатар қара дақтар бар, артқы қанаттары сұр, ұзын шашағы бар.  Жұлдызқұрты ақшыл-сары, арқасын бойлай екі қатар қара дақтары бар. Басы, дәнжарнағы мен аяқтары қара. Ересек жұлдызқұрттың ұзындығы шамамен 18 мм.

Бір жастағы көбелектер екі-үш жылдық өркендердегі дәнжарнақтардың  астында қыстайды. Көктемде олар дәнжарнақтардың астынан шығады да, жас жапырақтарға еніп, шағын тесіктер түзеді. Алма гүлдеген кезде жұлдызқұрттар  тесіктерден шығып, өрмек ұяларын түзеді және жапырақ жұмсағымен қоректенеді, тек жүйкелерін ғана қалдырады. Жұлдызқұрттың дамуы 40-45 күнге дейін созылады. Қоректеніп болған жұлдызқұрттар ұяларында өздеріне піллә жасайды және үлкен топтармен қуыршақтанады.

 

Қуыршақтану кезеңі 2-3 аптаға дейін созылады. Пайда бола бастаған көбелектер түнде ұшады, және 1-2 аптадан кейін бір қабықта тобымен 20-80 дана жұмыртқа салады. Жұмыртқаларын көбелек кілегей сұйықтықпен қаптайды, олар кейін құрғап, қатып қалады. 2-3 аптадан соң жұлдызқұрттар шығып, дәнжарнақтың астында қыстап қалады. Алма күйесі бір ұрпақта дамиды.

Күресу шаралары. Шағын учаскелерде жұлдызқұрттарды өрмек ұяларымен қоса жинап, жою. Өлі қабықтарын тазартып, өртеу. Күзде немесе көктемде түскен жапырақтарды жинап алып, қордалайды; ерте көктемде ағаштардың бөрікбастарын төрт жағынан қарап, 0,5 м бұтақтарын зерттейді және қабығындағы алма күйесінің барлық қалқаншаларын санайды. ЭЗШ саны 2 м ағашта 2 қалқаншаны құрайды. Өңдеуді Â«Тізімге...»... сәйкес препараттармен жүргізу ұсынылады.

Алма жеміс жемірі – Laspeyresia pomonella L. (Lepidoptera отряды, Tortricidae тұқымдасы). Алманы, алмұртты, өрікті, алқорыны, шабдалыны және басқа тектес өсімдіктерді зақымдайды. Көбелек қанатын жайғанда 18-22 мм жетеді, алдыңғы қанаттары көптеген көлденең жолақтары бар қара-сұр түсті,  қанатының басында қола түстес жылтырмен шағылысатын ірі қоңыр дақ («айна») бар; артқы қанаттары қоңырқай сұр, ашық түсті шашақпен жиектелген. Жұлдызқұрттың ұзындығы 18-22 мм  болатын ашық-қоңыр басты қызғылт түсті болып келеді.

Соңғы жастағы жұлдызқұрттар өспей қалған қабық астындағы өрмек пілләларында,  қабық жарықшаларында, ескі ыдыстағы топырақтың жоғары қабатында қыстайды. Көктемде олар қуыршақтанады, ал алма гүлдеп болғанда, көбелектер ұшып шығады. Ұрғашылары дөңгелек жұмыртқаларын

бастапқыда жапырақтарға, кейін жемістерге салады. 10-12 күннен кейін од

құрттар шығады. Олар жеміс жұмсағына еніп, тұқым қалтасына дейінгі жолды кеміріп, тұқымдарды жеп қояды. Бір жұлдызқұрт 2-4 жеміске дейін зақымдай алады. Зақымданған жемістер түсіп қалады, нашар сақталады. Дамыған жұлдызқұрттар қуыршақтанады. Жазғы кезеңде зиянкес 1-3 ұрпаққа дейін береді.

Күресу шаралары. Ағаш түптерінің шеңберлерін қазу. Ағаш діңдерін тазарту. Тосқауыл белдіктер орнату. Жарық және еліктіргіш торлар ілу. Үзіліп түскен жемістерді жинау. Пайдалы энтомофагтарды қорғау. Егер аптасына торға қыстап шыққан ұрпақтан 5 еркек жәндік және жазғы ұрпақтан 3-4 еркек жәндік түссе немесе 100 ц/га жоспарланған түсімде  зақымданған жемістер мөлшері 2% болса, онда мұндай жағдайда түсімділікті белсенді түрде қорғау қажеттілігі туындайды. Өңдеулерді Â«Тізімге...» сәйкес инсектицидтермен жүргізу  ұсынылады.  

Жасыл алма бітесі – Aphis pomi Deg. (Homoptera отряды, Aphididae тұқымдасы). Шекілдеуікті жемістер тұқымдастарын зақымдайды. 

Қанатсыз ұрғашы жәндіктің ұзындығы 1,5-2 мм, ақшыл-жасыл қара-қоңыр басы және шырынды түтікшелері бар. Еркек жәндіктер ұрғашыларынан кішірек болып келеді. Баланқұрттары   0,5-1,5 мм, ашық немесе қара-жасыл түсті, қызыл көздері бар.

Жұмыртқалар бүршіктерінің басында немесе бір жылдық өркендерде қыстайды. Баланқұрттары  бүршік жарғанда жұмыртқадан шыға бастайды. Олар өсімдік шырынымен қоректенеді және 12-15 күннен соң ұрықтанбай-ақ баланқұрттар пайда болатын қанатсыз негіз салушы ұрғашы жәндіктерге айналады. Бітелердің екінші ұрпағында басқа ағаштардың жас өркендеріне ұшып келетін қанатты көшпелі ұрғашы жәндіктер пайда болады. Күзде бітелер тобында еркек және ұрғашы жәндіктер пайда болады. Жұптасудан кейін ұрғашы жәндіктер қыстауға қалатын 5 жұмыртқадан салады. Климаттық жағдайларға қарай жазғы мезгілде  біте 10-15 ұрпақ береді.

Күресу шаралары. Шыбықтар мен тамыр шыбықтарын кесу. Бүршік жарғанға дейін 0,5 метрлік төрт бұтақта 30 астам жұмыртқа болса, ал вегетация кезеңінде 100 жапырақта 15 бітелер тобы байқалса, Â«Тізім...» регламенті бойынша инсектицидтермен өңдеу жүргізу қажет.

Алма бүргешіркейі – Psylla mali Forst. (Homoptera отряды, Psyllidae тұқымдасы). Ересек жәндік сарғыш-жасыл түсті, күзге қарай қоңырқай түске енеді, денесінің ұзындығы 2-3 мм. Баланқұрты  жалпақ, қызғылт-сары, көздері қызыл, аз қозғалады.

  Жұмыртқалары  қабықжарықшаларында, жеміс бүршіктерінің ұшында және өркендердің басында қыстайды. Көктемде шыққан баланқұрттар жарылған бүршіктерге еніп, оларды зақымдайды. Бұдан кейін бүргешіркейлер  жапырақ сағағында, гүл шанақтарында қоректенеді, оларды тәтті сұйықтықпен жауып, оларға күйе саңырауқұлақтары орнығады. Нәтижесінде жапырақтары бүрісіп қалады, гүлдері мен гүл шанақтары қурайды, түйіндері үзіледі, жемістерінің формалары өзгереді, дәмдік сапасын жоғалтады, түсім төмендейді. Алма гүлдегеннен кейін екі апта өткен соң пайда болатын ересек дарақтар бақша ішіне тарайды. Күзге қарай бүргешіркейлер алма ағашына қайтып келіп,  қызғылт сары жұмыртқалар салады.

Күресу шаралары. Ағаштарды ескі қабықтардан тазарту. Түскен жапырақтарды жинап, жою. Топырақты күзгі қазу. Зиянкестер көп болған жағдайда Â«Тізімге...» сәйкес препараттармен химиялық өңдеу жүргізу ұсынылады.

Долана көбелек – Aporia crataegi L. (Lepidoptera отряды, Pieridae тұқымдасы). Алманы, өрікті, алмұртты, шабдалыны, мойылды, долананы және басқа тұқымдастарды зақымдайды.

Көбелек қанатын жайғанда 50-65 мм жетеді, қанаттары ақ, қара тарамыстары бар, кеудесі мен құрсағы қара. Жұлдызқұрттардың ұзындығы 45 мм, қысқа қалың түктермен қапталған, денесі сұр түсті, арқасында үш қара, ал олардың арасында екі қоңыр-қызғылт сары жолақтары бар.

Екінші-үшінші ұрпақ жұлдызқұрттары өрмек ұяларда қыстайды. Қысқы ұя 1-2 жапырақтан тұрады және өрмекте бұтаққа ілінген. Ұяның ішінде 20-70 жұлдызқұрттан келеді, оның әрбіреуі жеке пілләда орналасады. Алма ағашы бүршік жарған кезде жұлдызқұрттар ұяларынан шығады,  олар тобымен жүріп бүршіктерді кеміріп тастайды. 30-45 күннен кейін жұлдызқұрттар қуыршақтанады. Қуыршақтың дамуы шамамен екі аптаға созылады. Көбелектердің ұшуы маусым-шілде айларында байқалады. Ұрғашы жәндіктер жұмыртқаларын жапырақтарға тобымен 30-150 данадан салады.  Олардың дамуы 10-15 күнге созылады. Пайда болған жұлдызқұрттар топтасып жүреді және көрші жапырақтарда қоректеніп, олардың қаңқасын ғана қалдырады. Күзге қарай олар қысқы ұяларын жасайды. Долана көбелегі бір ұрпақ береді.

Күресу шаралары. Қысқы ұяларды күзде жапырақ түскеннен кейін немесе қыста жинау және жағып жіберу.  2 метрлік төрт бұтақты сілкігенде 8-10% зақымданған дегелек немесе 8 жұлдызқұрт анықталған жағдайда  Â«Тізім...» регламенті бойынша препараттармен өңдеу жүргізу ұсынылады.

Сақиналы жібек көбелек – Malasoma neustria L. (Lepidoptera отряды, Lasiocampidae тұқымдасы). Барлық жеміс дақылдарын және кейбір орман жапырақты ағаш тұқымдарын зақымдайды.

Көбелек қанатын жайғанда 32-42 мм жетеді, алдыңғы қанаттары қызғылт-қоңыр түсті, тым қара көлденең жолақтары бар, артқы қанаттары алдыңғыларына қарағанда ақшыл. Жұлдызқұрт  көгілдір-сұр түсті, қалың түктермен қапталған, ұзындығы 55 мм дейін. Жетілген жұлдызқұрттар жұмыртқа қабығының ішінде қыстайды. Көктемде пайда болатын жұлдызқұрттар жапырақтарды, гүл шанақтары мен гүлдерді жейді. Бұтақ аралықтарында олар өрмек ұяларын салып, күндіз сонда тығылады. Ересек жұлдызқұрттар жорғалап, жеке өмір сүреді. Тығыз өрмектелген пілләларда қуыршақтанады. Көбелектер жаздың ортасында пайда болады. Ұрғашы жәндіктер жұмыртқаларын ілкен топтармен бір жылдық және екі жылдық өркендердің айналасындағы сұр шеңберлер түрінде салады.

Күресу шаралары. Жұлдызқұрттар орналасқан өрмек ұялар мен жұмыртқалар қоймасын қолмен жинап, жою. 3 м³ бөрікбаста 2 жұмыртқа қоймасы анықталған жағдайда ағаштарға бастапқы бүршік жару кезеңінде Â«Тізімге...»  сәйкес препараттармен бүрку жүргізеді.

Теңсіз (жұпсыз) көбелек - Ocneria dispar L. (Lepidoptera отряды, Orgyidae тұқымдасы). Барлық жеміс және орман жапырақты ағаш тұқымдарын зақымдайды.

 

    Ұрғашы көбелек қанатын жазғанда 80 мм, еркек жәндік – 45 мм дейін жетеді. Қанаттары кіршең ақ түсті, көлденең толқынды жолақтары бар. Жұлдызқұртының ұзындығы 75 мм, ақшыл-сұр түсті, қара-қоңыр түктермен қапталған, арқасында бес жұп көк және алты жұп қызыл сүйел болады. Жұлдызқұрттар жұмыртқа қабығының астында қыстайды. Олар бүршік жарған кезде шығады, бастапқы кезде тобымен жүреді, кейін бұтақтарға өрмелеп шығып, жапырақтарды жеп қояды. Жаздың басында қабық жарықшаларында жұмсақ пәллаларда  қуыршақтанады. Тамыз айында қуыршақтардан көбелектер ұшып шығады. Ұрғашылары жұмыртқаларын ағаш діңінің астына және діңгектерге үлкен кесектермен салады және оларды қоңыр жүн түріндегі түктермен жауып тастайды. Жыл бойы бір ғана ұрпақ береді.

Күресу шаралары. Жұмыртқа қоймаларын діңдер мен бұтақтарынан қырып алады немесе оларды соляр майымен, контактылы инсектицидтер қосылған жағармаймен сылап тастайды. Пайдалануға рұқсат етілген жағдайда (ЭЗШ саны бір ағашта екі жұмыртқа қоймасы) инсектицидтермен өңдейді.

Жемістің қоңыр кенесі – Bryobia redikorzevi Reck. (Arachnoidea класы, Acariformes отряды, Bryobiidae тұқымдасы). Жеміс ағаштарының түрлі тұқымдарын, әсіресе алманы, өрікті, алмұртты, алшаны қатты зақымдайды.

Ұрғашысы қызыл-қоңыр түсті үлкен сопақша формалы, ұзындығы 0,6 мм; еркек жәндігі ұзын- сопақша формалы, ұзындығы 0,3 мм.

Өркендердің қабығына салынған жұмыртқалар көбінесе бүршіктердің басында қыстайды. Жұмыртқалар көп болған жағдайда қабығы қызғылт түске айналады. Көктемде бүршік жарғанда, жұмыртқалардан құрттар шығып, жапырақ шырынымен қоректенеді. Кененің қоректенуі нәтижесінде жапырақтары кіршең-сары түске енеді, дамымайды, түсімділік пен ағаштардың аязға төзімділігі төмендейді. Жыл бойы 4-5 ұрпақ дамиды.

Күресу шаралары. Қатты зақымданған бұтақтарды кесу және жағып жіберу. Ерте көктемде немесе күзде діңдер мен қаңқасы қалған бұтақтарды қурап қалған қабығынан тазартады. Экономикалық зияндылық шегі болып 10 см бұтақтардың 20 кесіндісіне 200 жұмыртқадан келуі саналады. Акарицидтермен өңдеуді Â«Тізім...» ережесі бойынша жүргізу ұсынылады.

       Қарақаттың мөлдір қанат көбелегі  -  Sunanthedon tipuliformis Cl.  (Sessiidae отряды, Lepidoptera тұқымдасы). Қарақат пен қарлығанның кең таралған зиянкесі.

Көбелектер жұмыртқаларын бір-бірден, көбінесе бұтақ қабықтарындағы түрлі жарықшаларының маңайына салады. Оларда жұмсақ қара қабырғалы жұлдызқұрт тескен жолдар жасайды.

Көктем мен жаз бойы жұлдызқұрттар бұтақтарға жайлап өрмелеп, олардың бас жағын зақымдайды. Күзде олар 2,0- 2,5 см дейін жетеді және екінші рет бұтақтардың ішінде қыстап шығады. Екінші рет қыстағаннан кейін көктемде жұлдызқұрттар  бұтақтар ішін тесіп, сонда қуыршақтанады. Жұлдызқұрттармен зақымданған бұтақтар көбінесе өліп қалады.

Күресу шаралары. Жидек ағаштарын гүлдегеннен кейін инсектицидтермен бүрку. Екпе ағаштарын жақсылап күту бұтақтардың зақымдануын тоқтатады. Ерте көктемде түптерді жұлдызқұрттарымен зақымданған бұтақтарды кесу және бірден жою  маңызды. Кесу кезінде түбірін қалдырмаған жөн; ірі кесінділерге бақ нұмын жағу. Сонымен қатар көктем мен жаз бойы өсімдікті мұқият тексеріп, мөлдір қанат көбелекпен зақымданған бұтақтарын сау жеріне дейін кесіп тастау қажет.

Қарлыған қанкөбелегі - Zophodia convolutella Zell. (Lepidoptera отряды, Piralididae тұқымдасы). Бұл қарақат пен қарлығанның ең қауіпті зиянкестерінің бірі. Қанкөбелек жұлдызқұртымен зақымданған жидектер қурап қалады.  Өрмекке оралған олар сау жидектердің ортасында байқалады.

Қуыршақтары топырақтың жоғарғы қабатында қарақат пен қарлыған түптерінің астында өрмек пілләларында қыстайды. Көктемде жидек ағашы гүлдеу алдында қуыршақтар көбелектерге айналады. Олар жұмыртқаларын   қарақат пен қарлыған гүлдеріне салады. Жұмыртқадан шыққан көбелек құрттар түйіндерге еніп, оларды жей бастайды. Бір жидектен екіншісіне көшкен жұлдызқұрттар оларды өрмекпен орап алады. Бір ай шамасында зақымдайды. Ересек құрттардың ұзындығы 1,8 см дейін жетеді.

Күресу шаралары. Қанкөбелек құрттары көбейіп кеткен жағдайда  инсектицидтердің ерітіндісін бүрку қажет. Бүркуді қарақат пен қарлыған гүлдегеннен кейін бірден жүргізеді.

Топырақты өңдеу қуыршақтың біршама бөлігін жояды. Кішігірім бақтарда жұлдызқұрттарды зақымданған жидектермен қоса қолмен жинау ұсынылады.

Бүлдірген кенесі - Tarsonomus pallidus Banns. (Arachnoidea класы, Acariformes отряды, Tarsonemidae тұқымдасы). Денесі ұзын сопақша ақшыл-сары,  ұзындығы 0,2 мм. Баланқұрттары тым ақшыл, ұзынша формалы.   

Ұрғашы жәндіктер жапырақтардың басында қыстайды. Көктемде олар жас жапырақтарға жұмыртқа салады да, 8-10 күннен кейін жапырақ шырынымен қоректенетін баланқұрттар пайда болады. Нәтижесінде жапырақтары бүрісіп,

 

майлы жылтыр сары түске айналады. Тіршілік кезеңінде кененің   4-5 ұрпағына дейін дамиды.

Күресу шаралары. Бүлдіргеннің сау көшетін отырғызу. Екпе материалды 45-46 С температурадағы суға 15 минут салу арқылы залалсыздандырады.Өсімдіктерді мұқият қарау. Жидектерді жинап алған соң зақымданған учаскеде дегелектерді зақымдамай, жапырақтарды қырқиды, одан кейін Â«Тізіммен...» рұқсат етілген препараттармен өңдейді.

Шие бізтұмсығы – Rhynchites auratus L. (Coleoptera отряды, Attelabidae тұқымдасы). Шиені, қызыл шиені, өрікті, шабдалы мен басқа тұрлерді зақымдайды.

Қоңыздар металды таңқурай құлпырған алтын түстес болып келеді. Денесі қалың ақшыл түктермен қапталған, ұзындығы 6,5-9 мм. Еркек жәндіктің бас түтігі иілген, ал ұрғашысынікі түзу болып келеді. Дернәсілдеры кіршең ақ түсті, иілген, басы қара түстес, ұзындығы 6-8 мм.

Қоңыздар топырақта 2-15 см тереңдікте қыстайды. Көктемде қоңыздар шие бүршік жарғанда топырақ бетіне шығады. Қоңыздар бүршіктермен, шанақтармен, жапырақтармен, одан кейін піспеген жемістермен қоректенеді. Жемістер түйіндене бастаған кезде ұрғашылары жемістің бір бүйірін сүйегіне дейін тесіп, жұмыртқа салады. Шамамен бір апта өткен соң жұмыртқадан дернәсілдер шығады, ол әлі қатпаған сүйекке еніп, өзегін жеп қояды.  Дернәсілдер  даму кезеңі шамамен бір айға созылады. Дамуын аяқтаған құрт зақымданған жемістен шығады да, топыраққа 5-10 см тереңдікке еніп, сонда қуыршақтанады. Күзде бұл қуыршақтардан қоңыздар шығады, олар келесі жылдың көктеміне дейін топырақта қалады.

Күресу шаралары. Күзде бақта топырақты қопсытады. Көктемде таңертеңгілікте қоңыздарды өсімдік қалдықтарынан сілкіп, жояды. Инсектицидтерді қолдану Â«Тізімге...» сәйкес жүзеге асырылады.

Бүлдірген-таңқурай бізтұмсығы - Anthonomus rubi Hrbst. (Coleoptera отряды, Curculionidae тұқымдасы). Бүлдірген мен таңқурайдың жапырақтары мен шанақтарын, сондай-ақ қожақатты, итмұрынды және басқа өсімдіктерді зақымдайды.

Қоңыздары сұрғылт-қара түсті, ұзындығы 3 мм дейін.

  

Құрты ақ түсті, Қоңыр басты, С-түріндегі формада, ұзындығы 3,5 мм дейін.

Жыныстық жетілмеген қоңыздар өсімдік қалдықтары мен топырақ үйінділерінің астында қыстайды. Көктемде, бүлдірген қайта көктей бастағанда қоңыздар егіс алқабында пайда болады. Ересек дарақтар жапырақтармен, сағақтармен қоректенеді, сондай-ақ шанақ тозаңдықтарын жей алады.  Ұрғашылары бүлдірген шанақтарының ішіне бір жұмыртқадан салады және гүл сағағын кеміріп тастайды. 6-8 күннен соң жұмыртқадан құрт шығады да, шанақтың солып, шіріп бара жатқан ұлпаларымен қоректенеді. Осы жерде дернәсілдер қуыршақтанып, 8-10 күннен соң жаңа ұрпақ қоңыздары пайда болады. Олар жапырақтарда кішігірім тесіктер жасап, сонымен қоректенеді. Қоңыздар таңқурайға ұшып барып, оның шанақтарын зақымдауы мүмкін. Жылына бір ұрпақ береді.

Күресу шаралары. Бүлдірген алқабы таңқураймен қатар болмағаны жөн. Өсімдік қалдықтарын жинау және жою. Өсімдіктерді мұқият қарау. Шанақтау кезінде және жидектерді жинап алғаннан кейін қоңыздар жаппай байқалған жағдайда Â«Тізімге...» сәйкес инсектицидтермен өңдеу жүргізіледі.   Шиенің шырынды егеуіші – Caliroa limacina Retz. (Hymenoptera  отряды, Tenthredinidae тұқымдасы). Шиенің, қызыл шиенің, сирек жағдайда өріктің, алмұрттың, қара жемісті шетеннің жапырақтарын зақымдайды.

Ересек жәндік қара түсті, қанаттары мөлдір, 4-6 мм. Жалған жұлдызқұрт денесінің алдыңғы жағы тым жуан, жасыл-сары түсті, қара жылтыр

кілегеймен қапталған, ұзындығы 11 мм дейін. Ересек жұлдызқұрттар піллаларда топырақта 5-10 см тереңдікте қыстайды. Көктемде құрттар қуыршақтанып,  мамыр-шілде айларында ересек дарақтар пайда болады. Ұрғашылары жұмыртқа қорымен жапырақтардың төменгі қабығын тесіп, соның ішіне бір-бірден жұмыртқа салады. Жұмыртқаның дамуы екі апта шамасында созылады. Жұмыртқадан шыққан құрттар 15-20 күн бойы жапырақ жұмсағымен қоректеніп, жапырақтың төменгі бетіндегімөлдір қабығы мен тарамысын ғана қалдырады. Қоректеніп болған құрттар бүршікке түсіп, пілләлар жасайды. Бір кезеңде 1-3 ұрпаққа дейін дамиды.

Күресу шаралары. Ағаш түбірінің шеңберлерін қопсыту. Дәнек жемісті дақылдарды  қолдануға рұқсат етілген препараттармен (Қосымша) бүрку.

1- тапсырма. Жеміс-жидек дақылдарының сорғыш зиянкестерімен танысу. Өсімдіктердің жасыл алма бітесімен, алманың бүргешіркейімен, жемістің қоңыр кенесімен зақымдағанын қарастыру және суреттеу.

2- тапсырма. Жәндіктерді зақымдау кезеңіне немесе ересек дарақтар және зақымдануына қарай анықтау. Анықтау барысын 17-кестеге жазу.

1 – тақырып. Ауылшаруашылық энтомологиясы пәнінің теориялық

және қолданбалық сипаты.

1.Ауылшаруашылық энтомологияның маңызы, мақсаты мен міндеттері.

2.Ауылшаруашылық энтомологияның, даму тарихы .

3.Ауылшаруашылық дакылдарын зақымдаушы бунақденелілермен

кҥрес тәсілдерінің жіктелуі.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1 Ауылшаруашылық энтомологияның мақсаты мен міндеттері

Ауылшаруашылық дақылдарының ӛнімін және оның сапасын

арттырудың негізгі жолдарының бірі зиянкестер, аурулар және

арамшӛптер келтіретін зиянды болдырмау немесе азайту болып

табылады.

Ауылшаруашылық энтомологияның негізгі міндеті - зиян

келтіретін бунақденелілердің зақымдау салдарынан ауылшаруашылығы

ӛсімдіктері ӛнімінің шығынын мҥлде болдырмау немесе оны мейлінше

азайту.

Ауылшаруашылық энтомологияның ӛзінің негізгі зерттеу

обьектілері – ауылшаруашылық дақылдарының аса қауіпті және зиянды

бунақденелілер.

Зиянкестердің ішінде ауылшаруашылық дақылдарына

насекомдармен қатар жануарлар дҥниесінің басқа топтарының

(нематодтар, кенелер, жалаңаш шырыштар, кемірушілер) ӛкілдері де

зиян келтіреді. Тҥрлерінің саны жағынан ӛте кӛбі насекомдар класы.

Пәнінің негізгі міндеті ауылшаруашылық дақылдарда жҥргізетін

кҥресу шаралардың биологиялық негіздерін біліп, зиянды

бунақденелілерден ӛсімдіктерді қорғаудың мәселелерін шешу.

Барлық жағдайда ауылшаруашылық салаларының даму барысы

мен болашағын ескеру қажет. Ауылшаруашылығы дақылдарының

зиянкестерімен кҥресудің маңызын нақтылы мысалдармен дәйектеу,

қоршаған ортаны қорғау мәселелерін қарастыру керек.

Ауылшаруашылық энтомологиясының ерекшелігі оның

әдістемесі кешенділігінің ауылшаруашылық және биологиялық ғылым

болғандығында. Бҧл пәннің негізін зоология және жалпы энтомология

қҧрайды. «Ауылшаруашылық энтомологиясы» пәнінің негізгі мақсаты

жалпы биологиялық және агрономиялык басқа да кӛптеген пәндермен

кешенді жағдайда шешіледі: ӛсімдік физиологиясы, топырақтану,

егіншілік, агрохимия, ӛсімдік шаруашылығы, ауылшаруашылық

дақылдарының селекциясы және тҧқым шаруашылығы және

басқалары.

Ауылшаруашылық дақылдарын зиянды тҥрлерден ойдағыдай

қорғаудың негізгі шарты оларды бір-бірінен ажырата білу. Одан кейін

олардың тіршілік әрекеттерін, яғни биологиялық және экологиялық

ерекшеліктерін білу керек. Сонда ғана зиянды тҥрлерге қарсы кҥрес

шараларын дер кезінде тиімді ҧйымдастыруға мҥмкіндік туады.

21

2 Ауылшаруашылық энтомологияның, даму тарихы

Ӛсімдіктердің әртҥрлі зиянкестерге шалдығатыны ерте заманнан

белгілі болған. Қазақстанда және шет елдерде ауылшаруашылық

энтомологиясының кҧрылуы және дамуы. Қазақстан ғалымдарының

ауылшаруашылық энтомологиясы мәселелерін шешудегі алғашқы

ойлап шығару жетістіктері.

Қазақстан Республикасындағы дәйектік жетістіктерге шолу

және ауылшаруашылығы зиянкестерімен кҥресу тәсілі мен

жолдарының ҧйымдастырушылық формаларын жетілдіру.

Шет елдерде ауылшаруашылығы ӛсімдіктерін зиянкестерден

қорғауды ҧйымдастыру. Қазіргі кезде Қазақстандағы ӛсімдік қорғау

кызметінің кҧрылымы және ҧйымдастырылуы.

Қазіргі биология ғылымы ӛсімдікті қорғаудың практикасы

мен теориясын дамытудың негізі. Ғылым жетістіктерін енгізу және

зиянкестермен кҥресуде озық тәжіриебені пайдалану мәселелері.

Энтомология – зоологияның жақсы дамыған байырғы кезден

қолданбалы саласының бірі. ХІХ және ХХ ғасырдардың аралығында

энтомологиялық пәндер алдынғы кезекте ауылшаруашылық және орман

энтомологиялары пайда бола бастады.

Энтомологияның дамуына, соның ішінде қолданбалы

энтомологияға профессор Н.А.Холодковский (1858-1921) ауқымды ҥлес

қосты. Ол ӛзінің ғылыми энтомологиялық мектебін қҧрды, олар іргелі

еңбек «Курс энтомологии, теоретической и прикладной» жариялады.

ХХ ғасырда энтомологиялық зерттеулердің ауқымының артып,

энтомологияның барлық салаларының қарқынды дамып және олардың

нақтылығы жеке ӛзіндік ғылыми пәндерге қалыптасқандығымен

сипатталды. Орта Азияда және Онтҥстік Қазақстанда ӛсімдік қорғау

ісінің дамуына В.И, Плотниковтың (1877-1959) 1911ж. Ташкенте қҧрған

Тҥркістандық энтомологиялық станциясының рӛлі маңызды болды.

Сол сияқты Ресейдің және оған іргелес елдердің, соның ішінде

Қазақстан аумағы фаунасының зерттеуге систематик – энтомологтардың

А.П.Семенов-Тян-Шанский (1866-1942), А.К. Мордвилко (1867-1938)

жоғары сатылы бунақденелілердің қазіргі кезгі жҥйесінің негізін

қалаушылар Австрия ғалымы А. Гандлирш (1865-1935), А.В. Мартынов

(1878-1938), Б.Н. Шванвич (1889-1957), Г.Я. Бей-Биенко т.б. еңбектері

зор болды.

Қазақстанда тың жерлерін игеру кезеңі ӛсімдік қорғау

саласындағы ғылым салаларының, солардың бірі энтомологияның

дамуына ҥлкен ықпал етті. 1958 жылы Бҥкілодақтық ӛсімдіктер қорғау

институтының ғалымдары Т.Г. Григорьева, В.Н. Буров, В.И.Танский,

А.И.Карпова, Т.Н. Жаворонкова, К.А. Васильев, В.А.Шапиро,

К.В.Новожилов және т.б. астық шаруашылығында зиянды

бунақденелілер энтомофаунасының тҥр қҧрамын анықтау тәсілдерін

зерттеп, ауруларды шектейтін шаралар жҥйесін жетілдіру туралы

зерттеулер жҥргізіп ӛз ҥлестерін қосты.

22

Ҥкіметтің арнайы жарлығымен Қазақ ӛсімдік қорғау ғылыми

зерттеу институты қҧрылды. Оның және т.б. ғалымдар ӛндіріске кеңінен

ӛндірілетін зиянкестерден қорғау шараларына ҧсыныстар берді. Н.Я.

Евдокимов, А.Я. Корчагин, Е. В. Камбулин, Ж.Д. Исмухамбетов, А.О.

Сагитов, М.С.Исин және т.б. энтомология саласында кӛп ғылыми

зерттеулер жҥргізді. Қазіргі кезде Қазақ ӛсімдік қорғау және карантин

ғылыми – зерттеу институты (Алматы қаласы) ғалымдары ауқымды ҥлес

қосуда.

Қазақстанда энтомологияның ӛсімдік қорғау саласына мамандар

даярлауға Қазақ ауылшаруашылық (қазіргі кезде Қазақ ҧлттық аграрлық

университеті) институтының ҥлесі ауқымды. Мҧнда белгілі ғалымдар:

Н.И. Рекач, М.П. Мальковский, С.А.Харин, Ә.Т. Тілменбаев, Ю.А.

Галяпин, А.И. Петров, И.А. Костин және т.б. дәрістерді берді және

зерттеулер жҥргізді. Профессор С.А. Хариннің «Справочник по борьбе с

вредителями в Казахстане» 1964, 1969 жж. бергінің энтомология

саласын игеруге маңызы зор болды. Ә.Т.Тілменбаев мемлекеттік тілде

алғаш рет «Энтомология», 1994 ж. оқулығы баспада басылып шықты.

Қай ғылым саласы болсын оның дамуына, ғылым ретінде

танылуына зерттеу әдістері кӛп кӛмегін тигізеді. Неғҧрлым жаңа зерттеу

әдісі ашылса, соғҧрлым бунақденелілердің жаңа белгілері, тҥрлері

табылады.

Энтомологияның дамуы бунақденелілердің практикалық және

теориялық маңызымен байланысты. Сондықтан бунақденелілерді жан

жақты зерттеу, зиянкестерге қарсы шара әдістерін табу, оларды қолдану

жолдарын қарастыру энтомологияның негізгі міндеті.

3 Ӛсімдіктерді зиянкестерден, аурулардан және арам

шӛптерден қорғау шараларының жүйесі. Ӛсімдікті қорғау шараларын

жҥргізу кезіңде қоршаған ортаны сақтау. Ҥлкен ғылыми және сәнділік

маңызы бар тірі организмдер генқорын сақтау мен ландшафты

қорғау проблемалары. Ӛсімдікті қорғау және пайдалы бунақденелілерді

сақтау. Бунақденелілердің сан-алуан маңыздылығы: оларды "зиянды"

және "пайдалы" деп бӛлудің шарттылығы. Бунақденелілердің

биологиялық кҥресу тәсіліндегі орны, олардың тозаңдатқыштар

ретіндегі маңызы. Бунақденелілердің барлық тҥрлерін биоценоз

мҥшелері ретінде сақтаудың қажеттілігі. Зиянкестер мен ауруларға

қарсы кҥресу шараларын жҥргізгенде интегралдық ӛсімдік қорғау

тәсілдерді дҧрыс пайдалана білу керек.

Ӛсімдіктерді қорғау мақсатында қолданылатын интегралдық

шаралар қҧрамына кіреді: агротехникалық ӛсімдік қорғау тәсілдері;

карантиндік; физикалық; механикалық; биологиялық; химиялық

шаралар. Интегралды ӛсімдік қорғау жҥйесінің негізі – зиянды

организмдерге жойқын әсер ететін немесе олардың тіршілігін шектейтін

орта факторларын барынша толық қолдану.

Ӛсімдіктерді интегралды қорғау-дегеніміз фитосанитарлық

мониторинг және зиянкестілік болжамдар мәліметтеріне сҥйеніп,

23

ӛсімдіктердің тӛзімділігін, табиғи реттеуші шарттарды ескере отырып

қажетті жағдайларда ғана жойқын әсер ететін әдістер мен қҧралдарды

қолдап зиян тигізудің экономикалық шегіне дейін экологиялық және

экономикалық талаптарға сәйкес келетін зиянды тҥрлерінің

популяциясын реттейтін шараларды қолдану.

Экологиялық мәселелердің зардабын тӛмендету мақсатында

мәдени дақылдарды ӛсірудің энергия кӛздерін ҥнемдейтін, топырақты

жел және су эрозияларынан сақтайтын жаңа технологияларды ӛндіріске

кеңінен ендіруге байланысты, ӛсімдіктерді қорғаудың агротехникалық,

биологиялық, селекция мен генетикалық және химиялық шараларын

жетілдіре беру аса ӛзекті мәселе болмақ. Егілетін дақылдардың негізгі

зиянкестері мен ауруларына берік сорттар шығару. Мҧндай сорттар

егілген жағдайда, пестицид қолданудың аса қажеттілігі болмайды.

Бақылау сұрақтары:

1.Ауылшаруашылық энтомология пәніне сипатама беріңіз.

2.Ауылшаруашылық энтомологияның міндеті мен мақсаты,

зерттеу объектілері.

3.Зиянды организмдер мен ерекше қауіпті зиянды

организмдердің айырмашылығы.

4.Бунақденелілердің зиянкестігі салдарынан туатын шығынның

экономикалық салдары.

5.Ӛсімдіктерді интегралды қорғау ҧғымы, қҧрылымы.

2 - тақырып. Кӛп қоректі зиянкестер

1.Шегірткелердің негізгі тҥрлері, биологиясы, экологиясы және

Қазақстанда таралуы.

2.Шегірткелердің жаппай кӛбеюінің алдын алу және жою шаралары.

3.Қатты қанаттылар отрядының кӛп қоректі зиянкестеріне қарсы

комплексті шараларды қолданудың маңызы мен ерекшелігі.

4.Қабыршақ қанаттылар отрядының кӛп қоректі зиянкестеріне қарсы

комплексті шараларды қолданудың маңызы мен ерекшелігі.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

Ауылшаруашылығы дақылдарына зиян келтіретін кӛп қоректі

зиянкестердің тҥрлері Brachicera – қысқа мҧрттылар отряд тармағына,

Acrididae - нағыз шегірткелер тҧқымдасына, Dolichocera – ҧзын

мҧрттылар отряд тармағына, Grylotalpidae – бҧзаубас тҧқымдасына,

Tettigoniidae - шекшек тҧқымдасына, Gryllidae - шілделік (қара шегіртке)

тҧқымдасына жатады.

1 Шегірткелердің негізгі түрлері олардың биологиясы,

экологиясы. Қазақстанда таралғандары: итальяндық прус – Calliptamus

italicus italicus L.; ақжолақты – Chortippus albomarginatus D.G.,

Айқышты – Pararcyptera microptera F.- W. , қарақанатты - Stauroderes

scalaris F.- W. саяқ шегірткелер, кресті кішкене саяқ шегіртке –

Dociosturus brevicolis Ev., далалық атбас шегірткелер - Euchorthippus

pulvinatus F.-W. және басқалар. Азиялық шегіртке - Locusta migratoria

24

migratoria L. тҧрақты қоныстары Қазақстанның оңтҥстік жартысындағы

қамыс пен қҧрғақ ӛсетін жерлер, осы стациялардан олар басқа алыс

аймақтарға тарала алады. Мароккалық шегіртке - Dociostaurus

maroccanus Thunb. Қазақстанның оңтҥстігінде таралған (Оңтҥстік

Қазақстан, Жамбыл облыстары).

Азиялық, мароккалық, итальяндық шегірткелер, ал анда - санда

тҧрандық және шӛл далалық шегірткелер кезеңдік ӛзгерістерге

ҧшырайды. Олардың ҥйірленуі кезінде бір шаршы метрде жҥз және одан

да кӛп дернәсілдері болады. Ҥйірлі шегірткелердің сандары кӛбейген

кезде, алғашқыда дернәсілдердің жиынтығы (кулиги), кейін олардан

шегіртке табындары пайда болады. Зиянкестілігіне байланысты

Азиялық, мароккалық, итальяндық шегірткелер Республикамызда «Аса

қауіпті зиянды организмдер Тізбесіне» кіреді. Морфологиялық

айырмашылықтары келесідей тіркеледі: ересек ҥйірлі шегірткелер ҥлкен

келеді, ал ҥстіңгі қанаттары және қанаттары ҧзынырақ саяқ

шегірткелердің тҥрлеріне қарағанда әдетте, ересек шегірткелерді саяқ

немесе ҥйірлі шегірткеге жатқызу ҥшін әдейі кӛрсеткіштері болады –

денесінің мҥшелері және олардың индексі. Әдет бойынша кӛбінесе

ҥйірлі шегірткеге ҥстіңгі қанатының ҧзындығы (Е) қатысады, артқы

жамбасының ҧзындығына.

Барлық шегірткелердің ҧзынша денесі, секіруге қолайлы артқы

аяқтары, кеміргіш ауыздары, қатты дамыған алдыңғы кеудесі, жіңішке

ҥстіңгі қанаты, жалпақ, желпуіш тәрізді артқы қанаттары болады.

Жылына бір ҧрпақ береді. Ол ҧрғашы шегірткенің арнаулы бӛліп

шығаратын сҧйық затымен қатайған топырақтан жасалған кҥбіршеде

жҧмыртқа кҥйінде қыстайды. Олар тың жерлерде, жайылымдарда,

қҧмдардың шетінде және т.б. жерлерде орналасады. Дернәсілдер

жҧмыртқалардан әр мезгілде шығады. Дернәсіл ересек шегірткеге ҧқсас

келеді. Дернәсілдер 30 - 40 кҥн дамиды. Даму кезеңінде дернәсілдер 4-5

рет тҥлеп, 4-5 жастан ӛтеді. Дернәсілдер және ересек шегірткелер әр

тҥрлі ӛсімдіктерді: дәнді және майлы дақылдарды, кӛкӛністерді,

жайылымдар мен шабындықтарды зақымдайды. Шегірткелердің кӛп

жылдық даму динамикасында жаппай кӛбеюлері мен депрессиялық

фазалар кезектесіп отырады.

Азиалық шегірткесі - (Locusta migratoria L.) Ең кӛп ҧялары –

Балхашта, Алакӛл, Сырдария, қамыс ӛскіндерінде Батыс – Қазақстан

(Қамыс – Сомар ӛзендерінде) және Атырау облысында (Орал ӛз.

Тӛменінде, Каспий ӛзенінің жағалауында) Азырақ ошақтары Ырғыз

ауданында (Ақтӛбе облысы ) Зайсан Шығыс – Қазақстан облысы.

Ауылшаруашылық дақылдарының - егінге, жайылымға кӛбінесе зиян

келтіреді. Оңтҥстік батыста ең негізгі қоректенетін ӛсімдігі қамыс.

Италиялық шегіртке (прус) – ( Calliptamus italicus L.) Қазақстанда

кең таралған, кӛбінесе солтҥстік, батыс Қазақстанда кездеседі. Астық

дақылдас шӛптер ӛскен жерлерде, қҧмды далада және далада тіркеледі.

Жоңышқа, мақта, кҥнбағыс, кӛкӛніс, астық дақылдарына зиян келтіреді.

25

Мароккалық шегіртке – ( Dociostaurus maroccanus Thunb.) Оңтҥстік

Қазақстанда және Жамбыл облысы таралған. Егін, техникалық, кӛкӛніс,

алқаптарды зақымдайды. Қазақстанның оңтҥстігінде мақта, мақсары

дақылына шыққан жерінен- айдалмаған жерлерден кӛшіп келеді.

Шӛл шегірткесі – (Calliptamus barbarous Costa.) Барлық жерде

Солтҥстік аудандардан басқа жерде кең таралған. Жҧмсақ егіндерді,

жоңышқа, мақта, кҧмды жер, шабындықтарды зақымдайды.

Тұран шегірткесі – (Calliptamus turanicus Tarb.) Оңтҥстік және

оңтҥстік-шығыста таралған. Айдалмаған жартылай қҧм және қҧм

жерлерде дамуы Оңтҥстік Қазақстан және Жамбыл облысында, Алматы

облысының кейбір жерлерінде тіркеледі.

Ақ жолақты немесе мүсінді саяқ шегіртке – (Chorthipus

albomarginatus D.Gy.) Кең таралған, әсіресе Қазақстанның солтҥстік дала

дала, орман-дала аудандарында, жайылымдарында әртҥрлі астық

дақылдас шӛптерде кездеседі.

Айқышты саяқ шегіртке – (Pararcyptera microptera F.W.)

Қазақстанда кең таралған. Астық дақылдарына және шабындарға,

жайылымдарға зор зиян келтіреді.

Атбасар саяқ шегірткесі – (Dociostaurus krausci Ingen.) Қҧрғақ

және қҧмды аймақтарда таралған. Маңғышлақ және ҥстірт

жайылымдарда атбасарлық шегіртке кейбір жылдары жоғарғы деңгейде

дамуы тіркеледі, астық дақылдас ӛсімдіктер және жусандарда

қоректенеді.

Сібірлік саяқ шегіртке – (Gomphocerus sibiricus L.) Солтҥстік

аймақтарда ең кӛп зиян келтіретін шегіртке. Астық дақылдас

ӛсімдіктерді зақымдайды. Жылы жерлерді таңдайды, кӛбінесе сирек

ӛсетін шӛптерді, ескі айдалым жерлерде, мал жайылымында

қоныстайды.

Қара қанатты саяқ шегіртке – (Stauroderes scalaris F.W)

Қазақстанның солтҥстік жартысында және оңтҥстік, оңтҥстік

шығысында таралған. Кӛбінесе ылғалды жерлерде қоныстайды. Астық

тҧқымдас және шабындардағы шӛптерді зақымдайды. Алқаптарға сібір

саяқ шегірткеге қарағанда кешірек кіреді.

Қара жолақты саяқ шегіртке - ( Pararcyptera microptera F.W)

Қазақстанда кең таралған. Солтҥстікте қҧрғақ даланы, оңтҥстікте және

оңтҥстік шығыста таулы аудандарында тіркеледі. Астық дақылдас және

шабындық шӛптерді зақымдайды. Астық дақылдас ӛсімдіктерге таулы

жерлерде Қазақстанның оңтҥстігінде ҥлкен зиян келтіреді.

Қанатсыз саяқ шегіртке. Батыс және Қазақстанның солтҥстік

аймақтарында кең таралған. Кӛбінесе орманды далада қоныстанады.

Тығыз, мезофиттік шӛптерде кездеседі. Жаппай дамуы кезеңінде астық

дақылдас, шабындықтарда, бақша ӛсімдіктерінде және бақтарға зиян

келтіреді.

Фишер саяқ шегірткесі. Кең таралған. Кӛбінесе Қазақстанның

орталық дала, қҧмды аймақтарында кездеседі. Солтҥстік Қазақстанда

26

астық дақылдарында кӛбейген кездерде қатты зиян келтіреді.

Жаппай кӛбеюінің алдын алу және жою шараларын ҥйлесімді

қолдану. Зиянды шегірткелердің дернәсілдеріне қарсы кҥресу

шараларды олардың сандарына бақылау жасаудың нәтижесіне қарап

жҥргізеді. Егін алқаптарында жою шаралары инсектицидтермен

«Тізім...» бойынша саяқ шегірткелердің дернәсілдер саны 8-10 дана/м2,

ал ҥйірлі шегірткелердің дернәсілдер саны 5 және одан да кӛп дана/м2

болғанда жҥргізіледі. Дернәсілдерді есепке алу жҧмыстарын таң

ертеңгілікте немесе кешкілікте маршрутпен жҥріп 100 м сайын

әрқайсысы 1 м2 алаңқайда кӛзбен шолып жҥргізеді немесе рамканың

кӛмегімен әрбір секірген шегірткені есептеп, кейін 1 м2 қанша

болатындықтарын анықтайды. Егер бір стацияны мекендеген

шегірткелердің тҥрі кӛп болса, жҧмыртқалардан әр мезгілде шықса және

жастары әр тҥрлі болған жағдайда ҧзақ уақыт әсер ететін

инсектицидтерді пайдаланған дҧрыс. Химиялық ӛңдеу жҧмыстары

дернәсілдер қанаттанғанға дейін жҥргізілсе тиімділігі жоғары болады.

Әрбір нақты жағдайға байланысты жаппай, бӛгеу және локальды ӛңдеу

жҧмыстары жҥргізіледі. Бӛгеу мақсатымен ӛңдегенде дәрі шашылатын

жердің ені 40-100 м шамасында болуы тиіс.

3 Қатты қанаттылар отрядының кӛп коректі зиянкестеріне

қарсы комплексті шараларды қолданудың маңызы мен ерекшелігі.

Әртҥрлі ӛсімдіктермен қоректенетін қоңыздардың ең қауіпті және кӛп

тараған тҥрлері Coleoptera - отряды, Poliphaga - отряд тармағы,

Elateridae - шыртылдақ қоңыздар, Tenebrionidae – қара денелілер,

Scarabalidae - тақта мұртты қоңыздар тҧқымдастарына жатады.

Шыртылдақ қоңыздар – (Elateridae). Алдыңғы кеудесі

қозғалғанда шырылдаған дыбыс шығарады. Қоңыздың зияндылығы жоқ.

Қоңыздар - денелері ҧзынша келген, ҧзындығы 7-18 мм, орта кеудеге

қарай кіріп тҧрған алдыңғы кеуде ӛскіндері бар. Қоңыздары секіріп, арқа

тҥсына аударылғанда, жеңіл шертпекті дыбыс береді, осыған орай атауы

берілген. Дернәсілдері қҧрт тәрізді, денесін қатты, серпінді, тҥсі сары

немесе қоңыр тері жамылғысы қапталған. Бастары жалпақ, 3 жҧп

аяқтары бар, денесінің ҧзындығы жастарына байланысты 7-20 мм

аралығында. Дернәсілдерінің сыртқы қатты қабығы болғандықтан және

пішініне қарап оларды сымға ҧқсатады. Дернәсілдер 3-4 жыл ӛмір

сҥреді. Сымқҧрттардың қоныстану тығыздығы жауын-шашын кӛп

тҥсетін аймақта жоғары. Егістіктерде ошақ-ошақ болып кездеседі.

Ауылшаруашылық дақылдардың ӛсіп келе жатқан тҧқымымен, олардың

тамырларымен қоректенеді. Топырақ қҧрғап кеткенде ӛсімдіктердің

шырынды бӛліктеріне кіріп, қоректенеді. Қыстауға әртҥрлі жастағы

сымқҧрттары мен қоңыздары 15-100 см тереңдікке кетеді. Кӛп тараған

тҥрлері: Agriotes - туысына жататын егістік шыртылдақ қоңыз (A.

sputator), жолақты шыртылдақ қоңыз (A.lineatus L.), алалық

шыртылдақ қоңыз (A. gurgistanus Fald.) және Selatosomus - туысына

жататын жалпақ шыртылдақ қоңыз (S. latus F.).

27

Қара денелілер - ( Tenebrionidae). Барлық жерде таралған. Баяу

жҥретін, тҥстері қара, ірілі-кішілі қоңыздар. Кӛп тҥрлері қанаттары

бірігіп кеткендіктен ҧша алмайды.

Қоңыздары - денесі қара, тығыз, қатты хитинделген жамылғысы

бар, жоғары бӛлігі жҧмсақ тегіс, бірең-сараң кҥрең тҥсті тҥтіктері бар.

Дене тҧрқы әртҥрлі, ҧзындығы 7-23 мм. Ҥстіңгі қанатында майда

нҥктелері бар, кейде бір сызық бойына жиналған.

Дернәсілдері сымқҧрттарға ҧқсайды, оларды жалғансымқҧрттар

деп атайды. Денесінің тҥсі қою сары, кҥңгірт қоңыр болады. Ҧзындығы

12-40 мм. Дернәсілдердің алдыңғы жҧп аяқтары ҥлкен, бастары доға

тәрізді, жалған сымқҧрттар деп атайды. Олар жылдам ӛсіп жетіледі.

Далалық (Blaps halophila F.) және кең кеуделі (Blaps lethifera March.)

шабан қоңыздары мен жүгерінің қара денелілерінің дернәсілдері

(Pedinus femorelis L.) ӛсімдіктердің жер астындағы мҥшелерін, тҧқымды

зақымдайды. Құмның шабан қоңызы (Opatrum sabulosum . ) зиянды,

олар бидайды, кҥнбағысты, қытайбҧршақты, қызылша, темекі, бақша

дақылдарын және кӛкӛніс дақылдардың кӛшеттерін зақымдайды.

Тҧқымдарын, жас ӛсімдіктердің жер асты және жер ҥсті бӛліктеріне

ҥлкен зияндылық келтіреді. Қара денелілер қҧрғақ сҥйгіш, жоғары

ылғалдылықты нашар ӛткізеді, сондықтанда суару олардың дамуына

кері әсер етеді.

Тақта мұрттылар – (Selatosomus). Денелері ҧзын, не қысқа.

Мҧрттары жалпақ. Дернәсілдері жуан, етті. Түркістандық жүгері

қоңызы (Pentodon dubius Ball.) кӛп ӛсімдіктердің тамырларының етті

ҧлпаларын зақымдайды, ал тҥйнек тамыр жемістілер ҥшін ӛте қауіпті.

Дернәсілдері ӛсіп келе жатқан тҧқыммен қоректенеді. Қортық қоңыздың

ӛзі ғана зиянды. Негізінен ӛскіннің жер ҥстіндегі бӛлігімен қоректенеді.

Батыстық мамыр қоңызы, жетісулық мәрмәр қоңыз, маусым қоңызы

отамалы, кӛкӛніс және жеміс-жидек дақылдарының негізгі зиянкестері.

Олардың дернәсілдері топырақта 2-3 жыл ӛмір сҥріп мәдени

ӛсімдіктердің жер астындағы мҥшелерімен қоректенеді.

Кҥресу тәсілдері. Кҥзде терең сҥдігер жырту, тыңайтқыш салу,

жазда отамалы ӛсімдіктердің қатар аралықтарын бірнеше рет ӛңдеу,

арамшӛптермен кҥресу. Дернәсілдердің саны 1м2 5-10 дана болғанда

отамалы дақылдарды отырғызуға болмайды. Олардың орнына аз

зақымдалатын бҧршақ тҧқымдастарға жататын мәдени ӛсімдіктерді,

қарақҧмықты ӛсіреді. Қара денелі қоңыздардың саны 1м2 2-3 дана және

одан жоғары болғанда «Тізімде...» кӛрсетілген, рҧқсат етілген

инсектицидтердің бірімен ӛндейді.

3 Қабыршақ қанаттылар отрядының кӛп коректі зиянкестеріне

қарсы комплексті шараларды қолданудың маңызы мен ерекшелігі.

Қауіпті полифагтарға әр тҥрлі қанаттылар Frenata - отряд тармағының

Noctuidaе - тҥнгі кӛбелектер немесе ҥкі кӛбелектер және Pyralidae - қан

кӛбелектер тҧқымдастарының тҥрлері жатады.

Түн кӛбелектер. Кӛп тҥрлерінің тҥстері сҧрғылт қоңыр. Алдыңғы

28

қанаттарында ӛздеріне тән суреттері бар. Кӛбелектер негізінен ымырт

тҥсе және тҥнде ҧшады. Тіршілік етулеріне, қоректену жолдарына

байланысты кеміргіш және жапырақ кеміргіш кӛбелектер болып

бӛлінеді. Кеміргіш кӛбелектер топырақтың жоғарғы қабатында жасырын

ӛмір сҥреді. Олар қоректеніп топырақ деңгейінде кҥздік, жаздық астық

дақылдарын, жҥгері, қызылша, картоп, мақта, темекі, кӛкӛніс, бақша т.б.

дақылдарының мҥшелерін кеміріп зақымдайды. Тҥн кӛбелектердің ең

қауіпті тҥрлері: күздік - Agrotis segetum Schiff. және лепті - A.

exclamations L. Тҥн кӛбелектердің жҧлдызқҧрттары соңғы жастарында

топырақ астында қыстайды. Ҧрпақ береді, ол мекендеген жерінің ауа

райы жағдайларына байланысты. Жҧлдызқҧрттар топырақ деңгейіндегі

сабақтарды, тҧқымын, жас ӛскінін кеміреді, тамыр жемістерде,

тҥйнектерде кеміріп, қуыс жасайды.

Жер ҥстілік тҥнгі кӛбелектер ӛсімдіктердің жапырағымен,

сабақтарымен, генеративті мҥшелерімен қоректенеді. Кӛбінесе

жоңышқаны, ноқатты, темекіні, қызанақты, жҥгеріні және басқа да

дақылдарды зақымдайды. Бҧл топқа мынадай тҥрлері жатады: мақта

(Helicoverpa armigera Hbst.), гамма (Autographa gamma L.), беде

(Discestra trifolii Hufn.), кіші жер үстілік немесе карадрина

(Spodoptera exiqua Hb.). Мақта кӛбелегі Қазақстанда «Аса қауіпті зиянды

организмдер Тізбесіне» енгізілген.

Күздік кӛбелек – (Agrotis segetum Schiff). Қазақстанның

оңтҥстігінде және оңтҥстік шығысында таралған. Кӛбелектері тҥнгі

кӛбелектер тҧқымдасына, кеміргіштер тобына жатады. Бҧлардың

жҧлдызқҧрттары ӛсімдіктердің барлық жер беткі және жер ҥсті

бӛліктерін кеміріп, қоректенеді. Жаздық және кҥздік дақылдарды,

жҥгеріні, қант қызылшасын, мақтаны, темекіні, бақша егісін және тағы

басқа дақылдармен қоректенеді. Кӛбінесе кешке қарай және тҥнде

қоректенеді. Келесі жастағы жҧлдызқҧрттары тҥнде қоректеніп, кҥндіз

тамырға жақын маңда 1-2 см тереңдікте болады. Қызылшада ӛскіндерін,

жапырақтарын, тҥйіндерінің жоғарғы жағын кеміреді, кҥздік дақылдарда

тҧқымдарын, ӛскіндерін, кейін сабақтары мен жас ӛсімдіктердің

жапырақтарын кеміреді. Жҧлдызқҧрттардың дамуы 1-1,5 ай жҥреді, олар

бҧл уақытта 6 жастан ӛтеді. Кҥзде соңғы жастағы жҧлдызқҧрттары

кҥнде қоректенуін аяқтап, қыстауға кетеді.

Лепті кӛбелек – (Agrotis exclamations L). Жаппай таралып,

зияндылық келтіреді. Солтҥстік Қазақстанда бір ҧрпақ, оңтҥстік

шығыста бір-екі, оңтҥстікте екі ҧрпақ береді. Ӛмірлік циклі

температураға және ашық кҥннің ҧзақтығына байланысты. Лепті

кӛбелектің зияндылық келтіру сипаты, кҥздік кӛбелектің зияндылық

келтіруімен бірдей. Лепті кӛбелек, жазғы жоғарғы ауа температураға

және қысқы тӛмен температураға тӛзімді келеді.

Жабайы кӛбелек – (Euxoa conspicua Hb). Қазақстанда кеңінен

таралған, бірақ оңтҥстік және оңтҥстік шығыстағы ауылшаруашылық

дақылдарына ҥлкен зияндылық келтіреді. Жылына бір ҧрпақ беріп

29

дамиды. Жҧлдызқҧрттары ерте кӛктемде шығып, ӛсіп келе жатқан

ӛсімдік жамылғысымен қоректенеді. Шілде және тамыз айларында

кӛбелектері диапаузаға кетеді. Жҧмыртқа қабығында дамыған

жҧлдызқҧрттары қыстайды, ересектері тереңдігі 0,5 см-ге 30-60 данадан

топтастырып жҧмыртқа салады. Жҧмыртқа салу ҥшін кӛбелектері қатты

топырақтарды таңдайды.

Сонымен қатар кеміргіш кӛбелектердің келесі тҥрлері бар:

бидайдың жер кӛбелегі. қарақошқыл жер кӛбелегі, жерлік шапшаң

кӛбелегі және тағы басқалары.

Карадрина немесе кіші жер үсті кӛбелегі – Laphygma (Spodoptera)

exigua Hb.. Қазақстанда кеңінен таралған. Мақта, жоңышқа, қант

қызылшасы, картоп, қызанақ және басқа да дақылдарға ҥлкен

зияндылық келтіреді. Солтҥстік аймақтарда 2-3 ҧрпақ, оңтҥстік

аймақтарда - 3-4 ҧрпақ береді. Қыстауға жҧлдызқҧрты және қуыршағы

кетеді. Бірінші ҧрпақ кӛбелектері арамшӛптерде және жоңышқада

дамиды. Келесі ҧрпақтары мақтада және басқа да дақылдарда дамиды.

Карадрина қоршаған ортаның қолайсыз жағдайына тӛзімсіз келеді.

Қыстауға негізінен қуыршақтары кетеді.

Беде кӛбелегі – Discestra trifolii Hufn. Қазақстанда кеңінен

таралған. Солтҥстік аймақта жылына 2, оңтҥстік шығыста 3, оңтҥстікте 4

ҧрпақ беріп дамиды. Қоршаған ортаның ауа температурасына

байланысты 30-50 кҥн дамиды. Топырақта қуыршақтары қыстайды.

Арамшӛптерден ақ ала бота, шырмауықтармен қоректенсе, мәдени

дақылдардан - бҧршақ, қант қызылшасын, жоңышқаны, қырыққабат,

пиязды зақымдайды. Жапырақтарымен бірге, гҥлін, қауашығын

зақымдайды.

Қан кӛбелектер. Шалғын кӛбелек (Loxosteqe sticticalis L.)

ауылшаруашылық дақылдарының ең қауіпті зиянкестерінің бірі. Батыс,

Солтҥстік, Шығыс, Орталық Қазақстанда зияндылық келтіреді. 2 ҧрпақ

береді, жылы жылдары Батыс Қазақстанда 3 ҧрпақ беруі мҥмкін.

Қҧрғақшылық жылдары кӛбелектердің ҧрықсыздануы байқалады.

Жазғы мезгілде оның саны қҧбылмалы және қолайлы жағдайлар

болғанда ӛсімталдығы ӛте жоғары. Аналықтары жҧмыртқаларын

арамшӛптердің, мәдени дақылдардың жапырақтарының астына салады.

Жҧлдызқҧрттары қомағай болып кӛп қоректенеді. Қант қызылшасын,

кҥнбағысты, бір және кӛп жылдық бҧршақ (ҥрме бҧршақтан басқа),

жҥгеріні, тарыны және басқа да ӛсімдіктерді қатты зақымдайды.

Ауылшаруашылығы дақылдары жаңадан ӛсіп келе жатқан кезде және

зақымдалуға сезімтал келетін кезінде шалғын кӛбелегінің бірінші ҧрпақ

жҧлдызқҧрттары шығып, ҥлкен зияндылық келтіреді. Олар

ӛсімдіктердің жер ҥстілік генеративті және вегетативті мҥшелерін

кеміріп жейді. Зақымданған ӛсімдік мҥшесін жҧлдызқҧрттар ӛрмекпен

шырмалайды. Бидай кӛбінесе шалғын кӛбелектің негізгі азықтық

ӛсімдіктер жетіспегеннен соң зақымданады. Ересек жҧлдызқҧрттар

топырақтың жоғарғы қабатында қыстап шығады. Шалғын кӛбелегі

30

ҥлкен қашықтыққа ҧшып, миграция жасай алады, сондықтан да олар

ҥлкен жаңа аймақтарда қоныстанып, зияндылық келтіруі мҥмкін.

Жүгерінің сабақ кӛбелегі – Ostrinia (Pyrausta) nubiealis Hb.

Қазақстанның оңтҥстік және оңтҥсті-шығыс аймақтарында таралған.

Жҧлдызқҧрттары сабақтарында ӛмір сҥріп, сонда қоректенеді. Олар кӛп

қоректі жҥгеріні, кӛкнәрді, тары, кҥнбағыс және басқа да дақылдарды

зақымдайды. Қатты залалдау кезінде сабақтары сынып кетуі мҥмкін.

Маусым бойы жҧлдызқҧрттар бір ӛсімдіктен екінші ӛсімдікке ауысып

тҧрады. Вегетация соңын да жҧлдызқҧрттардың басым бӛлігі

сабақтарының астыңғы бӛліктерінде шоғырланып, сонда қыстап қалады.

Сабақ кӛбелегі екі ҧрпақ береді, ЭЗШ – 1 шаршы метрге дамитын 5

жҧмыртқа салуы немесе 10 ӛсімдікке 5 жҧмыртқа салуы, салынған

жҧмыртқасы 17-18 болатын ӛсімдік.

Кҥресу шаралары. Едәуір зиян кеміргіш тҥн кӛбелектердің саны

картоп дақылында 5-10, астық дақылдарында 2-3, кызылша, жҥгері,

мақтада 0,5-2 жҧлдызқҧрт/м2 астам болса байқалады. Жер ҥстілік тҥн

кӛбелектердің зиян тигізетін экономикалық шегі: карадринаның 1-3

жҧлдызқҧрттары ӛсімдікте және олардың залалданғаны 30-50%

болғанда; мақта кӛбелектің 100 ӛсімдікке келетін саны 8-12 жҧлдызқҧрт

болса; шалғын кӛбелектің саны 10-20 жҧлдызқҧрт/м2; сабақ кӛбелектің

10 ӛсімдікте 5 жҧмыртқа топтары табылса. Егер зиянкестердің саны

ЭЗШ деңгейінен жоғары болса, жҧлдызқҧрттарды тӛменгі жастарында

химиялық не болмаса биологиялық препараттармен жою керек.

Инсектицидтер «Тізім...» регламенттары бойынша қолданылады.

Қабыршақ қанаттылардың кӛбеюінің алдын алу,

жҧлдызқҧрттарының санын азайту ҥшін арам шӛптермен жҥйелі тҥрде

кҥресу, топырақты ерте терең сыдыра жырту, отамалы дақылдардың

қатар аралықтарын қопсыту қажет. Маусым кезеңінде ӛсімдіктерді

суарған жағдайларда да кеміргіш кӛбелектердің жҧлдызқҧрттарының

саны азаяды. Сабақ кӛбелектермен кҥресу ҥшін ӛсімдіктерді тӛмен шабу

қажет (10 см жоғары емес). Жҧлдызқҧрттар қыстайтын жҥгері, картоп,

тарының ӛсімдік қалдықтарын, арамшӛптерді танаптан шығарып жояды.

Маусымды колонизация әдісімен трихограмма (Trichogrammatidae -

тҧқымдасы) кӛбелек қҧрттарының ішкі паразитін 60-80 мың дана/га

есебімен екі мезгіл қолдану тиімді болады.

Бақылау сұрақтары

1. Тік қанаттылар отрядының кӛп қоректі зиянді ӛкілдерін және

олардың тҧқымдастарын атаңыз.

2. Шегірткелердің фазалық ӛзгергіштігіне және даму ерекшелігіне

мінездеме беріңіз.

3. Саяқ шегірткелердің тҥрлерін және олардың дақылдарға зиян

келтіруге қолайлы жағдайын атаңыз.

4. Шегірткелерге қарсы қандай алдын алу және жою шаралар

қолданылады.

5. Шыртылдақ тҧқымдасқа жататын кӛп қоректі зиянкестерінің даму

31

ерекшеліктері.

6. Қара денелілер тҧқымдасқа жататын кӛп қоректі зиянкестерінің

даму ерекшеліктері.

7. Тақта мҧрттылар тҧқымдасының кӛп қоректі қоңыздар, зиян

келтіруі.

8. Кӛп қоректі қоңыздарға қарсы қандай кҥресу шаралар жҥргізіледі.

9. Кеміргіш кӛбелектер тҥрлері және олардың келтіретін

зияндылығы.

10. Жерҥстілік кӛбелектердің тҥрлері және олардың тигізетін зардабы.

11. Қабыршақ қанаттылар отрядының тҥн кӛбелек тҧқымдасының

зиянкестеріне қарсы қолданылатын кҥресу шаралар.

12. Шалғын кӛбелекке қарсы қандай кҥресу шаралар жҥргізіледі?

3 – тақырып. Дәнді дақылдар зиянкестері. Сабақ іші зиянкестері және

олармен кҥресу шаралары.

1. Астық шыбындары мен сабақ бҧргелері, олармен кҥресу шаралары.

2. Астық егеушілері, кҥресу шаралары.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1. Астық шыбындары мен сабақ бұргелері, олармен күресу

шаралары. Осы топтың зиянды ӛкілдері, олардың зақымдайтын

фазасында қоректенуі және дамуы сабақ іші және жапырақ тҥтікшесінде

ӛтеді.

Гессен шыбыны - Мауеtiola destrucor Say. (Cecidomyidae –

галлица тҧқымдасы, Diptera – қос қанаттылар отряды). Ақмола,

Қостанай, Қарағанды және Солтҥстік Қазақстан облыстарының далалық

аудандарында таралып зияндылығы жоғары болып отыр.

Дернәсілдері бидай, қара бидай, жатаған бидайық, арпабастың

сабақтардың негізінде жалған піллә немесе пупарий ішінде қыстайды

(жалған піллә – қатайған тҥлеу терісі). Кӛктемде қуыршақтану да сол

жерде ӛтеді. Аналықтары жҧмыртқаларын топтап, жапырақтың ҥстіңгі

бетіне салады. Ауаның температурасы 150С тӛмен болғанда олар

жҧмыртқа салмайды. Эмбрионалдық дамуы 4-7 кҥн. Жҧмыртқадан

шыққан дернәсілдер жапырақтың қынабына енеді және сабаққа сҥлікше

қадалады да, оның шырынын сорады. Қауіптілігі жҧмсақ бидайға

жоғары, ал арпаға шамалы, сҧлыға қауіптілігі жоқ. Ӛсімдік

жапырақтары кеңейеді, сабақтары жуандау болып кӛрінеді. Жапырақтар

сарғаяды және ерте зақымдаса - ӛсімдік қурап қалады, ал кейін

(тҥтіктену фазасынан бастап) зақымдалған сабақтар тіке ӛспейді.

Олардың зақымдалған жерлері жіңішкереді және бҥгілістер пайда

болады, астықты орып - жинау жҧмыстарын қиындатады. Гессен

шыбынының кӛктемгі ҧрпағының зияндылығы жоғары болады, себебі

дернәсілдері бидайдың сабағын тҥтіктенгенге дейін зақымдайды. Осы

мезгілде зақымданған негізгі сабақ қурайды, оның орнына қосымша

сабақ ӛседі. Ӛскіннің 2-3 жапырағы фазасында зақымданған жағдайда

ӛсімдік қурап ӛліп қалады.

32

Маусым кезеңінде 1-2 ҧрпақ беріп дамиды. Гессен шыбыны

ылғал сҥйгіш. Қҧрғақшылықта олар жаппай ӛледі, дернәсілдерінің

дамуы ҥзіліске ҧшырайды. Кӛбінесе 1- ші ҧрпақтың дернәсілдері зиян

келтіреді.

Швед шыбындары: арпа - Oscinella pusilla Meig., сұлы - O. frit L. (

acтық шыбын тҧқымдастары - Chloropidae, қос қанаттылар отряды -

Diptera ). Орман, орманды-дала және дала зонасының солтҥстік және

орталық бӛліктерінің қоңырсалқын климатты аудандары және оңтҥстік

пен оңтҥстік шығыс Қазақстанның таулы аймақтарында таралған және

зиян келтіреді.

Биологиясы және морфологиясы жағынан айырмашылығы жоқ.

Ересек шыбын қара, денесі дӛңес болып келеді. Сҧлы швед шыбыны

сҧлыны зақымдайды. Шыбынның ҧшуы 1 айға дейін созылады. Сҧлы

швед шыбыны кӛбінесе ылғал сҥйгіш. Ауаның салыстырмалы

ылғалдылығы 50 % дейін болғанда, шыбындар ӛле бастайды. Сондықтан

Солтҥстік Қазақстанда арпа швед шыбыны кеңінен таралған. Жоғары

жастағы дернәсілдер сабақта қоректенген жерінде жалған пілләда

қыстап шығады. Кӛктемде сол жерде қуыршаққа айналады. Аналықтары

жҧмыртқаларын колеоптиль ҥстіне немесе астына, жапырақтың

қынабына біреуден немесе екеуден салады. Барлығы орташа есеппен 30

жҧмыртқа салады. 3-4 ҧрпақ беріп дамиды.

Жҧмыртқадан шыққан дернәсілдер сабақтың ішіне енеді.

Дернәсілдер арпа, бидайдың жас сабақтарына ғана зиян келтіреді. Қара

бидай, жҥгері, астық тҧқымдас шӛптер де зақымдануы мҥмкін. Сабақ

ішінде эмбриональды ҧлпалармен қоректенеді, сонымен қатар ортаңғы

жапырағы сарғаяды және солып қалады. Зақымдану фазасында 2-4

жапырақтар ӛсімдіктің қурап кетуіне әкеп соқтырады.

Сабақ бүргелері: үлкен - Chaetocnema aridula Gyll. және кіші -

Chaetocnema hortensis Geoffr. (жапырақ жемірлері тҧқымдасы –

Chrysomelidae, қатты қанаттылар отряды - Coleoptera). Зиянкестер

жаппай таралған, республикамыздың солтҥстік бӛлігіндегі далалық және

орманды далалық аудандарында, оңтҥстік, оңтҥстік шығыстың тау, тау

етектерінде орналасқан аудандарда зияндылы едәуір жоғары.

Жҧмыртқаларын астық дақылдарының астыңғы жапырақтарына

немесе топыраққа салады. Шыққан дернәсілдер сабақ ішіне енеді,

сабақтың негізінде қоректеніп, ортаңғы жапырақтың солуына әкеп

соқтырады. Кейін сабақтар мҥжілуімен қатар, сынады. Дернәсіл

сабақтың ішінде дамиды. Бҥрге зақымдаған ӛсімдік сабағының тҥбінде

кірген және шыққан тесіктер болады, ал швед шыбыны зақымдаған

сабақта олар болмайды. Балаңқҧрт бір сабақтан кӛрші сабаққа кӛшеді.

Барлығынан бҧрын бҥргеден негізгі сабақ кӛбірек зақымдалады.

Балаңқҧрттың сабақ ішінде дамуы 2-3 аптаға созылады да, олар

сабақтың тӛменгі бӛлігін кеміріп тесіп шығып топыраққа тҥседі, осы

жерде қуыршақтанады.

Шілде-тамыз айларында жаңа ҧрпақ қоңыздары пайда болып, біраз

33

уақыт жаздық егістіктерде ӛмір сҥреді, содан кейін қыстау орнына ҧшып

кетеді. Барлық жерлерде сабақ бҥргесі 1 ҧрпақ береді. Бидай мен арпаға

кӛп зиян келтіреді. 2-3 аптадан кейін дернәсіл топыраққа қуыршақтануға

кетеді. Ересек коңыз солып қалған жапырақтармен қоректеніп, аса зиян

келтірмейді. Қҧрғақшылық ӛсімдікке сабақ бҥргелердің кӛбеюіне

қолайсыз жағдай тудырады. Жҧмыртқалардың кӛбі қҧрғап кетуден

ӛледі.

Кҥресу шаралары. Шыбындардың қыстайтын қорын анықтау ҥшін

кҥзде және кӛктемде аңыз сабағын 0,25 м2 8-16 ҥлгіден алып талдау

жасау керек. Егер 1м2 кӛлемде гессен шыбынының пупарийлер (жалған

піллә) саны 10 данадан асатын болса, сҥрі жер не болмаса аз

зақымданатын дақылдарды (сҧлыны, арпаны) орналастыру керек.

Топырақты аудара жыртқанда дернәсілдің 90% ӛледі, ал аудармай

ӛңдеген кезде шамамен 20 % ӛледі. Жаздық бидайды кӛпжылдық

шӛптерден, кҥздік дақылдардан алшақ орналастыру қажет. Себер

алдында тҧқымдарды жҥйелі әсерлі инсектицидпен уландырғанда

(тҧқымды токсикациялау) жақсы нәтиже береді. Кеш себілген жаздық

астық егістер швед шыбыны әсерінен қатты зақымданады (солтҥстік

аймақтарда 25 мамырдан кейін). Олармен кҥресуде ең маңыздысы –

астық дақылдардың оңтайлы себу мерзімін сақтау. Тіршілік кезеңінде

бақылау жҧмыстарды энтомологиялық аулағышпен жҥргізуге болады.

Әр егістіктің 10 жерден 10 рет сермеп кағады, сонымен қатар

ӛсімдіктердің 10-16 ҥлгілерін (әр ҥлгі 0,25м2 ) алады. Талдау жасағанда

әр ӛсімдіктің сабақтарын, қынабын ашып қарайды. Сабақ бҥргесі

дернәсілдердің негізгі айырмашылығы - жҧп аяқтары және бастары бар,

шыбын дернәсілдері аяқсыз, бассыз тҥрде болады. Егер ересек шыбын

саны аулағышты 100 рет қаққанына 30-50 дана және бҥргелердің 2-3

жапырақ фазасында 25-30 қоңыз қақпатордың 100 сермеуіне, 10% негізгі

сабақ зақымдалғанда. не болмаса ӛсімдіктердің 30% кӛлемінде гессен

шыбынның жҧмыртқалары байқалса, инсектицидтер («Тізім…»

бойынша) қолдану керек.

2. Астық егеушілері, күресу шаралары.

Астық егеушілер: кәдімгі - Cephus pygmaeus L. және қара -

Trachelus tabidus Ғ. (Cephidae - сабақ егеушілер тҧқымдасы, Hymenoptera

- отряды). Қазақстанның батыс аймақтарында таралған. Астықтың

кәдімгі егеуіші негізінен кҥздіктерді зақымдайды. Қара егеуіш екі апта

кеш пайда болып жаздық астық тҧқымдастарды зақымдайды.

Екі тҥрдің биологиясы ҧқсас. Кәдімгіге қарағанда, қара

егеушілердің ҧшуы 14-20 кҥнге кеш басталады. Жылда зиянкестің 1

ҧрпағы дамиды. Жартылай мӛлдірлі коконда сабақтың астыңғы бӛлігінің

ішінде қыстайды. Кӛктемде сол жерде қуыршақтанады. Ересек

бунақденелілердің ҧшуы бидайдың, арпаның сабақтану және кҥздік

бидайдың масақтану бастаған кезеңінде байқалады. Аналықтары

жҧмыртқа салғыш қынабы кӛмегімен сабақтың буынаралығына

жҧмыртқаларын бір-бірлеп салады. Дернәсіл сабақ ішінде қоректеніп,

34

буындарын кеміріп, тӛмен қарай ақырындап жылжиды. Дернәсілдер

сабақтың ішінде топырақ қабатынан 1 см биіктікте егейді де, ойып

алынған тесікке ол сабақтың бӛлшегін және экскременттермен жабады

және жылтыр піллә жасайды да, сонда қыстайды. Зақымданған сабақтар

сынып, жатып қалады. Астық егеуіштерінің бидай сабақтарын

зақымдауының нәтижесінде астықтың сапасы және салмағы тӛмендейді.

Қҧлаған сабақ масағымен ӛнім жинаған кезінде ораққа ілінбейді, және

осылай ӛнімнің тағы бір бӛлігі жоғалады. Дернәсіл бидайды, арпаны,

қара бидайды, кӛбінесе кҥздік дақылдарды зақымдайды.

Кҥресу шаралары. Егеушілерге қарсы терең сыдыра жырту,

ӛсімдік қалдықтарын жою тиімді. Толық пісу кезеңінде ӛнімді екі

бӛлектеп жинайды. Сабақтарды тӛменірек шабу, ауыспалы егісті

қолдану керек. Қолайлы алға дақылдарға бҧршақ тҧқымдас дақылдар,

жҥгері жатады. Инсектицидтерді егеушілердің имаго саны 100 рет

аулағышты каққанда 40-50 дана болғанда қолдану керек.

Бақылау сұрақтары

1.Астық дақылдарының сабақ іші зиянкестерінің систематикалық

атаулары.

2.Астық шыбындарының ерекше ӛзгешеліктерін келтіріңіз.

3.Сабақ іші зиянкестерінің ӛсімдіктердің зақымдану белгілерінің

сипаттамасын, олардың келтіретін зиянын кӛрсетіңіз.

4. Астық дақылдарының сабақ іші зиянкестеріне қарсы қандай

шаралар қолданылады.

4 – тақырып. Дәнді дақылдар зиянкестері. Шаншып – сорғыш

зиянкестерінің кешені.

1.Астық дақылдарды зақымдаушы қандалалар.

2.Астық цикадалар.

3.Бидай трипсі

4.Дәнді дақылдарының сорғыш кешеніне қарсы кҥресу шаралар

жҥйесі.

5.Гҥлді кене және қорғану ерекшеліктері.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1.Астық дақылдарды зақымдаушы қандалалар.

Бақашықтар: зиянды - Eurygaster integriceps Put., мавр - E. мaura.,

австриялық - E. аustriacus Sch. (Scutelleridae - қалқаншалы бақашықтар

тҧқымдасы, Hemiptera - отряды). Батыс Қазақстан, Ақтӛбе, Қостанай

облысының батыс бӛлігінде, Оңтҥстік, Шығыс Қазақстан облыстарының

таулы аймақтарындағы астық дақылдарын егетін аудандарда таралып

зиян келтіреді.

Астық қанадалаларының ішінде ең зияндысы және қауіптісі

зиянды бақашық қандаласы болып табылады.

Бақашық қандаланың денесі тасбақаның қабыршағы сияқты,

тығыз хитинмен қапталған. Жылына бір ҧрпақ береді. Ересек қандала

тоғай алқаптарының, орманның жапырақ тӛсемінің астында қыстайды.

35

Тәуліктік ауаның орташа температурасы 12° жеткенде қандалалар

жаппай егістіктерге ҧша бастайды. Жҧмыртқасын астықтың,

арамшӛптердің және аңыз сабағының жапырақтарына салады. Олар

жҧмыртқаларын топтап салады. Жалпы аналық қандала 200 жҧмыртқаға

дейін салады. Дернәсілдердің жҧмыртқадан шығуы астық

дақылдарының тҥптену кезеңіне келеді. Олар астық тҧқымдас

ӛсімдіктерде дамиды. Ересек қандалалар дәннің балауыздана - пісу

кезеңінде пайда болады. Бидайға, қара бидайға, кейде арпаға зиян

келтіреді. Қыстаудан шыққан уақытынан бастап қыстауға кеткенше

дейін, олар ӛсімдіктерге дернәсіл және ересек кезеңінде зиян келтіреді.

Қандалалар қыстау орнына салмағы 130-140 мг–нан жоғары болып

ҧшқан жағдайда, олар басқаларға қарағанда ӛміршең және кӛп тҧқым

беретін болып шығады.

Бақашықтың дернәсілдері және ересектері дәнді шаншып алып,

сілекейін енгізіп, ҧлпа ішіндегісін ӛзіне қоректік сіңімділікке

айналдырады. Дәннің ҥстінде ой және әжімдер пайда болады, тескен

жерлерде қара дақтар кӛрінеді. Балауыздана пісу кезеңіндегі залалдар

дәннің технологиялық және тҧқымдық сапасын кемітеді.

Сыртқы тҥрі және биологиясы зиянды бақашық қандаласына ҧқсас

астық қандаласының мавр қандаласы және австриялық қандалалар

кӛбіне жиі кездеседі.

Элиялар: сүйір тұмсықты - Aelia acuminata L., сібірлік - A. sibirica

Reut. тұмсықты – Aelia rostrata Boh. (Pentatomidae - қалқаншалылар

тҧқымдасы, Hemiptera - отряды).

Олардың денесі жҧмыртқа тәрізді ҧзын болып және басы

ҥшбҧрышты созылыңқы тҥрінде келеді. Қалқаншасы ҥшбҧрышты,

қҧрсақтың 2/3 бӛлігін жабады Қандалалар астық дақылдарының,

шӛптердің және тың жерлерде ӛсімдіктер қалдықтарының астында

қыстайды. Жылына 1-2 ҧрпақ беріп дамиды. Ересек қандалалар астық

дақылдар сабақтарының ҥстіңгі буынаралығын тесіп, шырынын сорады.

Аяғында ақ масақтылықты тудырады. Сҥйір тҧмсықты қандалалардың

дернәсілдері мен ересектері дәндерге зиян келтіреді. Қандалалар дәнді

дақылдармен қатар астық тҧқымдас шӛптерде, шабындықтарда, шӛптес

ӛсімдіктері бар ормандарда жабайы астық тҧқымдас шӛптермен, оның

ішінде жатаған бидайық, арпабас, қоңырбас және де басқа кӛптеген

арамшӛптермен қоректеніп зақымдайды және дамиды. Сҥйір

бақашықтың зиянды қандалаларға қарағанда олардың дән сапасына

әсері тӛменірек болады. Бҧл тҥрлердің ересектері кҥзде қоректенетін

орындарында – бидай егістіктеріндегі аңыздарда, астық тҧқымдас

кӛпжылдық шӛптерде және басқа да әртҥрлі паналайтын орындарда

жиналып қыстайды. Жҧмыртқаларын дәнді дақылдардың, жабайы және

астық тҧқымдастардың ӛскіндерінінің, жапырағында және сабақтарында

салады.

Астық қандаласы - Trigonotylus ruficornis Goeffr. ( Miridae -

тҧқымдасы__________, Hemiptera - жартылай қатты қанаттылар отряды).

36

Жылына 3 ҧрпаққа дейін береді. Кӛктемгі – жазғы мезгілдегі

қҧрғақ және ыстық ауа-райы олардың кӛбеюіне қолайлы болады.

Жҧмыртқалары кҥздік дақылдарының, астық тҧқымдасқа жататын

жабайы және азықтық ӛсімдіктердің жапырақтарында қыстайды. Ересек

қандала және дернәсілдер астық және азықтық дақылдарға зиян

келтіреді. Жапырақтың тесілген жерлерінде тҥссізденген және сары

дақтар пайда болады. Жас ӛсімдіктердің жапырақтарының ҥстіңгі жағы

сарғаяды және солады. Дәннің арқа және бҥйір жақтарындағы тесіп

сорған жерлерде кішкентай сары дақтар пайда болады. Олардың

қоректенуі дәннің абсолюттік салмағын азаюына әкеп соқтырады.

2.Астық цикадалар.

Астық цикадалары: алты нүктелі - Macrosteles laevis Rib. және

жолақты - Psammotettix striatus L., қара цикадка - Laodelphax striatella L.

(Cycadellidae - тҧқымдасы, Auchenorrhyncha - цикадалы отряд тармағы,

Homoptera - тең қанаттылар отряды). Барлық жерде кездеседі.

Республиканың солтҥстік, орталық және шығыс аймақтарында саны

жоғары деңгейде таралған.

Жылда 2-3 генерация беріп дамиды. Алты нүктелі және жолақты

цикадка жҧмыртқа кезеңінде аңыздарда, шӛптерде, астық тҧкымдас

жабайы ӛсімдіктерде қыстайды. Қара цикадканың сонғы жастағы

балаңқҧрттары ӛсімдіктердің қалдықтарында, егістіктерінде және жол

жағалауларында қыстайды. Жҧмыртқасын жапырақтың тканьдеріне

салады, ӛсімталдығы 50-200 жҧмыртқа. Дернәсіл 5 жастық кезеңен

ӛтеді. Цикадалар жасырынды ӛмір сҥреді. Олар қҧрғақшылық жылдары

кӛбірек кӛбейеді. Селдір, кҥнмен жақсы жылынатын алаңдарды керек

етеді. Дернәсілдері және ересектері бидайды, арпаны, сҧлыны, тарыны,

жҥгеріні залалдайды. Қоректену жерінде ақ дақтар пайда болады,

жапырақ пен сабақтары мәрмәрлі тҥске боялып, ӛсімдік солады. Қатты

зақымдалған кезде ӛсімдік қурайды. Цикадкалар вирусты ауруларды

тасымалдап таратады.

3.Бидай трипсі

Бидай трипсі - Haplothrips tritici Kurd. (Phloethripidae -

тҧқымдасы, Tubulifera - тҥтікше қҧйрықтылар отряд тармағы,

Thysanoptera - шашақ канаттылар отряды). Қазақстанда жаппай

таралған. Трипс кҥздік және жаздық бидайларды, қара бидайды

зақымдайды.

Жылда 1 ҧрпақ беріп дамиды. Дернәсілдері топырақтың ҥстіңгі

қабатында, аңыздарда қыстайды. Топырақтың жоғарғы қабаты 80 С-қа

дейін қызған кезде оянады. Дернәсілдер аңыздағы сабақ ішіне еніп осы

жерде 1-2 апта қоректенбей, қозғалмай пронимфа және нимфаға

айналады. Оңтҥстікте ересек трипстер сәуірдің аяғынан мамыр айының

ортасында шығады. Олардың максимальды саны кҥздік бидай

дақылының масақтану кезінде байқалады. Осы мезгілде трипстер

масақтарға жабысып, олардың тҥсі қара сияқты болып кетеді. Кейін

трипстер жаздық бидай егістігіне ҧшып ауысады. Кҥздік бидай

37

егілмейтін солтҥстік аймақта трипстер жаздық бидай егістігінде,

дақылдың тҥтіктену, масақтанудың басталуы фазасында жаппай

байқалады.

Жаздық бидайдың тҥтіктену кезеңің аяғында - масақтану кезеңінің

басында олардың саны едәуір кӛбейеді. Аналықтары жҧмыртқаларын

бір-бірлеп немесе топтап 3-5 данадан масақшалардың қабыршақтарына

және масақ ӛзегіне салады. Жалпы аналықтары 20-25 жҧмыртқа салады.

6-8 кҥннен кейін дернәсілдер пайда болады. Трипстердің кӛбеюіне

жылы қҧрғақ ауа райы қолайлы болады. Дәннің ылғалдылығы 40% - дан

аз болса, трипстер қоректенуін тоқтатып, қыстайтын жерлеріне кетеді.

Ересектері және дернәсілдері зиян келтіреді. Ересек трипсілер сабақта,

масақшаларының қабыршақтарында және жапырақтың қынабында

шырынын сорып қоректенеді. Масақшалары ӛсуін тоқтатады.

Дернәсілдері дәнмен қоректенеді. Олардың әсерінен дән

деформацияланады, солып салмағы азаяды, тҧқымдық сапасы

тӛмендейді.

Бітелер: кәдімгі астық - Schizaphis graminum Rond., үлкен астық

-Sitobion avenae S. және арпа бітесі - Brachycolus noxius Mord. (

Aphidinea -отряд тармағы, Homoptera - отряды). Қазақстанда жаппай

таралған. Бидайды, арпаны және басқа астық тҧқымдастарды

зақымдайды.

Кәдімгі астық бітенің қанатсыз партеногенетикалық аналық

бітелерінің тҥсі ашық жасыл, арқасында жасыл жолақ болады.

Шырынды тҥтікшелері цилиндр тәріздес қҧйрығынан екі есе артық.

Арпа, сҧлы, бидай, тары, кҥріш, қҧмай және астық тҧқымдас шӛптердің

жапырағында, сабағында және жапырақ қынабында қоныстанады.

Арпа бітесі сарғыш жасыл тҥсті және кішкентай шырынды

тҥтікшелері бар. Мҧртшалары денесінің ҧзындығының жартысынан

қысқа. Басы, кеудесі, аяқтары және сӛл соратын тҥтіктешелері бозғылт-

бурыл.

Ҥлкен астық битесі қанатсыз, негізгі бӛлігі жасыл немесе сары-

бурыл, аяқтары, мҧртшалары, сӛл сорғыш тҥтіктері және қҧйрықтары

ҧзын. Бірінші кезекте сҧлыны, кейін қара бидайды, арпаны, бидайды,

сонымен қатар басқа астық тҧқымдастарды мекендейді.

Бҧл бітелердің ҧрықтанған жҧмыртқалары кҥздік дақылдарының

жапырақтарында, жабайы астықтарда қыстайды. Аталықтарында

қанаттары болады. Жыл бойы 10 және одан да кӛп ҧрпақ береді.

Жҧмыртқалардан негізгі аналықтар туады. Кейін қанатты біте

таратушылар пайда болады, олар кӛп жылдық шӛптерден және кҥздік

дақылдардан жаздық дақылдардың егіндеріне ҧшып барып, шоғырларын

(колонияларды) қҧрайды. Бітелер вегетация кезеңінде

партеногенетикалық (ҧрықтанбай) әдісімен кӛбейеді. Кҥзде аталықтары

мен аналықтары пайда болады. Аналықтар ҧрықтанған жҧмыртқаларын

топтап салады, жалпы 12 жҧмыртқа салады.

Дернәсілдер мен ересек бітелер жапырақтың, сабақтың,

38

масақтың шырынын сорып зақымдайды. Зақымдалған жапырақтар

тҥссізденеді, ширатылады, солады.

4.Дәнді дақылдарының сорғыш кешеніне қарсы куресу

шаралар жүйесі.

Ӛнімді дер кезінде қысқа мерзімде жинау. Ерте сыдыра

жыртқанда, ауыр тырмалармен топырақты ӛңдегенде зиянкестердің кӛбі

ӛледі. Бақашықтың саны егістіктерде ҥлгі алаңдарында (әр ҥлгі 0,25м2

алаңнан) есептеледі. Ӛсімдіктердің бастапқы кезеңдерінде м2 1-2 қыстап

шыққан ересек қандала, гҥлдену кезеңінен бастап балауыздана пісу

кезеңіне дейін 5 дернәсіл және келесі даму сатыда 2 дернәсіл немесе

ересек қандала болса, қҧрту шараларды қолдану керек. Егер егістіктерде

сҥйір тҧмсық қандалар дың 5-6 дернәсіл/м2 болса, инсектицидтер

қолданылады. Тригонотилус туысы қандалалардың 100 экз./м2 болса,

инсектицидтер қолданылады. Әдетте кҥресу шаралардың уақыты

трипстермен, бітелермен, бақашық қандалалармен кҥресу кезеңімен

бірдей келеді.

Жҥйелі әсерлі инсектицидтерді ӛсімдіктердің тҥтіктену кезеңінің

аяғында-масақтану __________кезеңінің басында қолданғанда, трипсілерге қарсы ең

жоғары нәтиже кӛрсетеді. Осы кезде жҧмыртқа салатын аналықтар

қҧрып, дернәсілдердің саны да аз болады.Әдетте инсектицидтерді

қолдану басқа да зиянкестермен кҥресу кезеңдерімен бірдей болады

(бітелер, бақашықтардың дернәсілдері, дән сҧр кӛбелегінің

жҧлдызқҧрттары және т.б.). Ересек трипслер санын тексеруді

энтомологиялық аулағыштың кӛмегімен жҥргізеді, егістікте 10 жерден

10 рет сермеп қағады. Трипстердің дернәсілдерін тексергенде егістіктен

10 масақтан 10 ҥлгі алынады. Есептеу ҥшін масақшалардың

қабыршақтарын ашады. Егер тҥтіктену мен масақтану кезеңінің басында

егінде 8-10 трипстер бір сабақта, не болмаса 300 трипстер аулағыштың

10 қаққанында және бір масақта (дән толысу - сҥттену пісу кезеңінде)

дернәсілдердің саны 45-50 данадан асса, инсектицидтер қолданылады.

Бітелердің егінді мекендеуінің санын 10 сабақтағы және масақтағы

10 –16 ҥлгіде санайды. Егер егінде бидайдың сабақтану – масақтанудың

басталуы фазасында 10% қоныстанғанда 10-20 дарақ/сабаққа, 20-30

біте/масаққа біте/масақта тҧтас мекендегенде, немесе 50 бит/10 қаққыш

аулағыштың сермеуіне.

Бір жылдық астық тҧқымдастарды кӛпжылдық шӛптерден, кҥздік

дақылдардан оқшаулау. Ауыспалы егісті қолдану; сҥрі жер, бҧршақ,

жҥгеріден кейін жаздық бидайды ӛндіру. Ӛсімдіктердің қалдықтарын

жою, сыдыра жырту.

5 Гүлді кене және қорғану ерекшеліктері.

Катты бидайдың гүлді кенесі - Steneotarsonemus panschini. (

Arachnida - ӛрмекші тәріздес класы, Acaryformes - отряды, Tarsonemidae

- тҧқымдасы). Қазақстанның солтҥстік облыстарында ӛсірілетін қатты

бидайға зиян келтіреді. Тҥсі сулы-ақ немесе мӛлдір - сары. Дернәсілдері

ересектеріне ҧқсас. Кененің аналықтары топырақта қыстайды.

39

Ӛсімдіктерде егін кӛгінен бастап бидайдың пісу кезеңіне дейін болады.

Кӛктемде аналықтары бидайдың 2-3 жапырақ фазасындағы ӛскіндерінде

бірінші жапырақтың қынабына еніп қоректенеді және жҧмыртқа салады.

Тіршілік кезеңінде 4- 5 ҧрпақ беріп дамиды.

Ӛсімдіктің жасушаларының қатаюына байланысты кенелер жас

ӛсіп жатқан жасушаларға ӛтеді. Ӛсімдік масақтанып болғанда гҥлдерін

мекендейді. Масақтану кезеңіне дейін сабақтан шырын сорып алады.

Кенелер гҥлдердің ішіне енгеннен кейін, гҥлдің барлық мҥшелерін

ӛсімдік аталықтарының жасушаларының тозаңдарын, гҥл жарғағын,

тҥйіндерін, аналық ауызын және гҥлінің қабыршақарын шырынын

сорып зақымдайды. Шаншыған жерлерінде су кӛбіктері тәріздес

тҥйіндер пайда болады, ӛсімдіктің аталықтары мен аналық мҥшелері

ӛзгеріске ҧшырап ӛсіп-дамуын тоқтатады, босмасақ пайда болады.

Дернәсілдері мен ересектері қатты бидайды, жатаған бидайықты

зақымдайды. Бидай дақылы 2-3 жыл қатарынан, бидайдан кейін егілсе

және кӛп кӛлемде жаздық қатты бидайдың егілген аймақтарда, едәуір

жоғары зақымдайды.

Кҥресу шаралары. Зиянкестердің санына қарамастан қатты

бидайды тек қана сҥрі жерден кейін отырғызу керек. Кӛбеюіне және

зияндылығына алғы астық дақылдары жағдай туғызады. Жҥйелі тҥрде

арамшӛптермен кҥресу керек. Ӛсімдіктердің тӛзімділігін арттыру ҥшін

дақылдар ӛсіруде барлық технологиялық шараларды жоғары деңгейде

жҥргізу керек.

Бақылау сұрақтары

1.Астық дақылдарының шаншып-сорғыш зиянкестерінің ӛкілдері

қай тҧқымдасқа және қандай отрядқа жататының атап шығыңыз.

2.Шаншып - сорғыш зиянкестерінің зақымдау белгілеріне

анықтама беріңіз.

3.Астық егеушісінің дамуының ӛзгешелегі, кҥресу шаралары.

4. Астық дақылдарының сорғыш кешенге жататын зиянкестеріне

қарсы қолданылатын кҥресу шаралары.

5.Бидайдың гҥлді кенесінің дамуынның ӛзгешелігі, кҥресу

шаралары.

5–тақырып. Астық дақылдарының кеміргіш зиянкестерінің кешені,

кҥресу шаралары. Кҥріш зиянкестері.

1.Астық дақылдарын зақымдаушы қоңыздар және олармен кҥресу

шаралары.

2.Дәнге зақым келтіретін қоңыр кӛбелектер тҧқымдасын ӛкілдері.

3. Кҥріштің зиянкестері.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1.Астық дақылдарын зақымдаушы қоңыздар және олармен

кҥресу шаралары.

Астық қоңыздары: кресті - Anisoplia agricola Poda., кузька - A.

Austriaca Hbst., красун - A. Segetum Zoubkovi Kryn. (Scarabaeidea -

40

тақтамҧрттылар тҧқымдасы, Coleoptera - қоңыздар отряды). Астық

қоңыздары Батыс, Шығыс және Оңтҥстік-Шығыс Қазақстанда таралған.

Айқышты қоңыздың ҥстіңгі қанаттары сарғылт-қоңыр, онда зәкір немесе

ортасында айқыш (крест) тәрізді таңбасы бар. Қоңызының ҧзындығы 11-

13 мм. Кузька қоңызының ҥстіңгі қанаты қара – қоңыр,тӛртбҧрышты

қара дақтар қалқанша жанында болады. Дақтың шеткі жағынан ҥстіңгі

қанаты аралығында қара сызық болады. Денесінің ҧзындығы 13-15 мм.

Кузька мен кресті қоңыздар 2 жылда 1 ҧрпақ беріп дамиды.

Дернәсілдердің даму ҧзақтығы 22 ай. Красун қоңызының дернәсілдері

10 айда дамиды. Дернәсілдер даму барысында 3 жастық кезеңнен ӛтеді,

олар топырақта қыстайды. Дернәсілдердің даму кезеңінің екінші жылы

жаздық бидайдың сабақтану фазасы кезінде қуыршаққа айланады.

Қоңыздарының пайда болуы жабайы астық тҧқымдас шӛптердің гҥлдеу

кезеңімен сәйкес келеді. Жаздың басында топырақта 8-12 см тереңдікте

қуыршаққа айналады. Қоңыздар 50 шамасындай жҧмыртқаларын

бірнеше рет салады.

Қоңыздар алғашқы уақытта кҥздік бидайды, кейін жаздық

астықтарды, жатаған бидайықты зақымдайды. Олар бидайдың, арпаның,

қара бидайдың жҧмсақ, ӛнбеген дәндерімен қоректенеді. Масаққа

кӛтерілгенде қоңыздар артқы аяқтарымен қатты дәнді ҧшырып тҥсіреді.

Кҥресу шаралары: Бидайдан кейін отамалы дақылдарды

орналастыру керек. Отамалы дақылдардың қатар аралықтарын ӛңдеу,

тыңайтқыш енгізу, ҥстемелеп қоректендіру дернәсілдердің санын

азайтады. Ерте сыдыра жырту кеш сыдыра жыртуға қарағанда тиімдірек

(себебі дернәсілдер топырақтың тӛменгі қабатына кӛшіп ҥлгермейді).

Тексеру нәтижесінде гҥлдену-дән қалыптасу кезеңінің басында 1 шаршы

метрде қоңыздар саны 3 данадан астам болса, егістіктерді

инсектицидпен ӛңдеу керек («Тізім...» бойынша).

Астықтың жолақ бүргесі – Phуllotreta vittula Redt. (Coleoptera –

қатты қанаттылар отряды, Chrysomelidae – жапырақ жемірлері

тҧқымдасы). Барлық жерлерде таралған.

Ересек бҥргелер жердің ҥстіңгі бетіндегі топырақ астында 5 см-ге

дейін тереңдікте, егістік аралығында, жыраларда, ӛсімдік

қалдықтарының астында, сонымен қатар ағаш шоқтарында, межелерде

қыстайды. Кӛктемде ауа температурасы +7 +90С болған кезде топырақ

жылысымен кҥздік дақылдар және жабайы астық тҧқымдастарымен

қоректенуді бастайды, кейін жаздық дәнді дақыл егістіктеріне

миграцияланады. Жаздық бидайдың, арпаның, кҥздік қара бидайдың

ӛскіндері шыға бастағаннан бастап, егістік жерлерге жаппай тарайды.

Сҧлы, жҥгері дақылдары тӛзімді. Зиянкес кӛпжылдық астық тҧқымдас

шӛптерді, сонымен қатар қант қызылшасы, қыша, қырыққабат

ӛскіндерін де зақымдайды. Әсіресе мамыр айының І-ІІ онкҥндігінде

астық дақылдарының ӛскіндерінде қыстап шыққан қоңыздар кӛп

болады.

Қоңыздар жапырақ паренхимасын кеміріп қоректенеді, осының

41

нәтижесінде ол жапырақ кеуіп қалады. Бҥрге зақымдаған ӛсімдік нашар

ӛсіп, олардың ӛсуі тежеледі, тҥптенуі тӛмендейді. Ерте себілген

егістіктерде кеш себілген егістіктерге қарағанда қатты зақымдайды.

Кӛктем ыстық, қҧрғақ болған жылдары бҥргенің зияндылығы жоғары

болады.

Жылына 1 ҧрпақ беріп дамиды. Солтҥстік Қазақстан жағдайында

жаппай жҧмыртқа салу маусымның басында басталады.

Жҧмыртқаларын топырақтың ҥстіңгі қабатына салады. 2 жетіден кейін

дернәсілдер пайда бола бастайды, олар топырақ арасындағы астық

тҧқымдастардың тамырларымен қоректенеді, бірақ айтарлықтай зақым

келтірмейді. Топырақ астында қуыршақтанады. Жаңа ҧрпақ қоңыздары

маусымда пайда болады.

Кҥресу шаралары. Себу уақытын қолайлы мерзімде ӛткізудің

маңызы зор. Қҧрғақ ыстық ауа райы жағдайында мамыр айының І-ІІ

онкҥндігінде шыққан ӛскіндер ҥшін (ҥшінші жапыраққа дейін) қоңыздар

ӛте қауіпті. Ӛсімдіктердегі қоңыздар санын 8-16 ҥлгілерде (әр ҥлгі

0,25м2) есептеп, жапырақ бетінің зақымдануын анықтайды немесе

энтомологиялық аулағышпен 10 жерде 10 рет сермеп қағып жҥргізеді.

Астықтың жолақ бҥргесінің тығыздығы 300-400 қоңыз/м2 асса немесе

жапырақ зақымдануы 25% кӛп болса, ӛскіндерге нақты айқын қауіп

туады. Инсектицидтерді «Тізім...» тәртібі бойынша қолданады.

Сүлікше қоңыздар – қызылкеуделі – Oulema melanopus L., кӛк -

Lema lichensis Voet. (Coleoptera – қатты қанаттылар отряды,

Chrуsomelidae – жапырақ жемірлері тҧқымдасы). Жаппай таралған,

негізінен оңтҥстік және оңтҥстік-шығыс аймақтағы таулы аудандарда

зиян келтіреді. Ӛте жоғарғы зияндылық шығыс Қазақстанның таулы-

далалы аймағында тіркеліп отыр.

Жылына бір ҧрпақ береді. Қоңыздар топырақта немесе ӛсімдік

қалдықтарында қыстайды. Ӛсіп-ӛну және кӛбею ҥшін кӛктемгі-жазғы

мерзімдегі ылғалды және жылы ауа райы ӛте қолайлы. Аналықтары

жҧмыртқаларын жапыраққа 3-7 данадан тізбектеп салады, барлығы 200

жҧмыртқа. Дәрнәсілдер 12-14 кҥннен кейін пайда болады. Олар 3

жастық кезеңнен ӛтіп дамиды. Қуыршақтану топырақтың жоғарғы

қабатында ӛтеді. Дернәсілдер сҧлыға, арпаға едәуір зиян келтіреді. Орта

деңгейде – қатты бидайды және тӛмен деңгейде жҧмсақ бидайды

зақымдайды Жапырақ жҧмсағымен қоректенеді, жапырақ талшықтары

мен эпидермиске кӛп тимейді. Қатты зақымдалған егістіктер ақшыл

болып тҧрады. Зақымданған жапырақтар сарғайып, ассимиляция барысы

тӛмендейді.

Кҥресу шаралары. Сҥлікше қоңыздарды және олардың

дернәсілдерін 8-16 ҥлгілерде (әр ҥлгі 0,25м2) ӛсімдіктерді қарап

есептейді. Жаздық астық дақылдарының тҥптену кезеңінде 10-15

қоңыз/м2, кҥздік дақылдарында 40-50 қоңыз/м2, тҥптену кезеңінде 1

сабақта 0,5-1 дәрнәсіл табылса, химиялық кҥрес жҧмыстарын жҥргізу

керек. Инсектицидтермен бҥрку «Тізім...» регламенты бойынша

42

жҥргізілуге тиіс (Қосымшаны қараңыз).

Астықтың барылдақ қоңызы – Zabrus tenebrioides Goere.

(Coleoptera – қатты қанаттылар отряды, Carabidae – барылдақ қоңыздар

тҧқымдасы). Оңтҥстік, оңтҥстік шығыстың далалы-таулы аймақтарында

таралған.

Дәрнәсілдер топырақта қыстайды. Қуыршақтану топырақтың

ҥстіңгі қабатында ӛтеді. Ересек қоңыздар кҥздік бидайдың дән толысу

кезеңінде пайда болады. Ыстық және қҧрғақ ауа райы әсерінен

қоңыздардың ӛсіп-ӛнуінде бір айға жуық созылатын ҥзіліс туады.

Жауын-шашын тҥсіп, ауа температурасы тӛмендеген мезгілде қоңыздар

белсенді бола бастайды Тамыз айында қоңыздар жҧмыртқаларын

топыраққа топтап 10-15 данадан салады, барлығы 100 жҧмыртқа.

Дернәсілдердің шығуы кҥздік бидай ӛскінінің шығуымен сәйкес келеді.

Қоңыздар мен дәрнәсілдер зиянкесті, бірақ негізінен дәрнәсілдер

қатты зиян келтіреді, ӛскіндер мен жас ӛсімдіктерді қҧртып тастайды.

Тҥнде қоректенеді. Ересек қоңыздар дәнді, масақ қабыршақтарын жеп

қояды. Зақымдалған масақ салбыраңқы тҥрге енеді. Дәрнәсілдер

ӛскіннің жапырағын жеп, оларды топырақтың жоғарғы қабатына

тасиды. Зақымданған жапырақтар тҥте-тҥтесі шығып, тҥйір-тҥйір

шайнап тастаған талшыққа ҧқсайды. Дәрнәсілдердің зақымдануынан

егіннің кӛгі сиреп қалады. Барылдақ қоңыз астық дақылдарының

кӛптеген тҥрлерімен қоректенеді, әсіресе кҥздік бидайды ал жабайы

ӛсімдіктерден – жатаған бидайықты кӛбірек зақымдайды.

Жылына бір ҧрпақ береді.

Кҥресу шаралары. Барылдақ қоңыздың ӛсіп-ӛніп кӛбеюіне

бидайды жыл сайын бір жерге ӛсіре беру қолайлы жағдай туғызады.

Алғы дақыл есебінде жақсылары – ол сҥрі жер, отамалы дақылдар.

Ӛнімді мезгілінде ысырап істемей жинап алудың ҥлкен маңызы бар.

Дәрнәсілдерді 8-16 топырақ ҥлгілерінде (әр ҥлгі 0,25м2) 15см тереңдікке

дейін қарап есептейді. Барылдақ қоңызының кӛктемде 3-4 Дәрнәсіл/м2;

кҥзде 2-3 Дәрнәсіл/м2; сҥттеніп-балауызданып пісуі фазасында 8-10

қоңыз/м2 инсектицидтерді қолдануды қажет етеді.

2.Дәнге зақым келтіретін қоңыр кӛбелектер тұқымдасын

ӛкілдері.

Дәннің сұр кӛбелегі - Apamea anceps Schift. (Noctuidae - тҥн

кӛбелектер тҧқымдасы, Lepidoptera - қабыршақ қанаттылар отряды).

Зиянкес кең таралған және республиканың солтҥстігінде масақты дәнді

дақылдардың аса қауіпті зиянкесі болып табылады.

Жҧлдызқҧрттар топырақта қыстайды. Кӛктемде олар

қуыршақтанады. Жазда маусым айының ортасына қарай кӛбелекке

айналады және олардың ҧшуы байқалады. Жҧмыртқаларын

масақшаларындағы гҥлді қабыршақтарының астына салады. Дәннің сҧр

кӛбелегінің ӛсімталдығы кӛбінесе 100-200-ден 600-800 жҧмыртқаға

дейінгі аралықта болады, ал қолайлы жағдайлар болғанда ӛте жоғары -

2000-3000 дейін жҧмыртқа салады. Жылына 1 ҧрпақ беріп дамиды.

43

Жҧлдызқҧрттар бидайды, қара бидайды, кейде арпаны зақымдайды.

Тӛменгі жастағы жҧлдызқҧрттар дәннің ішінде қоректеніп, қабығын ғана

қалдырады. Тӛрт жастық кезеңінен бастап олар ашық қоректенеді.

Жҧлдызқҧрттарының жасын бас қабығының диаметрі арқылы

анықтайды, мм: I – 0,225-0,275; II – 0,300-0,375; III – 0,425-0,550; IV –

0,600-0,777; V – 0,875-1,250; VI – 1,375-1,875; VII – 1,950-2,500; VIII –

2,500-ден жоғары. Соңғы жастағы жҧлдызқҧрттарының ҧзындығы 28-32

мм-ге жетеді. Ашық қоректену барысында дәндерді сыртынан кеміріп

тастайды, ӛнім жинағаннан кейін топыраққа тҥскен дәндермен

қоректенеді.

Дәннің кәдімгі кӛбелегі - Apamea sordens Hfn.. дәннің сҧр

кӛбелегіне ҧқсас дәндерге зақым келтіреді. Дәннің сҧр кӛбелегіне

қарағанда кем таралған. Екі тҥрдің де сырт келбеті және ӛмір сҥру

қабілеті ҧқсас. Дәннің кәдімгі кӛбелегі гигрофильді және дәннің сҧр

кӛбелегіне қарағанда жылы сҥйгіштігі тӛмен. дәннің кәдімгі кӛбелегінің

алдыңғы қанатының негізінде қара ҧзынша сызықша болады. Бидай мен,

қара бидай дақылдарын зақымдайды.

Кҥресу шаралары. Кҥзгі және кӛктемгі зерттеу кӛрсеткіші

бойынша қажетті шешімдер қабылданады. Жҧлдызқҧрттардың қыстап

шыққан санын 8-16 ҥлгілі алаңдарда (әр ҥлгі 0,25м2 ) топырақ тереңдігі

15 см дейін қазып, тығыздығын анықтайды. Тексеруде тіршілік қабілетін

сақтаған 2-3 жҧлдызқҧрттар/м2 табылса, топырақты ӛңдеу қажет.

Культиватор не болмаса тегершік қҧралдармен 6-8см тереңдікке

ӛңдейді.

Жаздық бидайды оңтайлы – кеш уақытта сепсе, ӛсімдіктердің

масақтануына кӛбелектердің жаппай ҧшуының сәйкестілігін

(синхрондығын) бҧзады. Жҧлдызқҧрттардың 1-2 жастық кезеңінде

егістіктің 10 жерінен 20-25 масақтан алып (барлығы 200-250 масақ),

қапшыққа салады. Қапшықты буып, оны 1-2 тәулік кептіреді.

Жҧлдызқҧрттарды есептеу қапшықтағы масақтарды талдап қарау

арқылы жҥргізеді. Ауа райына байланысты тҧқымдық егістікте ЭЗШ

саны 100 масаққа 7-10-15 жҧлдызқҧрт, тауарлық егістікте салқын ауа

райында 100 масаққа 15 жҧлдызқҧрт, қалыпты ауа райында 20-дан

жоғары және қҧрғақ ауа райы жағдайында 30-дан жоғарыны қҧрайды

жҧлдызқҧрттан кӛп болса «Тізімде…» кӛрсетілген регламент бойынша

инсектицидтер қолданылады. Инсектицидтердің дән ішінде қалдық

есебінде болмауын қамтамасыз ету ҥшін бҥрку жҧмыстарының

санитарлық уақытын бҧлжытпай сақтау керек.

3. Күріштің зиянкестері

Кҥріш дақылын бунақденелілер мен шаянтәріздес зиянкестердің

20-дан аса тҥрі зақымдайды.

Жаға шыбыны – Ephydra macellaria Egg. Барлық кҥріш егетін

аймақтарда кең таралған, оның ішінде Қызылорда облысында

зияндылығы жоғары. Шыбындары суаратын каналдардың жағасындағы

ӛсімдік қалдықтарында, кҥріш егістіктері жанындағы қалып кеткен

44

қҧрылыстарда. Кӛктемде шыбындар мамыр айында ауа температурасы

10-120С жоғары болғанда пайда болады. Кҥріш дақылы ӛсе бастағанда

шыбындар жҧмыртқаларын топыраққа, су ҥстінде қалқып жҥрген

ӛсімдік қалдықтарына, су бетіне салады. Жаппай жҧмыртқа салу

тҧҥқымның ісіну кезеңінде жҥреді. Бір жылда 4 ҧрпақ беріп дамиды. Бір

ҧрпақтың дамуына 4-5 апта қажет. Бірінші ҧрпақ дернәсілдері мамырда

туылып, тамырда тіршілік жасайды, тамырға жақсылап жабысып негізі

бірінші тамырларды зақымдайды. Зақымдалған ӛскіндер қурап егістік

сиреп қалады, осы жерлерде кейбір кезде қайта себуге тура келеді.

Дернәсілдердың қуыршақтануы кҥріштің тамыры мен сабақтарында

болады. Екінші ҧрпақ балаңқҧрттары кҥрішті тҥптену фазасында

зақымдайды. 1-2 ҧрпақ зақымдайды, 3-4 ҧрпақ су ӛсімдіктерінде,

жартылай шіріген ӛсімдік қалдықтарында дамиды.

Дернәсілдердің зияндылығы жақсы тегістелмеген чектерде,

тҧқымды топыраққа жақсы енгізбегенде және тҧзды учаскелерде жоғары

болады. Қар аз тҥскен жылдары олардың жаппай кӛбеюі байқалады.

Күріш масасы – Cyironomus sp. Барлық кҥріш егетін аймақтарда

таралған. Ересек дарақтары егістіктердегі ӛсімдік қалдықтар мен

арамшӛптердің қураған сабақтарында қыстайды. Дернәсілдері

егістіктерде чекті суға толтырғаннан кейін 5-7 кҥнде пайда болып, 20-25

тәулікте дамиды. Жылына ҥш ҧрпақ береді. 2 ҧрпақ балаңқҧрттары

кҥріште маусым айында толық тҥптену – тҥтіктенудің басталуы

фазаларында туылады, ал 3-ші ҧрпақ балаңқҧрттары кҥріш сіпсебас

тастаған уақытта туады. Балаңқҧрттары жапырақтың тӛменгі жағының

ҧшынан бастап тістелеп қырнап зақымдайды. Қатты зақымдаған кезде

жапырақ езіліп майда жіпке айналып қурайды. Балаңқҧрт сабақты

зақымдағанда сабақты толық немесе бір бӛлігін кеміріп тастайды.

Зақымдалған ӛсімдік қурап қалады немесе ӛсуі ӛте қатты тежеледі.

Ісінген дәнге балаңқҧрт қуыс арқылы еніп дәннің ӛскін шығатын орнына

орналасып дән ҧрығын толық жеп қояды, эндоспермаға (қабығына)

тиіспейді. Зақымдалған дән кәдімгі дән формасындай болып

тҧрғанымен, ол тҧқым толықтай ӛнімділігін жоғалтады.

Балаңқҧрттардың зияндылығы жақсы тегістелмеген чектерде және терең

етіп су толтырылған егістіктерде жоғары болады. ЭЗШ – 0,5 л су

кӛлемінде алынған сынамада 5 балаңқҧрттан жоғары.

Арпа үңгі шыбыны – Hydrellia griseola Fall. Кҥріш егілетін барлық

аймақта таралған. 3 ҧрпақ беріп дамиды. Ересек жәндіктер кҥлгін-сҧр

тҥсті, мӛлшері 4 мм дейін, қанаттары ҥлкен, тҥссіз. Ересек дарақтар

ӛсімдік қалдықтарының астында, арамшӛптердің сабағы мен сабан

шӛмелелерінде қыстайды. Қыстап шыққан ҥңгі шыбынының ҧшуы сәуір

айының аяғында басталады. Балаңқҧрттары жаппай ӛскін шыққаннан

бастап ӛсу кезеңі аяқталғанға дейінгі мерзімде зиян келтіреді. Арпа ҥңгі

шыбыны балаңқҧрттары туыла салысымен жапырақтың қабығын ҥңгіп

ішіне енеді де, осында қоректенеді. Паренхиманы жеп, мина салады.

Осының әсерінен жапырақтың бетінде ақшыл дақтар пайда болады.

45

Жапырақ ӛсумен қатар балаңқҧрттар дамып жапырақ ӛсумен қатар

балаңқҧрттар дамып, соның әсерінен жапырақ сарғайып қурайды.

Балаңқҧрттар кҥріштер су ҥстіндегі және су астында ӛсіп тҧрған

жапырақтарын зақымдайды. 1 -2 ҧрпақ балаңқҧрттары едәуір зиян

келтіреді. ЭЗШ – 1 балаңқҧрт 2 ӛсімдікке.

Бақылау сұрақтары

1.Астық дақылдар егінің кӛгін закымдайтын қоңыздар,

ӛсімдіктердің зақымдану белгілері.

2.Астық қоңыздарының систематикалық атауын, тҥрлерінің

ерекше ӛзгешеліктерін келтіріңіз.

3. Астықтың жолақты бҥргесіне қарсы қандай шаралар

қолданылады.

4.Дәннің сҧр кӛбелегінің тіршілік циклін сипаттап кҥресу

шараларын кӛрсетіңіз.

5. Астыктың барылдақ қоңызының зияндылығы.

6. Ӛсімдіктердің мҥшелеріне (органотрофты) бейімделу бойынша

фитофагтар тҥрлерін кӛрсетіңіз.

5 – тақырып. Бҧршақ тҧқымдас дақылдарының зиянкестері.

1.Дәнді-бҧршақ дақылдар зиянкестерінің кешені.

2.Дәнді-бҧршақ дақылдарының зиянкестерімен кҥресу шаралары

3.Кӛпжылдық бҧршақ тҧқымдас жемшӛптік дақылдардың

энтомофаунасы.

4.Кӛпжылдық бҧршақ тҧқымдас жемшӛптік дақылдарының

қорғау шараларының жҥйесі.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1 Дәнді-бұршақ дақылдар зиянкестерінің кешені.

Бұршақ бітесі - Acyrthosiphon pisi Kalt. (Homoptera отряды,

Aphidinea отряд тармағы, Aphididae тҧқымдасы). Жапай таралған.

Ҧрықтанған жҧмыртқа кӛпжылдық бҧршақ ӛсімдігінің сабақтарының

тамыр бӛлігінде және жерге тҥскен бҧршақта қыстайды. Біте осы

жҧмыртқадан дернәсілдік сатыдан ӛткеннен кейін аналық - негізге

айналады. Партеногенетикалық жолмен кӛбейіп, колониялар тҥзейді.

Мҧнан ары қарай аналық-орналастырушылар пайда болады. Қанатты

аналық-орналастырушылар біржылдық бҧршақ дақылдарына қонып, сол

жерде жаңа колониялар қҧрады. Бір жылда 10-ға жуық ҧрпақ беріп

дамиды.

Бітелер ӛсімдіктердің жас ҧлпаларында және гҥл шоғырына

қоныстанады. Колонияның ӛсуі жоғарғы бӛліктен басталады. Олар

кӛпжылдық бҧршақ дақылдарына ҧшып келеді де, содан соң бҧл жерге

аталық пен аналық шағылысқаннан кейін қыстайтын жҧмыртқа салады.

Бҧршақ бітесі бҧршаққа, сиыр жоңышқаға, жоңышқаға, жасымыққа зиян

келтіреді. Дернәсіл мен имаго шырынды сорып, жапырақты ширатады,

дамуды тоқтатады, зақымданған мҥшенің тҥрін ӛзгертіп, егіннің тҥсімін

тӛмендетеді. Бітенің жаппай кӛбеюі ауа-райының қолайлы (жылы -

46

жаңбырлы) жағдайларында байқалады.

Түйнекті бізтұмсықтар: теңбіл - Sitona lineatus L. және

қылшықты - S. Crinitus Herbst. (бізтҧмсықтар тҧқымдасы -

Curculionidae, қоңыздар отряды - Coleoptera). Қоңыздар жердің беткі

қабатында және ӛсімдік қалдықтарының астында, кӛбінесе кӛпжылдық

бҧршақ ӛсімдіктері алқаптарында қыстайды. Кӛктем уақытында олар

дәнді бҧршақ дақылдарының ӛскіндеріне қоныс аударуы мҥмкін.

Қоңыздар топыраққа және ӛсімдік мҥшелеріне жҧмыртқаларын салады.

Дернәсіл дамығаннан кейін топырақтың астына кіріп,

азотфиксациялайтын тҥйнекті кеміріп қоректенеді. Бір дернәсіл 30-40

кҥнде 2-6 тҥйнекті жояды. Шілде-тамыз айларында қоңыздардың

қуыршақтану кезеңінен кейін жас ҧрпақтың таралуы пайда бола

бастайды. Тҥйнекті бізтҧмсық жылына бір ҧрпақ беріп дамиды. Негізгі

қауіпті ересек қоңыз пен дернәсіл тудырады. Қоңыздар жапырақтың

шетін кеміріп, «мҥсінді зақымдану» қоздырады. Ең алдымен біржылдық

бҧршақтармен қоректеніп, содан соң жиын терін кезінде кӛпжылдық

бҧршақ тҧқымдас ӛсімдіктерге ҧшады. Тҥйнекті бізтҧмсық бҧршақ, сиыр

жоңышқа, люпин, жоңышқа, эспарцет, тҥйе жоңышқа, беде ҥшін қауіпті

болып табылады.

Бұршақ жемірі - Laspeyresia nigricana F. (Tortricidae - тҧқымдасы,

Lepidoptera - қабыршақ қанаттылар отряды). Қҧрттардың дамуы дәннің

ішінде ӛтеді. Қҧрттар топырақтың арасына піллә торын тҥзіп, сол

пілләнің ішінде қыстап шығады. 1-2 ҧрпақ беріп дамиды. Бҧршақтың

ішіне еніп, дәнді кеміреді.

Бұршақ қоңызы - Bruchus pisorum L. (Coleoptera - қоңыздар

отряды. Bruchidae – дәнектер тҧқымдасы). Қазақстанда кең таралған.

Оңтҥстікте және оңтҥстік шығыста ақбҧршақты ерекше зақымдайды.

Қоңыздар тазалау, сақтау және егінді жинаған жерлерде бҧршақтың

ішінде қыстайды. Қоңыздар әдетте асбҧршақтың бастапқы гҥлдеу

кезінде пайда болады. Тозаңмен және гҥл кҥлтесімен қоректенеді.

Жҧмыртқаларын бҧршаққаптардың ҥстінгі бетіне орналастырады.

Дернәсіл енген тесік тез бекітіліп кетеді және дернәсіл қоныстанған дән

сыртқы тҥрі бойынша зақымдалған дәннен айырмашылығы болмайды.

Дернәсілдің ересек жәндікке айналуы, қыстап шығуы тҧқымның ішінде

ӛтеді. Жҧмыртқаны бҧршақтың жармасына салады. Дернәсілдер

бҧршақтың ішінде қоректенеді. Бір жылда бір ҧрпақ беріп дамиды.

Үрме бұршақ қоңызы - Acantoscelides obtectus Say. (Coleoptera -

қоңыздар отряды, Bruchidae – дәнектер тҧқымдасы). Есейген даралары

егістік жерлерде тҧқымда немесе ӛсімдік қалдықтарының астында

қыстайды. Қоймаларда қысқы мезгілде 2 ҧрпақ беріп дамуын

жалғастыруы мҥмкін. Ҥрме бҧршақтан басқа ноқатты, чинаны,

асбҧршақты және т.б. бҧршақ тҧқымдастарын зақымдайды.

Бұршақ немесе акация кӛбелегі - Etiella zinckenella Tr.( Lepidoptera –

қабыршақ қанаттылар отряды, Phicitidae – қара кҥйе тҧқымдасы). Қҧрт

пілләнің ішінде топырақта қыстайды. Кӛбелектер ымырт тҥскен кезде

47

және тҥнде ҧшады. Жҧмыртқаларын пісіп жетілмеген бҧршаққа, гҥлдің

қалдықтарына салады. Қҧрттар жҧмыртқадан шыққаннан кейін

бҧршақтың қабығының астында, содан соң тҧқымымен қоректенеді.

Қҧрттардың қуыршаққа айналуы топырақта ӛтеді. 2-3 ҧрпақ беріп

дамиды. Бірінші ҧрпақ акацияда, бҧршақта, сиыр жоңышқада, чинада

дамиды. Екінші және ҥшінші ҧрпағы май бҧршаққа, люпинге, жазғы

мерзімде себілген бҧршаққа қауіпті болып табылады.

2. Дәнді-бұршақ дақылдарының зиянкестерімен күресу

шаралары.

Біржылдық және кӛпжылдық бҧршақ дақылдарын зиянкестерден

қорғау ҥшін кеңістікті оңашалаудың ҥлкен маңызы бар. Бҧршақ

дәнділерді қайталап отырғызуға болмайды. Агротехникалық шаралар

егіс және ӛсімдіктерді кҥту кезінде қолайлы мерзім ішінде жоғары

деңгейде орындалуы тиіс.Жерге тҥскен дән ӛскіндерінің пайда болуына

(ӛсуіне) жол бермеу керек. Кӛп жылдық бҧршақты тӛмен кесінді жасап

жинау қажет. Егер энтомологиялық аулағышпен 10 сілтеу (сермеу)

жасаған кезде 25-30 дара біте тҥссе немесе 20% ӛсімдік залалданған

болса, онда инсектицидпен ӛңдеу жҧмыстарын жҥргізеді.

Егін себу алдында тҧқымды нитрагинизациялау тҥйнектің пайда

болуына жағдай жасайды. Егер бізтҧмсықтардың саны біржылдық дәнді-

бҧршақ дақылдарының ӛскіндерінде 1м²- та 10-15 дана, кӛпжылдық 1м²-

та 5-10 дана немесе жапырақтың зақымдану дәрежесі 10-15% қҧраса,

онда қоңыздарға қарсы химиялық ӛңдеу жҧмыстарын жҥргізеді.

Бҧршақты бҧршақ жемірінен қорғаудың тиімді жақтарының бірі

- ерте және қысқа мерзім ішінде жинау, бҧршақты жинағаннан кейін

сҥдігер жырта ӛңдеу, ӛсімдік қалдықтарын қҧрту.

Егінді дер кезінде шығынға ҧшыратпай жинап алу керек. Қойма

орындарында тҧқымдарға газбен ӛңдеу және салқындату жҧмыстарын

жҥргізу қажет. Егер шанақтану кезінде энтомологиялық аулағышпен 10

сілтеу жасағанда 15-20 қоңыз табылса, онда бҧршақ және ҧрме бҧршақ

қоңыздарын жою ҥшін инсектицидпен ӛңдейді.

Бҧршақ немесе акация кӛбелегіне қарсы бҧршақ

тҧқымдастарының егісін ақ және сары акациядан кеңістікті оқшаулау

керек. Қҧрттарды қҧрту ҥшін бҧршақты жинағанан кейін топырақты

терең сҥдігер жыртудың маңызы бар. Жаппай жҧмыртқа салу және

қҧрттардың жҧмыртқадан шығуы кезінде инсектицидпен бҥрку

жҧмыстарын жасау қажет.

3 Кӛпжылдық бұршақ тұқымдас жемшӛптік дақылдардың

энтомофаунасы.

Жоңышқа жапырағының бізтұмсығы немесе фитономус -

Phytonomus variabilis Hbst. (Curculionidae – бізтҧмсықтар тҧқымдасы,

Coleoptera – қоңыздар отряды). Республиканың оңтҥстік жартысында

жоңышқаның ең қауіпті зиянкесі. Солтҥстік Қазақстанда далалық

жоңышқа бізтҧмсығы тҥрі кең таралған.

Қоңыздар ӛсімдік қалдықтарының астында және топырақтың

48

беткі қабатында қыстайды. Ерте кӛктемде ауа температурасы 12 С

шамасында болғанда ҧйқыдан ояна бастайды. Бізтҧмсықтары қыстау

орнына шығып ӛсіп келе жатқан жоңышқа жапырақтарымен

қоректенеді. Олар жоңышқаның жапырағымен қоректенеді, сабағын

кеміріп шҧқырайтып тастайды. Жҧмыртқаларын жоңышқа сабағының

жоғарғы бӛлігіне салады. Жҧмыртқаны салуы созылынқы. Жылына 1

ҧрпақ беріп дамиды. Негізінен дернәсілдер кӛп зиян келтіреді.

Гҥлдердің, сонымен қатар жапырақтардың бҥршігін кеміреді, ӛсімдіктің

жоғарғы бӛлігінің солуын тудырады және ӛсу нҥктесіне зиян тигізеді.

Есейген жастағы дернәсілдер сабақпен, жапырақпен, гҥлмен, гҥлдің

тҥйнегімен қоректенеді. Жас қоңыздар пілә ішінен шығып, жоңышқа

жапырақтарымен қоректенеді. Кҥн ысығанан бастап топырақтың беткі

қабаттарына диапаузаға кетеді. Кҥзде топырақ бетінен шығып, біраз

уақыт қоректеніп қыстауға кетеді. Бізтҧмсық, 2-3 жастағы жоңышқаның

бірінші орымын қатты зақымдайды.

Жоңышқа қандаласы - Adelphocoris lineolatus Goeze. (Hemiptera –

жартылай қатты қанаттылар немесе қандалалар отряды, Miridae - мирида

тҧқымдасы). Барлық жерде таралған.

Қандала денесінің ҧзындығы 7-9 мм, ал тҥсі сары-жасыл,

алдыңғы арқасында екі нҥкте орналасқан, қанаттың ҥстінде қоңырлау

қара дағы бар.

Қандалалар ӛсімдіктердің шырынын сорады. Олар осімдік

сабағынан шығып қоректене бастайды, бҥршік, жапырақ, сабақ,

жоңышқаның шанағынан және басқа ӛсімдіктердің шырынын сорады.

Сол себептен ӛсімдіктердің жоғарғы жаңа бҧташаларымен шанақтары

және гҥлдері кеуіп жапырақтары сарғайып тҥседі.

Жоңышқа қандаласының дернәсілі мен ересек жәндігі

жоңышқаны, эспарцетті, тҥйежоңышқаны, бҧршақты, мақтаны,

қызылшаны және т.б. дақылдарды зақымдайды.

Жҧмыртқалары кӛпжылдық бҧршақ дақылдарының

сабақтарында қыстайды. Бір жылда Оңтҥстікте және оңтҥстік

шығысында 3-4 ҧрпақтан, солтҥстікте 2 ҧрпақтан жетіледі.

Беде бізтұмсығы: сабақты Apion seniculus Kby., жасылдау A.

virens Hbst. (Curculionidae - бізтұмсықтар тұқымдасы, Coleoptera –

қоңыздар отряды). Қоңыздар қыстайды. Кӛктем кезінде олар беде

жапырағын шҧқырайтып кеміреді. Жҧмыртқаларын бір-бірден ӛсімдік

сабағының арнайы кемірілген тереңіне орналастырады. Дернәсілдер

сабақтың ішіне бойлай жҥретін жол жасайды. Қуыршақтану сол жерде

ӛтеді. Қоңыздардың жаңа ҧрпағы кішкене саңылау кеміріп, сыртқа

шығады.

Тихиус тұқым жемірлері: сары тихиус - Tychius flavus Beck.,

берішті тихиусы-T. medicaginis Briss., жирен тихиусы-T. femoralis Briss.

(Curculionidae – бізтұмсықтылар тұқымдасы, Coleoptera- қоңыздар

отряды). Солтҥстік және батыс Қазақстанда сары тихиус кӛп таралған,

орталығында – берішті тихиусы, оңтҥстігінде сары тихиус және сарғыш

49

тихиус жиі кездеседі.

Қоңыздар жоңышқа алқабының топырағының беткі қабатында

қыстайды. Жҧмыртқаларын тесік істеп, жемісбҧршақтың ішіне салады.

Қуыршақтану топырақта ӛтеді. Қоңыздың жаңа ҧрпағы сол жерде

қыстауға қалады. Жылына тихиустың барлық тҥрлері бір ҧрпақ беріп

дамиды. Негізгі қауіпті қоңыздар мен дернәсілдер тигізеді. Кӛктемде

жоңышқа ӛсіп шыққанда, қоңыздар белсенді болып жапырақтармен

қоректеніп, шанақтана бастағанда және жоңышқа гҥлдегенде аталық

гҥлінің тҥйінін жеп қояды. Қоңыздар ӛсімдік жапырағының тӛменгі

жағынан жағалай паренхимасын кеміріп, зиян келтіреді. Кейінгілері

генеративтік мҥшелерді – гҥлді және гҥл шанақты зақымдайды.

Дернәсілдері жоңышқаның бҧршағында дамып, тҧқымды қҧртады. Бір

дернәсіл 3-4 дәнге дейін зақымдайды. Қорегін аяқтағаннан дернәсілдер

топыраққа кіріпі, 5-8 см тереңдікке ҥйшік жасап, сонда қуыршақтанады.

Жас қоңыздар сол жерде қыстап қалады

Жоңышқа жуанаяқтысы - Bruchophagus roddi. (Hymenoptera-

жарғақ қанаттылар отряды, Eurotomidae – жуанаяқтылар

тұқымдасы). Республикамызда жаппай таралған. Дернәсілдері

қоймадағы немесе егін жинау кезінде шашылған тҧқымдардың ішінде

қыстайды. Қуыршақтану осы жерде ӛтеді. Имаго тҧқым қабығының

саңылауы арқылы ҧшады. Потенциалды кӛп циклді тҥр. Жҧмыртқаны

тҧқымның ішіне салады. Дернәсілдер тҧқымның ішіндегісін жеп зиян

келтіреді. Әр ҧрпақтың дернәсілдерінің бӛліктері келесі жылдың

кӛктеміне дейін диапаузаға кетеді. Оңтҥстікте және оңтҥстік шығысында

2-3 ҧрпақта дамиды. Республиканың солтҥстігінде 1 және толыққанды

емес 2 ҧрпақта дамиды. Жоңышқадан басқа экспарцет және

бедежоңышқаны зақымдайды, басқаларындада дами алады (тҥйетікен,

тҥйежоңышқа т.б).

4 Кӛпжылдық бұршақ тұқымдас жемшӛптік дақылдарының

қорғау шараларының жүйесі.

Зиянкестердің санын азайту ҥшін егінді дер кезінде шығынға

ҧшыратпай жинап алу керек. Тҧқым қалдықтарын астық тазалау

машиналарынан кейін міндетті тҥрде жойып жіберу қажет. Жоңышқа

егістігіне кӛктемде және кҥзде тырмалау жҧмыстарын жҥргізіп отыру

қажет. Энтомологиялық аулағышпен 10 сермеу жасағанда жоңышқаның

кӛктеу кезеңінде – 3 - 8 фитономустардың қоңыз, сабақтану мен

шанақтану кезеңінде – 10 дернәсіл тҥссе, онда инсектицидпен ӛңдейді.

Кӛпжылдық бҧршақ дақылдарын жинау кезінде кесіндіні тӛмен 5

см-ге дейінгі биіктікте шауып алып, егістен қандала жҧ-мыртқасын

сабақпен бірге шеттету керек. Егер 1м2 5-15 қандала есептелсе немесе

аулағышпен 10 сермеу жасаған кезде 10-нан артық қандала тҥссе, онда

егістікті инсектицидпен ӛңдеу жҧмыстарын жасайды.

Жемшӛп бедесін шанақтану-алғашқы гҥлдеу кезеңінде шапса,

оны жинау және шӛпті тез кептірген кезде жҧмыртқалар мен жас

дернәсілдері ӛліп қалады. Тҧқымдыққа беденің екінші шабылған шӛбін

50

қалдырған дҧрыс. Егісті жаппай ӛскен және шанақтану кезеңінде

инсектицидпен ӛңдеуге болады. Тҧқымдықты сақтау ҥшін оны кӛп жыл

ӛсірілген жоңышқадан кеңістікті оңашалау керек. Егер 1м2 5-8 және

одан да кӛп тихиустың қоңызы есептелсе, онда жоңышқа егісіне

сабақтану мен шанақтану кезеңінде инсектицид қолдануға болады.

Егер шанақтану кезеңінде аулағышпен 10 сермеу жасағанда,

брухофагус ересектердің саны 10-20 дана болса, онда егістікті

инсектицидпен ӛңдейді.

Бақылау сұрақтары

1.Бҧршақ тҧқымдас дақылдарды зақымдайтын фитофагтардың

тҥрін және отряды мен тҧқымдасын сипаттаңыз.

2.Бҧршақ бітенің дамуы мен кӛбеюінің ерекшелігі қандай.

3.Бҧршақ тҧқымдас дақылдардың қатты қанаттылар отрядына

жататын фитофагтардың даму циклін және зақымдауының ӛзгешелігін

сипаттаңыз.

4.Бҧршақ жеміс жемірінің биологиясының ерекшелігін және

оның зияндылығын кӛрсетіңіз.

5.Бҧршақ дақылдарын зиянкестерден қорғаудың шараларын тізіп

сипаттаңыз.

6.Кӛпжылдық бҧршақ тҧқымдас жемшӛптік дақылдарының

арнайы зиянкестерінің тҧқымдастары мен отрядының тҥр қҧрамын

сипаттаңыз.

7.Жоңышқа жапырағының бізтҧмсығы немесе фитономусының

даму циклін, келтіретін зияндылығын және кҥресу шараларын

сипаттаңыз.

8.Жоңышқа қандаласының даму циклін, зияндылығын және

кҥресу шараларын кӛрсетіңіз.

9.Сары тихиус тҧқымжемірі даму циклін, келтіретін

зияндылығын және кҥресу шараларын сипаттаңыз.

10.Жоңышқа жуанаяқтысының даму циклін, келтіретін

зияндылығын және кҥресу шараларын сипаттаңыз.

6 – тақырып.Техникалық дақылдардың зиянкестері.

1.Қант қызылшасының зиянды қатты қанаттылар отрядының

зиянкестері және қорғау шаралары.

2.Қант қызылшасының шаншып сорғыш зиянкестері олармен кҥрес

шаралары.

3.Мақтаның зиянды бунақденелілерден қорғау жҥйесі.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1.Қант қызылшасының зиянды қатты қанаттылар

отрядының зиянкестері және қорғау шаралары.

Қант қызылшасында кӛптеген фитофагтар қоректенеді. Дегенмен

айтарлықтай ӛнімнің тӛмендеуіне тек қана 30-ға жуық кӛп қоректі және

арнайы зиянкес тҥрлері әсер етуі мҥмкін. Қызылша тҧқымына

айтарлықтай зиян келтіретін, ӛсімдіктердің вирус ауруларын таратушы

51

шаншып-сорғыш зиянкестер болып табылады. Арнайы зиянкестер

арасынан бҥргелер және кәдімгі қызылша бізтҧмсығы қауіпті болып

саналады.

Қызылша бүргесі: оңтүстік (Chaetocnema breviuscula Fald.),

кәдімгі немесе қарақұмық (Chaetocnema concinna Marsch.) (Coleoptera

отряды, Chrysomelidae тҧқымдасы). Қант қызылша себетін

Республиканың барлық аудандарында жаппай таралған.

Қант және асханалық қызылшаны, қымыздықты, шпинатты, т.б.

дақылдарды зақымдайды. Қоңыздар топырақтың беткі қабатында немесе

ӛсімдік қалдықтарының астында қыстайды. Егістіктен орман

алқаптарына, арамшӛпті жерлерге ҧшуы мҥмкін. Ерте кӛктемде ауаның

температурасы 8-9С болған кезде қыстап шыққан бҥргелер шыға

бастайды. Алғашқы кезде олар арамшӛптердің алабҧталар және

қарақҧмықтар тҧқымдасымен, содан соң қызылша егістігіне ҧшып сол

жерде қоректенеді. Зақымданған жапырақтардың бетінде алғашында

жартылай мӛлдір тҥсті дақтар, кейіннен тесіктер пайда болады. Ондай

жапырақтар сарғайып қурай бастайды. Осының нәтижесінде ӛсімдіктің

дамиды кешеуілдейді немесе ол ӛсуін біржола тоқтады. Қоңыздар

тҧқымжарнақ және нағыз жапырақпен қоректенеді. 1-1,5 ай қосымша

қоректену жалғасқаннан кейін аналықтары жҧмыртқаларын тереңдігі 3-

6см топырақ астына салады. Эмбрионалдық даму 10-14 кҥнге

жалғасады. Дернәсілдер 30-80 кҥн шамасындай қарашірікпен,

қызылшаның ҧсақ қабықшаларымен қоректенеді, сонан соң топырақ

қабатының 10-15см тереңдігінде қуыршақтанады. Қоңыздардың жаңа

ҧрпағы шілде айының соңы мен тамыз айының басында пайда болады.

Олар аса қауіпті зиян келтірмей арамшӛп және қызылша

жапырақтарымен 1-2 апта қоректенеді де, кейін қыстауға кетеді. Кәдімгі

қызылша бҥргесі; жылына 1 ҧрпақ береді, ал оңтҥстік қызылшаның

бҥргесі жылына 2 ҧрпақ беріп дамиды. Орталық, Солтҥстік-Шығыс

Қазақстанда батыс қызылшаның бҥргесі таралған. Даму циклі қант

қызылшасын зақымдау оңтҥстік қызылша бҥргесімен бірдей.

Кҥресу шаралары. Вегетация кезеңінде қызылша бҥргесі

қоректеніп, дамитын арамшӛптерді міндетті тҥрде жою қажет. Кӛктеу

кезеңінде – 3 жҧп жапырақ болған жағдайда 8-12 ҥлгіден 20см қатар

ӛсімдікті бақылайды. Егер кәдімгі себілген егісте 1 ӛсімдіктен 1 қоңыз

және дәл себілген егісте 1-2 қоңыз табылса не болмаса қызылша

бҥргесінің ЭЗШ ӛскіндер –вилочки-1 м2 10 қоңыздан келсе егерде 1 м2

ӛсімдік саны 25-30 болған жағдайда, онда инсектицидпен ӛңдеу қажет

болады. Қоңыздар қоныстануды егістің шетінен бастайды, осыған

байланысты қызылша ӛскінін қоңыздардан қорғау ҥшін ӛңдеу

жҧмыстарын егістің шетінде жҥргізу қажет.

Қызылша бізтұмсықтары: жолақты (Chromoderus fasciatus Mull.),

ақшыл (Chromoderus declivis Ol.), шығыс (Bothynoderes foveicollis Gebl.),

кәдімгі (Bothynoderes punctiventris Germ.) және сұр (Tanymecus palliatus

F.) (Coleoptera отряды, Curculionidae тҧқымдасы__________).

52

Соңғы екеуі Қазақстанда кӛп тараған. Қоңыздар топырақта

қыстайды, ал егер кҥз суық жаңбырлы болса, онда дернәсілдер мен

қуыршақтар да қыстауға кетуі мҥмкін. Алайда Солтҥстік Қазақстанның

ауа-райы жағдайына байланысты, дернәсілдер мен қуыршақтар қыс

мезгілінде ӛліп қалады. Кӛктемде топырақ қабаты 8-10С қызған кезде

қоңыздар пайда болады. Бҧл уақытта қоңыздар топырақ бетінде

жорғалайды. Температура 20-25С жеткен жағдайда ҧша бастайды.

Қызылша бізтҧмсығы арамшӛптердің алабҧталар тҧқымдасымен

қоректенеді де, кейін қант қызылшасының ӛскініне ауысады.

Зиянкестілігі ӛскін шыққан 2-3 жапыраққа дейін қауіпті, қоректеніп

біткен соң мамыр айының басында ҧрғашы қоңыздар жҧмыртқаларың

топырақтың ҥстінгі қабатына салады. Қоңыздар жапырақтарды жеп,

қызылша сабақтарын кеміреді. Есейген дараларында қосымша қоректену

35-40 кҥнге созылады. Аналықтары жҧмыртқаларын ӛсімдік тамырының

маңайына, тереңдігі 3-10 см топыраққа салады. 7-11 кҥннен соң

дернәсілдер туады, кейін олар ҧсақ қабықшаларды және қызылшаның

орталық тамырын тереңдетіп жеп, тамырдың кем-тарлығын тудырады,

ал кҥшті залалданған кезде ӛсімдіктің жойылуына әкеледі. Дернәсілдер

45-90 кҥннің ішінде тӛрт жас шағын ӛткізеді және топырақта

қуыршақтанады. 15-20 кҥннен кейін жаңа қоңыз пайда болады да, сонан

соң ол топырақта қыстауға қалады.

Даму мерзімі бір жылдық қызылша бізтҧмсығы жҧмыртқаларын

алаботаны тҧқымдас арамшӛптермен зақымдалған жердің барлық

ҥлесіне салады.қант қызылша егістіктері жиі суғарылып тҧрғандықтан

бізтҧмсық дернәсілдері ӛледі, сондықтан суғармалы егіншілікте

бізтҧмсықтер қызылша алқабының шегінде болмай тек қана ӛскіндерге

қауіп тӛндіреді.

Сҧр бізтҧмсық – полифаг, астық тҧқымдастықтан басқа әртҥрлі

ӛсімдіктермен қоректенеді. Ол қызылшаның кӛшеттерін, тҧқымынан

шыққан кӛктерін, кҥнбағысты, кӛпжылдық шӛптерді, кӛкӛніс, бақша

және басқада дақылдарды зақымдайды. Сҧр қызылша бізтҧмсығының

дернәсілі арамшӛптерде (қалуен, дала шырмауығы, ошаған) дамуына

байланысты, қызылша ӛсімдігін зақымдамайды. Сҧр бізтҧмсықтың даму

циклі екі жылға созылады.

Жолақты қызылша бізтҧмсығының қоңызы жҧмыртқаны қызылша

тамырының мойнына салады, ал дернәсілі тамыржемістің ішіне еніп,

камералар мен жолдар жасайды да, тамыр мойнының ісінуін тудырады.

Мҧндай зақымдалу ӛсімдіктің жойылуына әкелуі мҥмкін.

Тамыржемістің ішінде дернәсілдер қуыршақтанады. Жылына 1 ҧрпақ

береді.

Кҥресу шаралары. Ауыспалы егісті қатаң сақтау, жоғары сапалы

тҧқыммен қолайлы мерзімде себу, топырақты сапалы ӛңдеу, минералды

және органикалық тыңайтқыштарды енгізу, егінді сепкеннен кейін

топырақты тығыздаса, зиянкестердің санының азаюына және ӛсімдіктің

ӛсу тҧрақтылығын реттеуге мҥмкіндік туғызады. Арамшӛптермен

53

міндетті тҥрде кҥресу керек. Сәуір айының аяғынан бастап кӛлемі 1 м 2

20 ҥлгі алаңқайда зиянкестерге кӛзбен шолу есебін жҥргізеді. Кӛктеу

кезеңінде кәдімгі қызылша бізтҧмсығы қоңызының 0,2-0,3, басқа

тҥрлердің 0,3-0,5 данасы 1 м2 жерде, ал 2-4 жҧп жапырақ шыққан

кезеңде 0,5-0,6 дана/м2 кездессе, онда инсектицидпен ӛңдейді.

Қызылша сауытты қоңызы – Cassida nebulosa L. (Coleoptera

отряды, Chrysomelidae тҧқымдасы). Бунақденелілер қант және

асханалық қызылшада, кӛбінесе кӛкпекте, алабҧта тҧқымдасы

арамшӛптерінде дамиды. Қыстап шыққан қоңыздар тҧқым жарнағын

және жас жапырақтардың шеттерін жейді және жапырақтарға тесік

жасайды. Кіші жастағы дернәсілдер жапырақтың тӛменгі жағында

тҧрады, дӛңгелектеп жейді, бірақ жоғарғы эпидермисті зақымдамайды.

Ҥлкен жастағы дернәсілдер тесіп жейді және жапырақтың шетін

зақымдайды. Сауытты қоңыз жапырақтарды кеміреді де, оның негізгі

жҥйкесін қалдырады.

Бунақденелілер ерте кӛктемде шыға бастайды. Сәуір айында

аналықтары жҧмыртқаларын ҥймелеп, арамшӛптердің, алабҧталылар

тҧқымдасының жапырағына салады да, жҧмыртқалардың ҥстін ӛзінен

бӛлініп шығарылған жартылай мӛлдір шажырқаймен жабады. Бір

аналықтың орташа ӛсімталдығы 200 жҧмыртқа. Эмбрионалдық даму 10-

12 кҥнге созылады. Дернәсілдер 2-3 апта ішінде дамиды, содан соң

жапырақтардың арасында сары жалпақ тікенекті қуыршаққа айналады.

Қоңыздардың бірінші ҧрпағы шілде айында, ал екінші ҧрпағы тамыз

айының аяғында пайда болады. Қоңыздардың екінші ҧрпағы қыстауға

қалады.

Кҥресу шаралары. Алабҧталылар тҧқымдасына жататын

арамшӛптерді жою қажет. Сауытты қоңыздар мен олардың

дернәсілдеріне қарсы инсектицидті «Тізім...» бойынша пайдаланған

дҧрыс. Қызылша сауытты қоңызының ЭЗШ саны ӛскен кезеңінде 0,7-1

дана/м2, ал 4-5 жҧп кәдімгі жапырақ кезеңінде 1 ӛсімдікте 10-нан артық

дернәсіл болады.

Қызылшаның сабақ жемірі- Lixus subtilis Sturm. Қызылша

ӛсірілетін аудандардың барлығында тегіс таралған. Біржылда екі ҧрпақ

беріп дамиды. Қоңыздардың қыстайтын орны ӛсімдік тӛсеніштерінің

асты.

Қоңыздар кӛктемде қызылша егістіктеріне кӛшеді,

жҧмыртқаларын қызылша кӛгінің және алабӛта тҧқымдасына жататын

басқа да ӛсімдіктердің сабақтарына салады. Жҧмыртқа салған орнында,

тканьдердің ӛсуінен тӛмпешіктер пайда болады. Тӛмпешіктердың саны

шамамен 5-6 жетеді, кейде бір сабақта 10-нан жоғары болады.

Туылған дернәсілдер ӛсімдік сабақтарының ішінде қоректенеді.

Нәтижесінде сабақтары сынып жапырақтары ӛледі. Бір сабақта беске

дейін дернәсіл болуы мҥмкін. Дернәсілдердың дамуы 40 кҥнге дейін

созылады да. Олар кӛректенген жерлерінде қуыршақтанып жол салып

кеміріп шығады. Екінші ҧрпағының жас қоңыздары, шілде-тамыз

54

айларында шығып қызылшаның жапырағымен, арамшӛптерде де

кӛректенеді. Зиянкестің экономикалық зиян шегі 1,5-2 дарақтан 1

метрге.

2 Қант қызьшасының шаншып сорғыш зиянкестері олармен

күрес шаралары.

Қызылша қандаласы – Poeciloscytus cognatus Fieb. (Hemiptera

отряды, Miridae тҧқымдасы). Қант қызылшасын, жоңышқаны,

майбҧршақты, асбҧршақты, кҥнбағысты, кӛкнарды және т.б.

ӛсімдіктерді зақымдайды.

Мәдени ӛсімдіктердің және арамшӛптердің (кӛкпек,

қызылқҧйрық, жусан, т.б.) сабағына, жапырақ кесіндісіне салынған

жҧмыртқалар қыстайды. Ҧрықтың дамуы кҥзде басталады, ал қыс

мезгілінде тоқтатылады да, келесі жылдың кӛктемінде қайтадан

басталады. Ерте кӛктемде сәуір айының екінші жартысында – мамыр

айының басында дернәсілдер туа бастайды. Қандаланың дернәсілі бір

айдың тӛңірегінде дамиды, осы уақыттың ішінде бес жастық кезеңнен

ӛтеді де, ересек қандалаға айналады. Ересек қандала 3км-дей аралықты

игере алады. Аймақтың жағдайларына байланысты зиянкес 3-4 ҧрпақ

беріп дами алады. Аналықтары маусым айының аяғында жҧмыртқаны

топ қылып, мәдени ӛсімдіктерге және арамшӛптерге салады.

Эмбрионалдық даму 10-16 кҥнге созылады. Қандала ӛсімдіктің

шырынын сорып, жапырақтың солуын ӛзгеруін тудырады. Бҧдан басқа,

қызылша қандаласы вирустық аурулардың таратушысы болып

табылады. Зиянкес 3-4 ҧрпақ беріп дамиды.

Кҥресу шаралары. Арамшӛптерді қҧрту, ауыспалы егісті қатаң

сақтау, зиянкестерге қарсы инсектицидтерді қолдану керек.

Қызылша бітесі – Aphis fabae Scop. (Homoptera отряды,

Aphididae тҧқымдасы). Қызылшаны, кҥнбағысты, асқабақты, бҧршақ

және алқа тҧқымдастарын зақымдайды, сонымен қатар арамшӛптермен

қоректенуі мҥмкін.

Қызылша ӛсірілетін аймақтардың барлығында таралған.

Жҧмыртқалары шәңкіштің бҧтақшасының жоғарғы басында қыстайды.

Ерте кӛктемде температура 8-9С жеткенде негізгі ӛсімдіктерде дамитын

аналық-орналастырушы туады. 2-4 ҧрпақтан кейін бітелер мекенінде

қанатты даралар пайда бола бастайды, кейін олар мәдени ӛсімдіктерге,

сонымен қатар қызылшаға ҧшып қонады. Олар қауіпті вирустық

аурулардың таратушысы болып табылады. Кҥзде бітелер негізгі азықтық

ӛсімдігіне қайтып келеді және қос жынысты ҧрпақ береді. Ҧрықтанған

аналықтар қыстауға жылтыраған қара жҧмыртқалар салады. Бітелер

тіршілік аралығында 14-ке жуық ҧрпақ береді.

Қызылша тамыр бітесі – Pemphigus fuscicornis Koch. (Homoptera

отряды, Aphididae тҧқымдасы). Тамыр бітесі - қҧрғақшылықты,

жылылықты сҥйетін бунақдене. Қазақстаның оңтҥстігінде кездеседі.

Қызылшаның барлық тҥрлерінде және алабҧта тҧқымдасы

арамшӛптерінде қоректенеді. 20-70см топырақ тереңдігінде қанатсыз

55

аналықтары қыстайды. Кӛктем мезгілінде пайда болған дернәсілдер

топырақ бетіне шығып, азықтық ӛсімдіктерге қоныстануы мҥмкін. Бір

жастағы дернәсілдер - кезбелер жылдам болады, топырақтың бетіне

шығып таралады. Олар ҧсақ тҥптерге жабысады, дернәсілдер және

дернәсілдердің терісінен тҥзілген металл ақшыл реңді қабат пайда

болады, сол себептен зиянкестердің саны артқан кезде ӛсімдіктің

жанындағы топырақ ақшылданып кетеді. Қызылша тамыр бітемен

зақымдалынған ӛсімдік тамырлары қурап қалады, жапырақтар сарғайып

кетеді, ӛсімдіктердің ӛнімі және қанттылығы тӛмендейді. Ӛсіп-ӛну

кезеңінде 8-10 ҧрпақ беріп дамиды.

Кҥресу шаралары Бір жастағы дернәсілдер - кезбелер жылдам

болады, топырақтың бетіне шығып таралады.

Ауыспалы егістікті қатаң сақтау және минералды

тыңайтқыштарды енгізу керек. Тҧқымды отырғызғаннан кейін

жаңбырлатып суару зиянкестердің санын тӛмендетуге мҥмкіндік береді.

Арамшӛптерді жою және гҥлдейтін ӛсімдіктерді себу энтомофагтарды

тартуға жағдай туғызады.

Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды енгізу; ӛнімді

шығынға ҧшыратпай дҧрыс жинау; ӛсімдік қатарлары тегіс жабыла

бастаған кезеңде тамыр жҥйесін қарап, топырақ тереңдігі 5см болатын

20 ҥлгі (әр ҥлгіде 5 ӛсімдік) қарайды. Тамыр бітесімен 20-30%

ӛсімдіктер қоныстанса, ал 3 жҧп нағыз жапырақ кезеңінде 10 жерде 10

ӛсімдікті қарап, ӛсімдіктерде қызылша бітелер қоныстануы 20-30 %

асып кетсе, инсектицидтерді «Тізім ...» бойынша пайдаланған дҧрыс.

3 Мақтаның зиянды бунақденелілерден қорғау жұйесі.

Мақта дақылына (қозаға) кӛптеген омыртқасыз зиянкестер зақым

келтіреді. Негізгі зиянкестері кӛбінесе полифаг бітелер, темекі трипсі,

кҥздік кӛбелек, карадрина (кішкене жер кӛбелегі), мақта кӛбелегі, кәдімгі

ӛрмекші кене, т.б. болып табылады.

Бітелердің бақша (мақта)-Aphis gossypii Glov., жоңышқа-A.

craccivora Koch., үлкен мақта-Acyrtosiphon gossypii Mordv. Мақта (бақша)

бітенің ересектері ғана, кейде нимфалары мен дернәсілдері де қыстайды.

Кӛктемде (температура 120 болғанда) бақша биттері жҧмыршақ,

қҧлқайыр, дала шырмауығы сияқты жабайы ӛсімдіктерде ӛсіп-ӛнеді.

Жҧмыртқа салмай, бірден дернәсілдер туатын ҧрғашылары осы

ӛсімдіктерден мақта,бақша және басқа дақылдардың егісіне ҧшып

барып, соларды зақымдап, қоректенеді. Жылына ол 18 ҧрпақ береді.

Жоңышқа бітесінің жҧмыртқалары жоңышқада, арамшӛптерде

қыстайды. Маусымына зиянкес 15-20 ҧрпақ беріп дамиды.

Ӛсімдіктердің 50 тҥрін зақымдай алады.

Ҥлкен мақта бітесінің жҧмыртқалары қыстайды қанатсыз

ҧрғашысы басқа бітелерге қарағанда ҥлкендеу. Ерте кӛктемде алдымен

арамшӛптерде дамиды және кӛбейеді. Сәуір айында мақта егістігіне

және шашақты ӛсімдіктерге ҧшатын қанатты ҧрғашылары пайда болады,

сол жерде кӛбейуін кҥзге дейін жалғастырады.

56

Бітелер әдетте ӛсімдіктің ҥстіңгі ӛскіндері мен жаңа жайылған

жапырақтарына қоныстанып, қозаның шырынын сорып қоректенеді.

Осының салдарынан ӛсімдіктің дамуы тежеледі, тҥйіншелері мен кӛсектерін

тӛгеді, жапырақтар бҥрісіп, сабағы бҧралып қалады, тҥсі де ӛзгере бастайды.

Шығаратын сҧйықтық «балтамшы» жапырағына, мақта талшығына

жайылады және желімдеп тастайды. Сапрофитті қҧрым саңырауқҧлақтар ӛсіп

шитті мақта сапасын тӛмендетеді. Талшықтың бҧлайша бҥлінуін қусырылу

(шиыру) дейді. Бітелердің барлық тҥрлері мақтаның вирустың ауруларын

таратады Бітелер ӛте тез ӛсіп-кӛбейеді. Жаз бойы олар ҧрықтандырусыз

партеногенетикалық жолмен кӛбейеді. Маусым кезеңінде бітелер 20

ҧрпақ бере алады.

Темекі трипсі (Thrips tabaci Lind.) - мақталыққа ҥлкен зиян келтіре

алады. Бір ҧрпағының ӛсіп-жетілуі 12-20 кҥнге дейін созылады. Маусым

кезеңінде мақталықта трипстер 8-10 ҧрпақ беріп дамиды.

Мақта кӛбелегі (Helicovera armigera Hubn.)—полифаг,

жҧлдызқҧрттары 120-дай ӛсімдік тҥрлерін (әсресе мақта, жҥгері, темекі,

т.б.) зақымдайды.

Қанаттарында бҥйрек теңбілдері мен жолақтары бар қоңырқай сары тҥсті

кӛбелек. Ӛсімталдығы жалпы 500, кей кезде 1000 жҧмыртқа және одан да

астам. 5-7 кҥннен кейін жҥмыртқадан жҧлдызқҧрттар шығып 25 - 30 кҥнде

ӛсіп-жетіледі. Оңтҥстік және оңтҥстік-шығыста маусымда 3 ҧрпақ беріп

дамиды. Жҧлдызқҧрттары алты жасқа дейін дамиды. Ересек

жҧлдызқҧрттардың ҧзындығы 40 см-ге дейін болады.

Мақта кӛбелегі топырақта қуыршақтар тҥрінде қоректенген

алқаптарда қыстайды. Бірінші ҧрпақтың жҧлдызқҧрттары арамшӛптерде,

жонышқада, ноқатта, темекіде, қызанақта, жҥгеріде қоректенеді. Екінші

ҧрпақ кӛбелектерінің жаппай жҧмыртқалауы мақта шанақтану және гҥлдену

кезіне келеді. Кӛбелек мақта жапырақтарына және генеративтік мҥшелеріне

жҧмыртқа салады. Алғашында жҧлдызқҧрт гҥл тҥйнектерін, содан кейін

кӛсектерді кеміріп зақымдайды, дӛңгелектеп қуыс жасайды. Жҧлдызқҧрт 20-

ға дейін жемістік мҥшесін зақым келтіре алады. Мақтаның қауашағын

тесіп, ішіндегі тҧқымын жейді, осыған байланысты кейде оларды мақта

―қауашағының қҧрты‖ деп те атайды. Ҥшінші ҧрпағының жҧмыртқа салуы

тамыз айында басталады; кейбір жылдары мақта кӛбелегі жылына тӛрт ҧрпақ

береді.

Кҥресу шаралары. Мақта егістігінің, тікелей ӛзінде жҥргізілетін

агротехникалық шараларға жататындар: мақтаны жинап алу, жерді сҥдігер

терең жыртып кӛктемде тамыр жая бастаған арамшӛптерді қҧрту, қыста

суару, ауыспалы егіс жҥйесін енгізеді. Бҧл шаралар қыстап шыққан

ҧрпақтарды қорегінен айырады, қыстаған жерінде егіс алдындағы кезеңде

жояды. Экономикалық зиян шегі: бителер жиынтығы 100 жапыраққа 50

дарақтан, темекі битесі 100 ӛсімдік 40 данадан. Мақта кӛбелегінің

экономикалық зияндылық шегі : мақтадата - 100 ӛсімдікке 9 жҧмыртқа

және жҧлдызқҧрт. Жҥгеріде - тәулігіне 1 тҧзаққа 8-10 кӛбелек.

Мақта дақылы зақымдана бастаған алғашқы кезеңде, яғни

57

зиянкестер әлі қаулап кӛбеймей тҧрғанда, оны химиялық жолмен ӛндеу

керек. Бҥл ҥшін кәдімгі ӛрмекші кенеге қарсы қолданылатын жҥйелі және

қоспалы фосфорлы-органикалық препараттар (инсектоакарицидтер: БИ-58,

40% э.к., золон, 35% э.к., нурел Д э.к., акарицидтер: омайт, 57% э.к.,

неорон, 50% э.к. және т.б.) қолданылады.

Зиянды кӛбелектерінің санын реттеуге биологиялық әдіс кең

пайдаланады. Мақталықтарға жҧмыртқа жегіш трихограмманы кӛбелектер

жҧмыртқа салған кезде 3 қайтара (60-80 мың дарақ) шығарады. Энтомофаг

браконды ІІІ жастағы жҧлдызқҥрттарға қарсы жібереді.

Бақылау сұрақтары

1.Қызылшаның зиянкестер тҥрлері.

2.Қызылша бҥргесіне қарсы қандай кҥресу шараларын

қолданады.

3.Қызылша бізтҧмсығының сыртқы белгілері, даму циклі,

зияндығы.

4.Қызылша қандаласының биологиялық және морфологиялық

ерекшелігі.

5.Қызылшаның зиянкестеріне қарсы кҥресу шаралары.

6.Мақта қауашақтарына залал келтіретін зиянкестердің тҥрлерін

атаңыздар.

7.Мақта зиянкестеріне қарсы қолданатын агротехникалық кҥресу

шаралар.

8.Мақтаның қандай зиянкестері аса қауіпті Тізбесіне... енгізілген.

9.Қозаның зиянкестеріне қарсы қандай инсектицидтер

қолданылады.

7 – тақырып. Техникалық дақылдардың зиянкестері.

1.Кҥнбағыстың зиянкестері.

2.Картоптың зиянкестері, кҥресу шаралары.

3.Темекі ӛсімдігінің зиянкестері.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

Күнбағыстың зиянкестері.

Топырақтағы тҧқым және кҥнбағыстың ӛскіні сымқҧрттың, қара

қоңыздың, шалғын кӛбелектің зақымдауынан кӛп зиян шегеді. Тіршілік

кезінде итальяндық прус, кеміргіш тҥн кӛбелектері, қандалалар, бітелер

және басқа да тҥрлер зиян келтіреді. Арнайы зиянкестердің ішінде

кҥнбағыс қан кӛбелегі және кҥнбағыс мҧртты қоңызы қауіпті болып

есептелінеді.

Күнбағыс қан кӛбелегі - Homoeosoma nebulella Hb. (Lepidoptera

отряды, Pyralidae тұқымдасы). Жаппай таралған. Кӛбелек қанатының

қҧлашы 20-27мм. Алдыңғы қанаты жіңішке, сҧр орта жерінде тӛрт қара

дағы бар. Артқы қанаты ақшыл тҥсті және алдыңғы қанатқа қарағанда

жалпақ, қара-қоңыр талшықтары және шашақтары бар. Есейген қҧрт

сары-қоңыр тҥсті, арқаны бойлай ҥш қара жолақтар ӛтеді. Дене тҧрқы

15-16 мм.

58

Бес жастағы қҧрттар ӛрмекші пілләнің ішінде, топырақтың беткі

қабатында немесе ӛсімдік қалдықтарының астында қыстайды. Мамыр

айының аяғында қҧрттар қуыршақтанады. Кӛбелектердің ҧшуы маусым

айының басында байқалады. Аналықтары жҧмыртқаларын

кҥрделігҥлділер тҧқымдасының гҥл тозаңдығына салады. Жаңа туылған

қҧрттар гҥлдің генеративті бӛлігімен қоректенеді. Олар қоректенуін

аяқтағаннан кейін жерге тҥсіп, топырақта қуыршақтанады. Кӛбелектің

екінші ҧрпағы кҥнбағыстың гҥлдеу кезеңінде пайда болады да,

жҧмыртқаларын кҥнбағыстың тілшелі және тҥтікті гҥлдеріне салады.

Барлығы шамамен – 250. Бірінші және екінші жастағы қҧрттар гҥлдің әр

тҥрлі бӛліктерімен, ал ҥшінші жастан бастап қҧрттар тҧқымның ішіне

еніп қоректенеді. Зақымданған кҥнбағыстың гҥл шоғыры дернәсілдердің

қалдықтарымен ластанады.

Күнбағыс мұртты қоңызы - Agapanthia dahlii Richt. (Coleoptera

отряды, Cerambycidae тҧқымдасы). Кҥрделі гҥлділер тҧқымдасына

жататын ӛсімдіктерді, сонымен қатар кҥнбағысты және мақсарыны

зақымдайды.

Қара, жылтыраған денесінің ҧзындығы 15-20мм. Денесі қалың

тҥктермен қапталған, қанатының ҥстіңгі жағының тҥктері сары немесе

сҧр тҥсті. Мҧрттары денесінен ҧзын болып келген. Дернәсілі ақшыл

сары тҥсті, басы қоңыр тҥсті, ҧзындығы 22-25 мм.

Есейген дернәсілдері әдеттегідей сабақтың жер асты бӛлігінде

қыстайды. Мамыр айының басында дернәсілдері қуыршақтанады да

мамыр айының аяғында немесе маусым айының басында қоңыздар шыға

бастайды. Қоңыздар кҥрделі гҥлділер тҧқымдасына жататын

ӛсімдіктердің сабағын және жапырағын зақымдайды. Аналықтары

жҧмыртқаларын кҥнбағыстың, ошағанның, қалуеннің, тҥйе жапырақтың,

мақсарының сабақтарының ішіне бір-бірден салады. Жҧмыртқаларының

тҥсі сҥттей ақ, цилиндр пішіндес. Аналық қоңыздардың ӛсімталдығы

шамамен 40-50 жҧмыртқа. Дернәсілдері сабақтың ішінде тамырға қарай

бағыт алып қоректенеді. Зиянкес тҧқымның ядросындағы май

мӛлшерінің тӛмендеуіне және сабақтың сынуына алып келуі мҥмкін.

Жылына бір ҧрпақ беріп дамиды.

Кҥресу шаралары. Ауыспалы егістіктен орын алу кҥнбағыс ҥшін

маңызды. Кӛпжылдық шӛптерден кейін немесе қайталап орналастырса,

топырақта мекендейтін зиянкестердің ӛсуіне және егіннің сиреуіне

әкеліп соқтырады. Кҥнбағыстың сауытты сорттарын егу, ӛйткені

қабығының ішінде қорғаныш қабаты болғандықтан, кҥнбағыс қан

кӛбелегінің қҧрттары оны кеміре алмайды. Сымқҧрттар мен жалған

сымқҧрттарды тереңдігі 25-30см, кӛлемі 0,25м2 8-16 жерден топырақты

қазу арқылы байқау жҥргізіп, есепке алады. ЭЗШ саны - 5-10

дернәсіл/м2. Кӛктемгі-жазғы мезгілде ауа райының жылы және ылғалды

мезгілінде шалғынды кӛбелек ӛте қауіпті ( ЭЗШ саны 5-10 дернәсіл/м2).

Қҧрттарды шахматтық тәртіп бойынша 10 жерден 10 ӛсімдіктен алып

есеп жҥргізеді. Егісті «Тізім...» регламенті бойынша инсектицидтермен

59

ӛңдейді. Кҥнбағыс мҧртты қоңызына қарсы кҥнбағыс сабағын тӛмен

кесінді жасап жинау қажет. Егіс алқабындағы ӛсімдік қалдықтарын

қҧрту және оларды ӛсімдік сабағынан қоңыздар ҧшқанға дейін

пайдалану керек. Терең сҥдігер және қатар аралық ӛңдеу зиянкестер

санының азаюына кӛмектеседі.

3 Темекі ӛсімдігінің зиянкестері.

Темекі дақылдарында 70-тен астам фитофагтар тіркелген.

Ӛсімдіктерге кәдімгі бҧзаубас, әртҥрлі тура қанаттылар, мақта және

басқа кӛпқоректі кӛбелектердің кеміргіш дернәсілдері зақым келтіреді.

Шаншып соратын зиянкестер кешеніне темекі трипсі, шабдалы бітесі,

тҥрлі цикадалар мен қандалалар жатады. Олардың ішінде әсіресе темекі

трипсі, шабдалы бітесі қауіпті болып табылады.

Темекі трипсі -Thrips tabaci Lind. Кӛп қоректі зиянкес барлық

жерде таралған. Имагоның ҧзындығы 0,71мм, денесінің тҥсі ақшыл

сарыдан қоңырға дейін ӛзгеріп отырады. Дернәсілдері ашық тҥсті.

Ересек трипстер ӛсімдіктер қалдықтарында немесе топырақтың 5 см

тереңдігінде қыстап шығады.

Аналықтары жҧмыртқасын темекі ӛсімдіктің жапырағына бір -

бірлеп немесе бірнешеуін жақын орналастырады. Зиянкестің

ӛсімталдығы 70 – 100 жҧмыртқа. Эмбрионалдық даму кезеңі 5 кҥнге

созылады. Дернәсілдер жапырақтың тӛменгі жағымен топ болып

қоректенеді. 8-10 кҥннен кейін дернәсілдер жапырақ бетіне шығады. Бір

апта ӛткен соң темекі дақылдарында имаго пайда болады. Вегетация

кезеңінде трипс 5 және одан да кӛп ҧрпақ беріп дамиды. Зиянкестердің

имагосы мен дернәсілі қоректенгенде темекі мен қара темекі

жапырақтарында тҥссіз бӛліктер пайда болады. Олар кейін сары қоңыр

тҥске айналады. Трипс жапырақ тақтасының сапасын нашарлатады.

Сонымен қатар, темекі трипсі алқа тҧқымдастарына вирусты ауруларды

тасымалдаушы болып табылады.

Шабдалы бітесі - Myzodes persicae Sulz. Барлық жерде таралған

зиянкес. Шабдалы бітесі 400-ге жуық ӛсімдіктер тҥрін зақымдайды.

Жабық алаңдарда ең қауіпті зиянкестер қатарына жатады. Қанатсыз

партогенетикалық аналықтың ҧзындығы 1,5-2,5мм, денесі жҧмыртқа

тәрізді, жасыл сары. Шабдалы бітесі маусым кезеңінде 8-12 ҧрпақ беріп

дамиды. Жартылай жолмен даму кезінде соңғы ҧрпақтың қанатсыз

аналықтары қыстайды, кӛбінесе жҧмыртқа кҥйінде қыстайды шабдалы

және ӛрік ағаштарында. Шабдалы бітесінің толық даму циклі кҥзде

аналықтардың және қанатсыз аталықтың пайда болуымен аяқталады.

Ҧрықтанғаннан кейін бітелер қыстайтын жҧмыртқаларын сҥйекті

дақылдарға (шабдалы, ӛрік, бадамға) салады. Бітелердің темекі дақылдар

жапырақтарының жоғары жағымен қоректенуі кӛп шығын келтіреді.

Жапырақтар сарғайып, тҥсіп қалады. Бітелердің шоғырлары жапырақ

сапасының бҧзылуын туғызады. Бітелерден бӛлінетін шырыштарда

саңырауқҧлақтар кӛбейіп, сапасына әсер етеді.

Жидек қандаласы тегіс таралған. Қазақстаның __________оңтҥстік, оңтҥстік-

60

шығыстарыңда темекі алқаптарына зақым келтіреді. Жидек қандаласы

орман алқаптарында қҥрғақ жапырақтардың астында қыстайды.

Аналықтар жҧмыртқаларын жапырақтың ҥстіңгі қабатына, кейде

темекінің сабақтарына, тығыздап шахмат тәртібі бойынша 14-28

данадан, кейде 32 данадан салады. Дернәсілдер 5 рет тҥлейді. Жидек

қандаласы 2 ҧрпаққа беріп дамиды.

Темекі плантацияларында ауа райына байланысты қандаланың

бірінші ҧрпақтары маусым айының ҥшінші онкҥндігінде, екіншісінде –

шілденің екінші онкҥндігінде пайда болады.

Қандала және дернәсілдер темекінің ортаңғы жапырақтың тӛбесімен

кӛректенеді. Олар тҧмсығымен жапырақтардың бҧтақтардың, гҥлдерінің

және жас тҧқым қауашақтарын тесіп сорып алады, қатты зақымдалған

жағайда орталық жапырағының солып ширатылады.

Кҥресу шаралары. Ауыспалы егісті реттеу. Темекі мен қара темекі

егістіктерін кӛкӛніс дақылдарынан оқшаулау. Арамшӛптермен кҥресу.

Сҥдігер жырту, кӛктемде топырақты ӛңдеу зиянкестердің популяция

тығыздығын бәсеңдетеді. Вегетация кезеңінде темекі дақылының 20%

ӛсімдіктер жапырақтарында 10-15 трипс немесе шабдалы бітесінің

шоғырлары кездессе жҥйелік әсерлі инсектицидтерді қолдану қажет.

2 Картоптың зиянкестері, күресу шаралары

Картопты кӛп қоректілермен қатар, бейімделген зиянкестер де

зақымдайды. Жер бетіндегі мҥшелерін гамма кӛбелектердің

жҧлдызқҧрттары, карадрина, колорадо қоңызы, бітелер, цикадалар,

қандалалар зқоректенеді. Картоп тҥйнектерін бҧзаубастар, сымқҧрттар,

жалғансымқҧрттар, тақтамҧртты қоңыздардың, кеміргіш кӛбелектердің

жҧлдызқҧрттары, егістік шырышы және сабақ нематодасы зиян

келтіреді.

Кӛп қоректі болып табылатын бітелердің, қандалалар мен

цикадалардың кӛптеген тҥрлері картопты зақымдайды және вирустық

ауруларды таратушылар болып табылады.

Картоптың колорадо қоңызы - Leptinotarsa decemlineata Say.

(Coleoptera отряды, Chrysomelidae тҧқымдасы). Картопты, қызанақты,

баялдыны, бҧрыш пен темекіні зақымдайды, сондай-ақ олар жабайы

ӛсетін алқа тҧқымдастарымен де қоректенеді.

Қоңыздар топырақта 15-25см тереңдікте қыстайды. Кӛктемде

20см тереңдіктегі топырақ 14-15С дейін қызғанда, қоңыздар оның

бетіне шығады. Олар картоп пен басқа ӛсімдіктердің жерҥсті

бӛліктерімен қоректенеді. Қорек іздеген қыстап шыққан қоңыздар ҧша

алады, олар 1-1,5км қашықтыққа дейін жете алады. 17 С жоғары

температурада жҧптасып, жҧмыртқа салады. Ҧрғашы қоңыздар

жҧмыртқаларын картоптың жоғарғы жапырақтарының астына, әрбір

ҧяға 30 - 40 жҧмыртқадан салады.

Ӛсімталдығы 900-ден 2000 жҧмыртқаға дейін ауытқып тҧрады.

Ҧрықтық даму қоршаған орта жағдайына қарай 7-14 кҥнге созылады.

Колорадо қоңызының қҧрттары 20-30 кҥн бойы жапырақтармен

61

қоректенеді. Даму кезеңі аяқталғанда, олар топыраққа, 8-10см

тереңдікке кетіп, сонда қуыршақтанады. 1-2 аптадан кейін жаңа ҧрпақ

қоңыздары пайда болады, олар картоп жапырақтарымен қоректенеді.

Бірінші-екінші жастағы қҧрттар жапырақта қисық формадағы

саңылаулар тесіп шығарады. Ересек жастағы қҧрттар мен қоңыздар

жаппай жапырақтар мен сабақтарын жейді де, нәтижесінде ӛсімдіктің

ӛсуі баяулап, картоптың тҥсімі тӛмендейді. Кҥн қатты ысып

қҧрғақшылық болғанда жекелеген қоңыздар диапаузаға кетеді, ал

кейбіреулерінің 2-3 жылдан 5 жылға дейін диапаузаға кете алатын

қабілеттері бар. Тіршілік циклінің ӛзгергіштігі колорадо қоңызының

әртҥрлі қолайсыз жағдайларға тӛзімділігін арттырады. Таралу аймағына

байланысты колорадо қоңызы жылына 1-3 ҧрпақ бере алады.

Кҥресу шаралары. Картоптың аз зақымданатын сҧрыптарын

пайдалану. Тыңайтқыштар енгізу, топырақты уақытылы қопсыту,

картопты тҥптеу және арамшӛптерді отау. Әртҥрлі мерзімдерде қатарлар

арасына сӛлді ӛсімдіктер егіп, пайдалы энтомофагтарға қолайлы

жағдайлар туғызу. Кішірек алқаптарда қоңыздарды, қҧрттарды және

колорадо қоңызының жҧмыртқаларын қолмен жинап, жоюға болады.

Гендік инженерия әдістерімен инсектотоксикалық белок синтезін

бақылайтын, геномында Bacillus thuringiensis бактериялы гені бар

картоптың трансгендік формаларын алу бойынша зерттеулер

жҥргізілуде. Вегетация кезеңінде сынаманы алу ҥшін 10 қатардан 100

ден 500 дейін тҥптер немесе алқап диагоналі бойынша әр қатардан 2 тҥп

алынады. ЭЗШ саны қоңыздары ӛскіндер кезеңінде ӛсімдіктердің

биіктігі 15-25 см-0,5-2 % зақымдалған картоп тҥбі. 5-8 % қыстап шыққан

қоңыздар мен дернәсілдер орын алған тҥптер, шанақтану-гҥлдену

кезеңінде 1 тҥпке 20 дернәсілден. Картоп егістерін «Тізімде...»

келтірілген инсектицидтердің бірімен ӛңдейді.

Тек сау тҥйнектерді ғана отырғызу қажет. Сақтауға жіберу

алдында тиянақты іріктеу жҥргізіледі. Тҥптерді сақтау ережелерін

орындау қажет (85-90% ылғалдылық, температура +1..+3С деңгейде).

Бақылау сұрақтары

1.Кҥнбағыс қан кӛбелегімен кҥресу шаралары: Зиянкес санының

тӛмендеуі ҥшін кҥнбағыстың сауытты сортының маңызы.

2.Кҥнбағыс мҧртты қоңызының морфологиялық және

биологиялық ерекшеліктері.

3.Кҥнбағыс мҧртты қоңызымен кҥресу шаралары.

4.Кҥнбағысқа қандай кӛп қоректі фитофагтар зиян келтіреді.

5.Картопты қандай кӛп қоректі зиянкестер зақымдайды.

6.Картоп ӛсімдігінің жерҥсті массасын қай тҥрлері, ал

тҥйнектерін қандай зиянкестер зақымдайды.

8-тақырып. Крестігҥлді техникалық, кӛкӛніс, мал азықтық

дақылдарының зиянкестері.

1.Айқышгҥлді дақылдарын зақымдаушы қабыршақ қанаттылар

62

отрядының тҥрлері және кҥресу шаралары.

2.Қырыққабат шабындары мен рапс егеушісі, қорғау шаралары.

3.Айқышгҥлді дақылдарының шаншып сорғыш зиянкестері, кҥресу

шаралары.

4.Айқышгҥлді дақылдарын зақымдаушы қатты қанаттылар отрядының

тҥрлері және кҥресу шаралары.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1.Айқышгҥлді дақылдарын зақымдаушы қабыршақ қанаттылар

отрядының тҥрлері.

Айқышгҥлді дақылдарда - рапста, қышада, қырыққабат

тҥрлерінде, мал азықтық шалқанда, шомырда, шалғамда фитофагтардың

кӛптеген тҥрлері байқалады. Бҧл дақылдар зақымдануға осалдау болады.

Фитофагтардың келтіретін шығындарынан қорғамаса, белсенді шаралар

қолданбаса, олардан тҥсім алу мҥмкін емес.

Капустаның ақ кӛбелегі - Pieris brassicae L. (Lepidoptera отряды,

Pieridae тҧқымдасы). Капустаны, шомырды, шалғамды, тарнаны, рапс

пен басқа крестгҥлді дақылдарды зақымдайды.

Қырыққабаттың ақ кӛбелегі қуыршақ сатысында талдарда,

шарбақтарда, қҧрылыс қабырғаларында немесе арамшӛптерде қыстайды.

Ол субстратқа жібек белдікшесімен бекітіледі. Сәуірдің аяғында –

мамырдың басында кӛбелектердің ҧшуы байқалады. Аналықтары

лимон-сары тҥсті бӛтелке тәрізді жҧмыртқаларын қырыққабат

жапырақтарының тӛменгі жағына 15-200 данадан салады. 8-12 кҥннен

соң жҧлдызқҧрттар пайда болады. Тӛменгі жастағы жҧлдызқҧрттар

жапырақтардың жоғарғы қабығына тиіспей, тӛменгі жҧмсағын жейді,

ересек жастағы жҧлдызқҧрттар жапырақтарды жуан тарамыстарын ғана

қалдырып тегіс жеп қояды. Қҧрттар 15-30 кҥн бойы қоректеніп, одан

кейін қуыршақтанады. Қолайлы жағдайларда 10-20 кҥннен кейін жаңа

ҧрпақ кӛбелектері пайда болады. Жаз бойы қырыққабат ақ кӛбелегінің 2-

4 ҧрпағы дамиды.

Шомырдың ақ кӛбелег і – Pieris rapae L. (Lepidoptera отряды,

Pieriidae тҧқымдасы). Крестгҥлді дақылдарды, әсіресе қырыққабатты

қатты зақымдайды.

Шомырдың ақ кӛбелегі қуыршақ кезінде ӛсімдік қалдықтарында,

арамшӛптерде, ағаш діңгектерінде, шарбақтарда, ҥй қабырғаларында

қыстайды. Кӛбелектер қырыққабат ақ кӛбелегіне қарағанда ертерек

пайда болады. Аналықтары ақшыл-сары бӛтелке тәрізді жҧмыртқаларын

крестгҥлді ӛсімдіктердің жапырақтарына бір-бірден салады. Бірінші

ҧрпақ арамшӛптерде дамиды, ал зиянкестің кейінгі ҧрпағы – крестгҥлді

дақылдарда дамиды. Ҧрықтық даму 7-11 кҥнге созылады.

Жҧлдызқҧрттар жапырақтарды жеп, қырыққабат қауданының

ішіне кішігірім тесікшелер жасап, оларды шірітіп жібереді.

Жҧлдызқҧрттар ҥш апта шамасында дамиды, одан кейін

қуыршақтанады. 8-15 кҥннен соң жаңа ҧрпақ кӛбелектері пайда болады.

Бір жыл ішінде 3-4 ҧрпаққа дейін дамиды.

63

Шалқанның ақ кӛбелегі. Қазақстанның барлық жерлеріне кең

таралып зиян келтіреді. Айқыш гҥлділердің дақылдарын зақымдайды.

Қырыққабаттың ақ кӛбелегіне ҧқсас, бірақ одан гӛрі кішірек,

қанаттардың ӛрісі 40-50 мм. Ҧрғашы кӛбелектердің алдыңғы

қанаттарында екі- екіден, еркектерінде бір-бірден қара дақ болады.

Жҧмыртқалары сары тҥсті, шыны сауыт пішінді және кӛп қырлы.

Жҧлдыз қҧрттарының ҧзындығы 20-24 мм барқыттай жасыл денесі

қысқа тҥктер басқан арқасында бойлай орналасқан сары жолақ болады.

Қуыршақ жасылдау немесе сҧрлау бҧрҧшты ҧзындығы 18-20 мм. Бҧл

кӛбелек қуыршақ кҥйінде қыстайды . кӛбелектер ерте кӛктемде шығады

қырыққабатың ақ кӛбелегіне қарағанда. Жҧмыртқаларын жекелеп

орналастырады,200 – ге дейін жҧмыртқа салады, жҧмыртқаның дамуы 5-

13 кҥнге созылады, жҧлдызқҧрттардың дамуы 17-29 кҥнде,

қуыршақтардың дамуы 8-15 кҥнге созылады. Жҧлдызқҧрттар

ӛсімдіктердің жапырақтарында қоректенетін жерлерде қуыршақтанады.

Жылына 3-4 ҧрпақ береді, жҧлдызқҧрттар ӛсімдіктерді жапырақтарын

шетінен кеміріп тесіп тастайды қаудандарды зақымдайды. Бҧл ӛнімнің

азайыуна және ластануына әкеледі.

Қышаның ақ кӛбелегі. Қазақстанның барлық жерлеріне тегіс

таралған. Қышаның ақ кӛбелегі қуыршақ кҥйінде қыстайды.

Кӛбелектерінің ҧшуы шалқанның ақ кӛбелегімен қатар ҧшады.

Жҧмыртқасы шалқан кӛбелегінің жҧмыртқасына ҧқсас. Кӛбелектер ерте

кӛктемде ҧшып шығады, кӛп кешікпей арамшӛптердің және айқышгҥлді

тҧқымдық ӛсімдіктердің жапырақтарымен гҥл шоғырларына жҧмыртқа

салады, оларды жекелеп орналастырады.

Бір ҧрғашы кӛбелек ӛз ӛмірінде 200-дей жҧмыртқа салады.

Эмбрионалдық даму мерзімі 3 кҥннен 10 кҥнге, жҧлдызқҧрттың дамуы

10 кҥннен 20 кҥнге дейін, ал қуыршақтың дамуы 6 кҥннен 12 кҥнге дейін

созылады. Жылына 3-4 ҧрпақ береді, жҧлдызқҧрттар әртҥрлі

айқышгҥлді ӛсімдіктердің жапырақтарын, бітеу гҥлдерін, гҥлдерін және

жеміс қаптарын жеп, қоректенеді.

Капуста қоңыр кӛбелегі – Barathra brassicae L. (Lepidoptera

отряды, Noctuidae тҧқымдасы). Жаппай таралған. Жҧлдызқҧрттар

кӛп қоректі, олар қызылшаны, асбҧршақты, салатты, пиязды, темекіні

зақымдай алады, бірақ кӛбінесе капустаны артық кӛреді.

Қуыршақ топырақта 5-10см тереңдікте қыстайды. Кӛбелектердің

ҧшып шығуы сәуір-мамыр айларынан бастап тамыздың соңына дейін

байқалады; кӛбелектер ымырт тҥскенде, әсіресе кешкі 10-нан тҥнгі 12-ге

дейінгі кезеңде белсенді тҥрде ҧшады. Аталықтары жапырақтың тӛменгі

жағына бір ҧяда 10-40 данаға дейін сҧр жартылай шар тәрізді жҧмыртқа

салады. Бір ҧрғашы кӛбелек 300-ден 2000-ға дейін , орта есеппен 600-ге

жуық жҧмыртқаға дейін салады. Қҧрттар 5-12 кҥннен кейін пайда

болады. Жҧлдызқҧрттар бастапқыда бірге ӛмір сҥріп, ҥшінші жастан

бастап жапырақтың астыңғы жағындағы жҧмсақпен қоректенеді, олар

ӛсімдікке ӛрмелеп шығып, жапырақтарға қисық формадағы тесіктер

64

жасайды. Ересек жҧлдызқҧрттар капуста қауданында ӛз нәжістерін

қалдыратын терең жолдар тесіп шығады. Жҧлдызқҧрттар 25-50 кҥнде

дамиды да, топыраққа еніп, сонда қуыршақтанады. Қуыршақтану кезеңі

12-30 кҥнге созылады және шілденің аяғында – тамыздың басында

екінші ҧрпақ кӛбелектерін кездестіруге болады. 1-2 ҧрпақ дамиды.

Капуста күйесі - Plutella maculipennis Curt. (Lepidoptera отряды,

Plutellidae тҧқымдасы). Қазақстанда кең таралған. Батыс, Солтҥстік,

Орталық Қазақстанда зиянын қатты келтіреді. Жҧлдызқҧрттар

крестгҥлді дақылдарды: қауданды және гҥлді капустаны, мал азықтық

шалқанды, шомырды, рапсты, қышаны зақымдайды.

Капуста кҥйесі қуыршақ кезінде ақ ҧзынша жҧмсақ пілләда тҥрлі

арамшӛптер мен ӛсімдік қалдықтарында қыстайды. Кӛбелектер сәуірдің

аяғында – мамырдың басында ҧшып шығады. Кӛбелектер сопақша

ақшыл-сары жҧмыртқаларын жапырақтың тӛменгі бетіндегі

тарамыстарды бойлай бір-бірден немесе 4 данадан салады. 3-7 кҥннен

кейін жҧлдызқҧрттар пайда болады, олар әуелі жапырақ жҧмсағымен

қоректенеді, 2-3 кҥннен кейін жапырақ бетіне шығып, «кішкене терезе»

қылып жеп қояды. Жоғары жастағы жҧлдызқҧрттар жапырақтарда

тесіктер жасайды. Қатты зақымданған ӛсімдіктерде қаудандар дамымай

қалады. Жҧлдызқҧрттар 12-15 кҥнде дамып, қуыршақтанады. 1-2

аптадан соң жаңа ҧрпақ кӛбелектері ҧшып шығады. Жаз бойы қаракҥйе

ҥштен сегіз ҧрпаққа дейін бере алады.

Кҥресу шаралары. Арамшӛптермен кҥрес жҥргізу қажет, кішігірім

учаскелерде жҧлдызқҧрттарды қолмен жинау керек. Жҧмыртқа салу

кезінде ҥш рет трихограммалар жібереді (1га жерге 45 мың дарақтан).

Жапырақ дегелек кезеңінде әрқайсысы 5 ӛсімдік қҧрайтын 20 сынама

тексеріледі. 5% астам ӛсімдіктерде қырыққабат ақ қобелегінің жҧмыртқа

табылған жағдайда немесе қауданның тҥйнектелуі кезеңінде кем дегенде

5-10% егіс танабында 1 ӛсімдікке шаққанда 5-10 жҧлдызқҧрттан келсе,

не болмаса жапырақ ҥсті 25% зақымданғанда инсектицидтерді қолдану

қажеттілігі туындайды. Қырыққабат ақ кӛбелегінің әрбір ҧрпағының

кіші жастағы жҧлдызқҧрттарына қарсы инсектицидтермен ӛңдеуді ЭЗШ

саны асқанда «Тізім...» регламенті бойынша жҥргізеді.

Шомырдың ақ кӛбелегінің ЭЗШ саны 3-5 жҧлдызқҧрт/ӛсімдік

немесе жапырақтардың зақымдану дәрежесі 25%-ды қҧрайды және

шалқанның ақ кӛбелегі. ЭЗШ- бір ӛсімдікке немесе зақымдалған 25%

жапырақтың ҥстіңгі қабатына 3-5 жҧлдызқҧрттан келеді. Капуста ақ

кӛбелегіне қарсы қолданылатын шаралар ҧсынылады.

Капуста қоңыр кӛбелегінің қыстап жатқан қуыршақтарды жою

ҥшін терең сҥдігер жырту қажет. ЭЗШ саны 1-3 жҧлдызқҧрт/ӛсімдікте

5% егіс танабында табылса немесе 5-8 жҧлдызқҧрт/м2. Мӛлшерден кӛп

болған жағдайда зиянкеске қарсы жою шаралары қажет. Ӛңдеуді

«Тізімге...» сәйкес препараттармен жҥзеге асырады.

Капуста кҥйесінің қыстау сатысын жою ҥшін топырақты кҥзде

терең қопсыту. Жапырақ дегелек немесе қауданның тҥйінделуі кезінде

65

әрқайсысы 5 ӛсімдік қҧрайтын 20 сынама тексеріледі және кем дегенде

10% егіс танабында әр ӛсімдікте 2-5 жҧлдызқҧрт табылса

инсектицидтермен бҥрку жҥргізеді.

2 Қырыққабат шабындары мен рапс егеушісі, қорғау шаралары.

Кӛктемгі капуста шыбыны - Delia brassicae Bouche. (Diptera

отряды, Athomyiidae – гҥлшілер тҧқымдасы). Капуста, тарна, шомыр,

шалғам мен басқа екпелер мен тҧқымдықтарды зақымдайды. Кӛктемгі

капуста шыбынының ҧзындығы 6-6,5мм. Денесі сҧр тҥсті, арқасында ҥш

жіңішке жолағы бар, қҧрсағының жоғарғы жағында қара жолақ ӛтеді.

Қанаттары тҥссіз, қара тарамысты. Қҧрты ақ тҥсті, ҧзындығы 6-8 мм.

Артқы жағында 14 тӛмпешіктері бар, олардың тӛменгі тӛртеуі ӛте ірі

және барлық денесінде екі-екіден орналасқан.

Қуыршақ кезінде топырақта 10-20см тереңдікте жалған

пілләларда қыстайды. Шыбындардың ҧшып шығуы қайың мен беде,

қышаның гҥлдеу кезеңімен сәйкес келеді және бҧл сәуір айында

болатын қҧбылыс. 7-10 кҥннен кейін аналықтары ақ ҧзынша

жҧмыртқаларын топыраққа, әсіресе топырақ пен ӛсімдік сабағының

арасындағы тесікке, кейде топырақ бетіне, сирек жағдайда крестгҥлді

дақылдардың тӛменгі жапырақтарының ішіне салады.

Жҧмыртқадан шыққан қҧрттар кӛшеттердің тамырларын,

сабақтарының негізі мен тамыржемістерін жеп қояды, бҧдан кейін

бҧралаң жолдар жасайды. Қҧрттар 20-30 кҥн қоректенеді, бҧдан кейін

қуыршақтанады да, 15-20 кҥннен соң жаңа ҧрпақтың ересек шыбындары

пайда болады. Қҧрттар шырышты бактериозға ҧшыратады, осының

салдарынан кейде капуста тҧқымдықтары тҥгелдей жерге тҥсіп қалады.

Капуста шыбынының крестгҥлді дақылдарда қоректенуі нәтижесінде

ӛсімдіктің ӛсуі баяулайды, жапырақтары солып, кӛкшіл-қызғылт тҥске

боялады, қатты зақымданған ӛсімдіктер қурап қалады. Екінші ҧрпақ

шыбынының ҧшып шығуын мамырдың ҥшінші онкҥндігінде –

маусымның басында байқауға болады. Екінші ҧрпақ қҧрттары шілде мен

тамыз айларында зиян келтіреді, одан кейін топырақта қуыршақтанып,

сонда қыстап шығады. 2-3 ҧрпақ береді.

Кҥресу шаралары. Капуста шыбынының жҧмыртқаларын жою

ҥшін жерді ӛсімдіктің тамыр мойнынан 15см алысырақ қазып тастайды

да, оның орнына қатар аралықтарындағы жаңа топырақтан салады.

Тҥптеу қосымша тамырлардың пайда болуына және ӛсімдіктің

тӛзімділігінің артуына негіз болады. Тӛзімді және сау кӛшеттерді

отырғызу. Капуста мен басқа айқышгҥлді дақылдарды жинап алғаннан

кейін учаскеден қабықшаларды алып тастау және топырақты қайта қазу.

Кӛшеттерді отырғызып болған соң 4-5 кҥні сабақтың тамырлы бӛлігі

мен ӛсімдік айналасындағы топырақты тексереді. 10% ӛсімдікте 1

ӛсімдікке шаққанда 5-10 жҧмыртқа немесе 5-6 қҧрт табылса, «Тізімге...»

сәйкес препараттарды іріктеп алып, зиянкестерге қарсы химиялық ӛңдеу

жҥргізеді.

Жазғы капуста шыбыны - Delia floralis Fall. (Diptera отряды__________,

66

Athomyiidae – гҥлшілер тҧқымдасы). Капустаны, шалғамды, шомырды,

тарнаны, мал азықтық шалқанды, ақжелкекті зақымдайды.

Қуыршақтар топырақта жалған пілләларда қыстайды.

Шыбындардың ҧшып шығуы ерте пісетін капустаны жинаудың

бастапқы кезімен (маусымның аяғы) сәйкес келеді. Аналықтары ҧшып

шыққаннан кейін бірнеше кҥннен соң тамыр мойнына, сабақтың тӛменгі

бӛлігіне, ӛсімдіктің айналасындағы топыраққа ҧсақ ақ жҧмыртқалар

салады. Ҧрықтық даму 5-14 кҥнге созылады. Жҧмыртқадан шыққан

қҧрттар топыраққа еніп, ӛсімдіктің жер асты бӛлігіне тесіп кіреді де,

сонда ӛздеріне жолдар жасап алады. Қҧрттар 24-32 кҥн ішінде дамып

шығып, топырақта 10-30 см тереңдікте қуыршақтанады. Жазғы капуста

шыбыны жылына бір ҧрпақ беріп дамиды.

Кҥресу шаралары. Кӛктемгі капуста шыбынына қарсы кҥресу

шараларымен бірдей.

Рапс егеуіші – Athalia colibri Christ. (Hymenoptera отряды,

Tenthredinidae тҧқымдасы). Жаппай таралған, әсіресе солтҥстік

аймақтарда зиянды. Айқышгҥлді тҧқымдасына жататын ӛсімдіктерді,

әсіресе қыша мен рапсты зақымдайды.

Ересек дарақтар қызыл сары тҥсті, арқасында тӛрт дақ және екі

жҧп тҥссіз қанаттарының басында сары дақтар бар. Жәндіктің басы қара

тҥсті. Ҧрғашысының қҧрсаққа қарай созылған ара тәрізді жҧмыртқа

қоймасы бпр. Денесінің ҧзындығы 7-8 мм. Жҧмыртқасы – сопақша,

ақшылдау,0,2-0,3 мм. Жалған жҧлдызқҧрт 22 аяқты, кіршең – жасыл

тҥсті, жалаңаш, әжімдеу, басы қара , ҧзындығы 25 мм.

Соңғы жастағы жҧлдызқҧрттар топырақта пілләларда қыстайды.

Кӛктемде олар қуыршақтанады да, мамырдың аяғында – маусымның

басында әртҥрлі айқышгҥлді және шатыр тәрізді ӛсімдіктердің тозаңы

мен балауызы мен қоректенетін жәндіктер пайда болады. Жәндіктер

жҧптасып, жҧмыртқа салады.

Аналықтары жапырақтардың тӛменгі жағына тарамыстарды

бойлай жҧмыртқа салады. Мҧндайда ересек аналықтары жапырақ

қабығын теседі де, әрбір тесікке жҧмыртқа салып, оларды жылдам

қататын сҧйықтықпен жауып тастайды. Жҧмыртқа салған жерлерде

тӛмпешіктер тҥзіледі. Ҧрықтық даму 5-12 кҥнге созылады.

Жҧмыртқадан шыққан жалған жҧлдызқҧрттар жапырақтармен

қоректенеді, олардың шеті мен ортасын қалай болса солай жейді, бірақ

жуан тарамыстарға тиіспейді (ӛрескел қоректену). 2-3 аптадан соң

жҧлдызқҧрттар ӛз дамуын аяқтап, топыраққа енеді де, онда 7-15см

тереңдікте ӛте тығыз піллә жасап, сонда қуыршақтанады. 10-14 кҥннен

кейін қуыршақтардан ІІ ҧрпақтағы ересек зиянкестер шығады, олардың

жҧлдызқҧрттары кӛбінесе тамыз айында зиян келтіреді. Зиянкес 2-3

ҧрпақ береді.

Кҥресу шаралары. Арамшӛптерді жою және зиянкес кӛп дамыған

алқапты сҥдігер ӛңдеу. Ӛңдеулерді «Тізімге...» сәйкес инсектицидтермен

жҥргізеді. ЭЗШ саны 12% егіс танабында 2-5 қҧрт/ӛсімдікті қҧрайды.

67

3 Айқышгүлді дақылдарының шаншып сорғыш зиянкестері,

күресу шаралары.

Капуста бітесі – Brevicoryne brassicae L. (Homoptera отряды,

Aphididae тҧқымдасы). Қазақстаның барлық жерлерінде кең таралған.

әсіресе республиканың оңтҥстігі мен оңтҥстік-шығысында жыл сайын

ӛсіп- ӛніп ӛте қатты зиян келтіреді. Капуста бітесі капустаны, тарнаны,

рапс пен басқа да айқышгҥлді ӛсімдіктерді зақымдайды.

Сҧрғылт-ақ балауызды ӛңезбен қапталған жәндіктің ҧзындығы

1,5-2,0мм қҧрайды. Бітелер колониялармен ӛмір сҥреді. Жҧмыртқалар

ӛсімдік қалдықтарында (мысалы, қабықшада) немесе айқышгҥлді

арамшӛптерде қыстайды. Кӛктемде, 10-12С температурада,

жҧмыртқалардан қҧрттар шығады, олар 4 жастан ӛтіп, ҧрықтанбай-ақ 40

дернәсілге дейін туа алатын қанатсыз негіз салушы ҧрғашыға айналады.

Жаздың ортасында, қанатты негіз салушы ҧрғашылар пайда болғанда,

біте азық-тҥліктік айқышгҥлді дақылдарға ауысады. Капуста

жапырақтарының зақымданған жерлері ауырып, қауашақтанады.

Ӛсімдіктерді биттер шамадан тыс басып кеткенде, нашар қаудан тҥзіледі

немесе ол мҥлдем қалыптаспай қояды. Тҧқымдықтардағы зақымданған

жапырақтар ширатылып, кеуіп, тҥсіп қалады, тҥйіндер дамымайды.

Сонымен қатар, біте ӛзінің кілегей нәжістерімен қаудандардың бетін

ластайды. Бір жыл ішінде біте 15 ҧрпаққа дейін береді (бір ҧрпақ

жағдайға байланысты 4-12 кҥнде дамиды). 3 немесе 4 ҧрпақта басқа

айқышгҥлді ӛсімдіктерге ҧшып кететін қанатты негіз салушы ҧрғашылар

пайда болады. Осы жерде олар бірнеше ҧрпақ беріп, едәуір жиынтық-

колониялар қҧрады. Қыркҥйек айында жынысты аналықтар пайда

болады. Олардан аталық бітелерге айналып, ҧрықтанған аналықтары

дернәсілдер туады. Ҧрықтанған аналықтары арамшӛптерге,

қабықшаларға және қырыққабаттың ширатылмай қалған жапырақтарына

бар болғаны 2 немесе 4 жҧмыртқа салады.

Кҥресу шаралары: Айқышгҥлді арамшӛптерді, қабықшалар мен

басқа жинаудан қалған қалдықтарды жою. Топырақты терең сҥдігер

әдісімен ӛңдеу. Энтомофагтарды тарту ҥшін крестгҥлді дақылдардың

тҧқымдықтарының айналасына шатыртәрізді дақылдарды (сәбіз, аскӛк

және т.б.) отырғызу қажет. Егістерді тексеруді қаудандар тҥйінделе

бастаған кезеңде, әрқайсысы 5 ӛсімдік қҧрайтын 20 сынама қарастырып,

жҥргізеді. Экономикалық зияндылық шегі 5-10% ӛсімдікте ҧсақ бітелер

колониясының табылуы. Бітелерге қарсы екпелер мен егістерді ӛңдеуді

зиянкестер саны ЭЗШ жоғары болғанда «Тізімге...» сәйкес жҥргізеді.

Айқышгүлді қандалалар (Hemiptera отряды, Pentatomidae

тҧқымдасы). Айқышгҥлді кӛкӛніс дақылдары қандалалардың бірнеше

тҥрімен: рапс (Eurydema oleracea L.), капуста немесе боялған (Eurydema

ornata L.), қыша (Eurydema festiva L.) және орта азиялық (Eurydema

maracandica Osh..) қандалалармен зақымданады.

Ересек қандалалар тҥскен жапырақтардың астында, орман

шетінде, кӛшетжайлар мен бақтарда ағаштардың тҥбінде, жыралардың

68

шеттерінде және басқа жерлерде қыстайды. Ерте кӛктемде олар

қыстаған орындарынан шығып, бастапқыда арамшӛптерде, кейін

крестгҥлді дақылдарда қоректенеді. Аналықтары жҧмыртқаларын

(бӛшке тәрізді, дӛңес қақпақшасымен; жҧмыртқалардың жоғарғы және

тӛменгі жақтары қара қҧрсаумен жиектелген) жапырақтардың тӛменгі

жағына салады; әрбір қоймада екі қатарға орналастырылған 12 дана

жҧмыртқа болады. Дернәсілдердің келтіретін зияны ересек

қанадалалардың тигізетін залалымен бірдей.

Шаншылған жерлерде ақшыл дақтар пайда болады. Қатты

зақымданған жапырақтар бірден сарғайып, қурап қалады, ал жас

ӛсімдіктер ӛліп қалуы да мҥмкін. Гҥл жаратын ӛркендердің зақымдануы

салдарынан генеративтік мҥшелері (гҥлдері мен тҥйіндері) шашылып

қалады, ал пайда болған бҧршаққындардағы дәндер солғын болады. 1-2

айдан кейін дернәсілдер ересек қандалаларға айналады. Айқышгҥлді

қандалалар 1-3 ҧрпақ беріп дамиды.

Кҥресу шаралары. Тыңайтқыштар енгізу, арамшӛптерді жою,

қауданның тҥйнектелуі кезінде әрқайсысы 5 ӛсімдік қҧрайтын 20

сынамада тексеру жҥргізеді және кӛкӛніс дақылдарында 1-2 қандала/м2,

тамыр жемістілерде 0,2 қандала/1 ӛсімдік; рапста, қышада 5-8 қандала/м2

анықталған жағдайда, «Тізімге...» сәйкес инсектицидтермен ӛңдеу

жҥргізеді.

4 Айқышгүлді дақылдарын зақымдаушы қатты қанаттылар

отрядының түрлері және күресу шаралары.

Айқышгүлді бүргелер (Coleoptera отряды, Chrysomelidae

тҧқымдасы). Тегіс таралған. Бҥргелер айқышгҥлді дақылдардың барлық

тҥрлерін зақымдайды. Бҥргенің бірнеше тҥрлері бар (толқынды, оймалы,

ақшыл аяқты, кӛк, қара және басқа тҥрлері). Бҧл зиянкестің секіретін

артқы аяқтары бар, қара тҥсті, бір тҥсті немесе қанатының ҥстін бойлай

сары жолақтары бар; мҧртшалары жіп тәрізді, ҧзындығы 2-3мм.

Қоңыздар ӛсімдік қалдықтарының, тҥсіп қалған жапырақтардың

астында, топырақтың жоғарғы қабатында қыстайды. Ерте кӛктемде олар

топырақ бетіне шығып, ӛсімдікті кішірек жаралар, кейде тҧқым жарнағы

мен кәдімгі жапырақтарда кішірек тесіктер жасап зақымдайды. Жас

ӛскіндерді айқышгҥлді бҥргелер топырақ бетінде тҧқым жарнақтары

пайда болғанға дейін жеп қояды. Ақшыл аяқты бҥргенің ҧрғашысы

жҧмыртқаларын жапырақтарға, басқа бҥргелер – топыраққа салады.

Айқышгҥлді бҥргелердің дернәсілдері тамырда ӛмір сҥреді де, онша

зиян келтіре қоймайды. Басқаларынан ӛзге, ақшыл аяқты бҥрге

жапырақтарда кішірек қисық формалы миналар істейді. Дернәсілдердің

дамуы 15-30 кҥнге созылады. Олар топырақта қуыршақтанады. 8-12

кҥннен кейін жаңа ҧрпақ қоңыздары пайда болады. Бір-екі ҧрпақ

дамиды.

Кҥресу шаралары. Бҥргелермен ерте егістер мен екпелер қатты

зақымданады. Зиянкестерге қарсы химиялық ӛңдеу жҥргізу қажет. ЭЗШ

саны 2-3 қоңыз/ӛсімдік (тамыржемістер ӛскіні), 20-30 қоңыздар/м2

69

(қыша ӛскіні). Кӛкӛніс дақылдары ҥшін себелеп жиі суару тиімді,

ӛйткені қҧрғақшылық пен ыстықта бҥргелердің зияндылығы жоғары.

Капустамен қатар қызанақты, сарымсақты, пиязды отырғызған дҧрыс.

Кӛшеттерді отырғызғаннан 4-5 кҥннен кейін әрқайсысы 5 ӛсімдік

қҧрайтын 20 сынамада тексеру жҥргізеді. ЭЗШ саны 10% егіс танабында

1 ӛсімдікке шаққанда 3-5 қоңыз табылуы. Крестгҥлді дақылдарды ӛңдеу

ҥшін препараттарды «Тізімге...» сәйкес іріктейді.

Рапс гүлжемірі – Meligethes aeneus F. (Coleoptera отряды,

Nitidulidae - жылтырақтар тҧқымдасы). Қоңыздары қара кӛк немесе

жасыл қҧлпырған тҥсті, ҧзындығы 1,5-2,7мм. Мҧртшалары қысқалау, ҥш

буынды, ҧштары тҥйреуіш басты. Аяқтары қысқа. Жҧмыртқасы ақ тҥсті,

сопақша. Дернәсілі ақшыл сҧр, ҧсақ қара сҥйелдері бар, басы қоңыр,

ҧзындығы-4 мм.

Қоңыздар ерте кӛктемде шығады да әртҥрлі шӛптесін

ӛсімдіктердің гҥлдерімен қоректенеді. Айқышгҥлді ӛсімдіктерге

олардың шанақтану кезінде ҧшып келеді және олар тозаңмен, гҥлдің

аталық мҥшесімен, ӛсімдік аналығымен қоректенеді. Айқышыгҥлді

ӛсімдіктердің тҧқымдық егісіне ҧшып келген соң кӛп кешікпей-ақ

ҧрғашы қоңыздар ашыла қоймаған бітеу гҥлдерге 1-4 данадан

жҧмыртқа салады. 1 ҧрғашсының орташа ӛсімталдығы 50 жҧмыртқадан

келеді. Жҧмыртқадан 10-12 кҥннен кейін дернәсіл шығады. Дернәсілдері

кӛбінесе тозаңмен қоректеніп, бітеу гҥлде тіршілік етеді. Қоректеніп

біткен дернәсілдер 10-19 кҥннен кейін топырақ арасында қуыршаққа

айналады. Шанақтар солып, тҥсіп қалады. Ал аз зақымдалғанның ӛзінде

жеміс қаптары дҧрыс дамымайды. Жаңа ҧрпақтың жас қоңыздары

жаздық басында шығады. Олар әртҥрлі ӛсімдіктердің гҥлдерімен

қоректенеді де, кҥзге қарай қыстайтын жерлеріне кетеді. Жылына 1

ҧрпақ береді.

Кҥресу шаралары. Гҥлжемірінің ЭЗШ саны шанақтанудың

бастапқы кезінде 6-8 қоңыз/ӛсімдікте қҧрайды.

Шанақтану кезінде егістерді инсектицидтермен ӛңдеуді «Тізім...»

регламенті бойынша жҥргізеді. Гҥлдеу сатысында ӛңдеу жҧмыстарын

буынаяқтылардың кӛптеген пайдалы фаунасына кері әсер етуіне

байланысты жҥргізуге болмайды.

Бақылау сұрақтары

1.Айқышгҥлді дақылдарының зиянкестері, олардың жҥйелі

орындары.

2.Айқышгҥлді дақылдарына бунақденелілер келтіретін зиян.

3.Айқышгҥлді дақылдардың зиянкестерімен кҥресуде

қолданылатын агротехникалық тәсілдердің маңызы.

4.Қырққабаттың қандай зиянкестеріне қарсы биологиялық әдіс

қолданылады.

5.Химиялық кҥресуде қолданылатын препараттарды атыңыз.

70

9 – тақырып.Сәбіз бен пияздың зиянкестері.

1.Сәбіз шыбыны және кҥресу шаралары.

2.Пияздың зиянкестері олармен кҥресу шаралары.

3.Бақша дақылдарының зиянкестері. Асқабақ дақылдарың

зиянкестерден қорғау ерекшеліктері.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1 Сәбіз шыбыны және күресу шаралары.

Кӛкӛніс және бақша дақылдары зиянкестерінің тҥрлік қҧрамы

сан алуан. Олардың аса қауіптілеріне мынадай кӛп қоректі зиянкестер

жатады: шыртылдақ қоңыз бен қара қоңыздың дернәсілдері, бҧзаубас,

кеміргіш кӛбелектердің жҧлдызқҧрттары, шырыштар (ҧлулар). Кӛкӛніс

дақылдарының бейімделген зиянкестеріне қатты қанаттылар, қабыршақ

қанаттылар, тең қанаттылар, жартылай қатты қанаттылар, қос

қанаттылар мен трипслердің тҥрлері жатады. Жабық жерде кӛкӛніс

ӛсімдіктеріне сорғыш зиянкестердің бірнеше тҥрлері зиян келтіреді.

Сәбіз шыбыны - Psila rosae L. (Diptera отряды, Psilidae

тҧқымдасы). Дернәсілдер топырақтың жоғарғы қабатында пупарийлерде

(пілләда), кейде кӛкӛніс қоймаларында тамыр-жемістерде қыстайды.

Шыбындардың ҧшу мезгілі шетен мен алма ағашының гҥлдеуімен

сәйкес келеді. Ересек шыбындар гҥлдеп келе жатқан шатыргҥлдер

тҧқымдасына жататын ӛсімдіктердің шырынымен қоректенеді. Аналық

шыбын ҧшып шыққан соң кӛп кешікпей жҧмыртқа салуға кіріседі.

Жҧмыртқаларын 10 данадан және одан да кӛп мӛлшерде топыраққа

қоректік ӛсімдіктердің тҥбіне жақын жерге салады. Арада 4-17 кҥн ӛткен

соң дернәсілдер жҧмыртқадан шығып тамыр-жемістің ішкі етті

бӛлігімен қоректенеді. Зақымданған ӛсімдіктердің жапырақтары

қызғылт тҥске боялады, ал дернәсілдер кӛп болғанда жапырақтар тез

сарғайып қурап қалады. Дернәсілдің ӛсіп-жетілу мерзімі 20-25 кҥн.

Бҧдан кейін дернәсілдер топырақта қуыршақтанады да, 15-20 кҥннен

кейін шыбынның екінші ҧрпағы ҧшып шығады. Олармен зақымданған

сәбіз ащы, пайдалануға жарамсыз болып қалады. Сақтау кезінде тез

бҧзылады. Сәбіз шыбыны бір жылда 1-2 ҧрпақ береді.

Кҥресу шаралары. Ауыспалы егісті пайдалану. Арамшӛптерді

уақытылы отау және сәбіз ӛскіндерін сирету. Топыраққа сапалы тҥрде

жҥргізілген ӛңдеу жҧмыстары кӛктемде шыбындардың ҧшып шығуын

қиындатады. Сәбіз жер бетіне кӛктеп шыққаннан кейін 2-3 апта ӛткен

соң әр қайсысы 10 ӛсімдіктен қҧрайтын 10-12 ҥлгі алынады. Бір

ӛсімдікте 3-4-тен кӛп жҧмыртқа табылған жағдайда химиялық кҥресу

шаралары қолданылады. Инсектицидтерді «Тізім...» бойынша

қолданады.

2 Пияздың зиянкестері олармен күресу шаралары.

Пияз шыбыны – Hylemyia antiqua Mg. (Diptera отряды, Muscidae

тҧқымдасы). Жаппай таралған. Топырақта 10-20см тереңдікте

қуыршақтары қыстайды. Шыбындардың ҧшып шығуы қезең бақ-бақ

шие ӛсімдіктерінің гҥлденуіне тҧра келеді. Ҧшып шыққаннан кейін

71

(мамырдың екінші жартысында) аналықтарыы жҧмыртқаларын

жапырақтарға, бадананың қабықшасының астына және пияз бен

сарымсақтың айналасындағы топырақ тҥйірлерінің астына салады.

Жҧмыртқадан 5-7 кҥннен кейін дернәсілдер шығып, баданаға тҥпше

жағынан енеді. Дернәсілдер 15-25 кҥн қоректенгеннен кейін топырақта

қуыршақтанады. Зақымданған баданалар тез шіриді, олардың

жапырақтары сарғайып қурап қалады. Пияз шыбыны 1-3 ҧрпақ береді.

Пияздың ызылдақ шыбыны – Eumerus strigatus Fall. (Diptera

отряды, Syrphidae тҧқымдасы). Жаппай таралған. Қҧрттар егістік

танаптағы жуашықта немесе сақтау қоймаларында қыстайды.

Шыбындардың ҧшуы мамырдың ортасында байқалады. Аналықтары

жҧмыртқаларын жуашықтың ҥстіне, қабыршақтарының астына, жуашық

мойнына немесе жуашық маңындағы топыраққа салады. Қҧрттар

жуашық мойны мен жуашықтың ӛзіне кіріп, ішкі бӛліктерін тҥгел жеп

қояды. Зақымданудың салдарынан тҥтік тәрізді жапырақтар сарғаяды, ал

пияз мойны шіріп кетеді. Одан кейін жуашық тҥгелдей шіриді де, едәуір

зақымдануы нәтижесінде қара шіріген массаға айналады. 18-25 кҥннен

кейін екінші ҧрпақ шыбындары ҧшып шығады. Кӛбінесе 2 ҧрпақ

дамиды.

Пияздың жасырынтұмсықты қоңызы. Бҧл кішірек келген солақ

пішінді және тҥйреуіш басты, бҥгілмелі мҧртшалары бар сҧр қоңыз.

Басының алдыңғы жағы ҧзарып тҧмсыққа айналған. Ҥстіңгі қанаттары

қҧрсақтың ҧшына жетпейді. Аяқтары қызыл қоңыр тҥсті, қоңыздың

ҧзындығы 2-2,5 мм жҧмыртқалары ӛте ҧсақ (0,2-0,3 мм) ақшыл тҥсті

сары. Жҧмыртқаларды пияздың тканьдарына ішкі жағына салады,

жҧмыртқаның дамуы 6-10 болады.

Дернәсілдер ашық-сары, 6,5 мм ҧзындықта-1,5 мм еңінен, басы

сары 2 қара кӛздері бар. Пияздың жапырақтарымен кӛректенеді, олар

жапырақтардың ішінде тіршілік етеді. Тҥтікше жапырақты тесіп,

жапырақтың ішкі қабатыңда дӛңгелек терезе тәрізді немесе ҧзынша

жолақ салып кеміреді. Мҧндай зақымдалудың нәтижесінде тҧқымдық

пияздың гҥлдері дән салмайды немесе дәндер бҥрісіп кетеді.

Жоғары жастағы дернәсілдер жапырақтың тҥбін кеміріп жол ашып

топыраққа кетіп 5-7 см тереңдікте қуыршақтанады. Бір жапырақта 20

дернәсілге дейін болуы мҥмкін.

Кҥресу шаралары. Дақылдарды кезек орналастыру, ӛсімдік

қалдықтарын жою. Ӛткен жылы пияз егілген жерлермен ара-

қашықтықты сақтау. Пиязды ерте отырғызу. Пияз бен сәбізді қатар егу.

Егер пияз жуасының ӛсуі кезінде зиянкестер саны ЭЗШ- тен (1 ӛсімдікте

3 жҧмыртқадан болса және пияз егістігінің 25% қоныстанса немесе

аулағышты 100 рет сілтегенде 50-80 данадан астам шыбын тҥссе) асып

кетсе, онда химиялық ӛңдеу жҥргізу қажет.

3 Бақша дақылдарының зиянкестері.

Қауын, асқабақ, қарбыз дақылдарына кӛпқоректілермен

(бұзаубастар, сымқұрттар мен жалған сымқурттар, тақта мұртты

72

қоңыздардың жұлдызқұрттары және кеміргіш түн кӛбелектедің

жұлдызқұрттары) бахша бітесі,темекі трипсі, бақшаның қан қызы,

қауын шыбыны.

Қауын шыбыны – Myiopardalis pardalina Big.( Tephritidae

тұқымдасы, Diptera отряды). Шыбындар жемістің шырындарымен

қоректенеді. Себебі ҥрғашы шыбынның жҧмыртқалаған жерлерінде

тесіктер пайда болады, сол тесіктерден шыққан жеміс шырынының

тамшыларымен қоректенеді. Әсіресе таңертең. Тҥйнектің қабығының

астына салынған жҧмыртқалардан 5-7 кҥннен кейін дернәсілдер пайда

болады. Олар қауынның жҥмсағымен қоректенеді. Қоректеніп болғаннан

кейін олар тҥйнекті тесіп топырақтың бетіне шығады, қуыршақ кҥйге

айналады. 26-35 кҥннен кейін жаңа шыбын ҥрпақтары ҥшып шығады. Бір

жылда шыбын 3 ҧрпақ береді. Даму кезеңі аяқталғанан кейін топырақта

сары тҥсті піллә жасап қуыршақтанады.

Имаго ақшыл - сары, оның ҥзындығы 5,5 - 6,5 мм, кеудесі сары тҥстес

майда жҥнмен қапталған, кеудесінің ҥстіңгі жағында екі ақшыл

сызықшалары бар. Оның басқа шыбындардан айырмашылығы кеудесі мен

қҧрсағында бірнеше қара дақтары болады. Қанаттары ақшыл - сары, оның

әрқайсысында қанық сары 3 және одан да кӛп сызықтары, ішкі қанатында 2

тік сызық , ал арқасында «V» әріпіне ҥқсас қалып болады. Жҧмыртқасы ақ,

жылтыр, сопақтау келген, ҥзындығы 1 мм. Дернәсілі ақ, аяқсыз, алдыңғы

бӛлігі жҧқа (ҥшкір), басы анық кӛрінбейді, ҥлкен дернәсілдің ҥзындығы 10

мм, соңғы сегментте тҧлғасында 2 майда ӛскін пайда болады. Қуыршақтар

сарғыш - қоңыр немесе қызғылт - қоңыр, ҥзындығы 7-8 мм, тығыз алдамшы

пілләнің ішінде дамиды. Кандыбиннің айтуы бойынша имагоның тҧлғасы

сопақша - цилиндрлі, ҧзындығы 8 - 1 0 мм, тҥсі ақ және сарғыш, терісі

нығыздалмаған; басы кҥрделі емес, кішкене шығыңқы мандайлы, мҧрттары

екі сегментті болады. Сезім тҥктері Т - 1 және А - 6 сигментімен орналасқан.

А - 8 қҧйрық сегментінде 10 микроскопиялық сенсорлық тҥктері болады.

Алдыңғы кӛкірегі кӛтеріңкі, артқысының қҧйрық сегментінен

айырмашылығы жоқ. Қауын шыбыны алдамшы пілләдан ерте пісетін

қауындар гҥлдеп, тҥйнек сала бастағанда қыстап жатқан жерлерден ҧшып

шығады (маусымның 2 жартысы).

Жҧмыртқадан шыққан дернәсілдер жеміске еніп терең жол жасап

қоректенеді. Зиянкестер қатты залалдағанда жемістің жоғары жағында

ондаған тесіктер пайда болады. Олар арқылы жеміске микроағзалар еніп

шіруын туғызады.

Кҥресу шаралары. Топырақты сапалы тҥрде терең ӛңдеу

қастаудан кейін шыбындардың ҧшып шығуын қиындатады.

Инсектицидтерді «Тізім...» бойынша қолдану.

Бақылау сұрақтары

1.Сәбіздің қауіпті зиянкестер тҥрлері.

2.Сәбіз шыбынының даму ерекшеліктері.

3.Сәбіз шыбынның зақымдау белгілері.

4.Пияз шыбыны мен пияздың ызылдақ шыбындарының

73

зияндылығы.

5.Пияздың қос қанаттылар отрядына жататын зиянкестер

тҥрлерінің даму циклдары.

6.Қауын шыбынның морфологиялық белгілері, бологиясы.

7.Сәбіз, пияз, асқабақ дақылдарын зинкестерден қорғау

шаралары.

10 – тақырып. Жылыжайлардағы кӛкӛніс дақылдарының зиянкестері.

1.Бақша бітесі, кҥресу шаралары.

2.Жылыжай __________аққанаты, кҥресу шаралары.

3.Темекі трипсі, кҥресу шаралары.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1 Бақша бітесі, күресу шаралары.

Бақша бітесі – Aphis gossypii Glov. (Homoptera отряды, Aphididae

тҧқымдасы). Бҧл біте қиярды, асқабақты, патиссонды, кәдіні

зақымдайды. Ересек бітелер немесе дернәсілдері арамшӛптерде

қыстайды. Кӛктемде 12С температурада бітелер ҧрықтанбаған кҥйінде

кӛбейе бастайды, бастапқыда арамшӛптермен қоректенеді, одан кейін

екпе ӛсімдіктерге кӛшеді. Ашық алаңда біте қиярда шілде-тамыз

айларында, ал жабық алаңда – кӛктемде пайда болады. Бітелер тобы

жапырақтардың тӛменгі бетінде, ӛскіндерінде, гҥлдері мен тҥйіндерінде

орнығады да, олардың бҥрісуіне, қатпарлануына және кеуіп қалуына

әкеп соқтырады. Кейде жапырақтар бетінде, бітелердің тәтті шырынына

кҥйе саңырауқҧлақтары орнығады.

Кҥресу шаралары. Арамшӛптерді жҥйелі тҥрде жойып отыру,

себебі біте екпе дақылдарына тек арамшӛптерден ғана кӛшеді. Тҥскен

жапырақтардың астындағы қыстап жатқан қанқызын жинап, оларды

жылыжайларға жіберу; сілті (10л суға 200г кҥл мен 50г сабын

араластырып) бҥрку. Инсектицидтерді «Тізімге...» сәйкес қолдану.

2. Жылыжай аққанаты, күресу шаралары.

Жылыжай аққанаты – Trialeurodes vaporarium Wstw. (Homoptera

отряды, Aleyrodidae тҧқымдасы). Қиярды, қызанақты, бҧрышты, салат

жапырақтарын, бҥлдіргенді және басқа ӛсімдіктерді зақымдайды.

Жҧмыртқалары жапырақ бетіне сабақшалар арқылы орнығады

және бастапқы кезде ӛсімдіктен оларды кӛру мҥмкін емес. 1-2 кҥннен

соң жҧмыртқалар қоңыр тҥске енеді. Ҧрықтық даму 7-13 кҥн ішіндегі

температураға байланысты жалғасады. Жҧмыртқадан шыққан

дернәсілдері, одан кейін ересек дарақтар ӛсімдік шырынымен

қоректеніп, олардың ӛсуін қатты әлсіретеді. Қою шырынды (қанттанған)

сҧйықтықта кҥйе саңырауқҧлақтар дамиды, олар жапырақтың

фотосинтетикалық қызметін әлсіретеді. Сондай-ақ саңылаулары

толықтай немесе жартылай балауызды сҧйықтықпен жабылады. 7-15

тәуліктен кейін қҧрттар қозғалыссыз нимфаларға, 10-16 кҥннен кейін

ересек зиянкеске айналады. Жылыжайларда аққанат жыл бойы 10-15

ҧрпақ беріп дами алады.

74

Кҥресу шаралары. Ӛткен жылғы егін орағынан кейін қалған

барлық ӛсімдік қалдықтарын жою. Ӛсіп келе жатқан арамшӛптерді

жҥйелі тҥрде жойып отыру. Аз зақымданатын дақылдарды (қызанақ)

ӛсіру. Жылыжайлардың желдеткіштері мен есіктерін бір қабат дәкемен

жабады, желімді торлар қҧрады. Ол ҥшін фанер кесіндісін алып, оны

сары немесе ақ тҥске бояйды, бҧлар бунақденелілерді тартады және

оларды вазелинмен, бал қосылған канифольмен немесе касторамен

майлайды. Зиянкестер оған қонады да, жабысып қалады. Кӛшетте

аққанат байқалған жағдайда 1:10 арақатысында энкарзиялар жібереді.

Тіршілік кезеңінде «Тізімге...» сәйкес инсектицидтермен ӛңдеу

жҥргізеді.

3 Темекі трипсі, күресу шаралары.

Темекі трипсі – Thrips tabaci Lind. (Thysanoptera отряды,

Thripidae тҧқымдасы). Темекі ӛсімдіктерін, қозаны, қытай бҧршағын,

қиярды, асқабақты, пиязды, картопты, сарымсақты, гҥлді және басқа

дақылдарды зақымдайды.

Ҧсақ зиянкес (ҧзындығы 1мм шамасында) ақшыл сары немесе

қара-қоңыр тҥстес. Дернәсілдері қанатсыз, ақшыл немесе жасыл-сары

тҥсті болып келеді. Ҧрғашылары ҧсақ қоңырқай жҧмыртқалар салады,

оларды бір-бірден жапырақ ҧлпасы қабықшаларының астына

орналастырады. 3-5 кҥннен дернәсілдері шығып, жапырақтар мен

гҥлдердің шырынын сорып алады. Осының нәтижесінде ӛсімдік ӛспей

қалады, жапырақтары солып қалады. Бітелер ӛсімдік қалдықтарында,

пияздың қҧрғақ қабықшаларының астында, сондай-ақ топырақтың

жоғарғы бетінде қыстайды. Бір ҧрпақтың дамуына 15-30 кҥн қажет.

Темекі бітесі вирустық ауруларды таратушы болып табылады.

Кҥресу шаралары. Дақылдарды кезектестіріп отырғызу және

барлық ӛсімдік қалдықтарын жинау. Терең сҥдігер жырту қажет. Пиязды

егу алдында ыстық (45 С) суда 10 минут бойы залалсыздандыру, кейін

салқын суда суыту. Ӛскіндер айналасындағы топырақты жиі қопсытып

отыру. Инсектицидтерді «Тізімге...» сәйкес қолдану. Егін орағынан

кейін жылыжайларды ӛсімдік қалдықтарынан мҧқият тазарту.

Дезинсекциялау ҥшін 50г/м2 есеппен кҥкіртті 1-2 тәулік бойы 18˚С ауа

температурасында жағу арқылы қолдануға болады.

Бақылау сұрақтары

1.Қандай кӛп қоректі зиянкестер кӛкӛніс дақылдарына зиян

келтіреді

2.Қандай арнаулы зиянкестер кӛкӛніс дақылдарын зақымдайды.

3.Жабық алаңда кӛкӛніс дақылдарын зақымдайтын зиянкестердің

тҥрлерін атаңыз және айырмашылығы неде.

4.Кӛкӛніс дақылдарындағы зиянкестерге қарсы қандай алдын алу

шаралары қолданылады.

5.«Пестицидтер тізіміндегі...» қандай препараттарды кӛкӛніс

дақылдарындағы зиянкестерге қарсы қолдануға болады.

75

11 – тақырып. Жеміс ағаштарының зиянкестері.

1.Сорғыш зиянкестердің даму ерекшеліктері мен таралуы, кҥресу

шаралары.

2.Жапырақ пен бҥршіктің кеміргіш зиянкестері, кҥресу шаралары.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

Қауіпті зиянкестер тізбесі кең ауқымды: алма қҧрттары, алма

кҥйесі, жасыл алма бітесі, жеміс кенелері, егеуіші, қарақаттың мӛлдір

қанат кӛбелегі, бҥлдірген кенесі және басқалары. Кӛп қоректік

зиянкестердің біршама тҥрі белгілі, олардың ішінде шыртылдақ қоңыз

бен қара қоңыздың, зауза қоңыздың, бҧзаубастың дернәсілдері аса

зияндылығымен ерекшеленеді. Бунақденелілер мен кенелерден басқа

жеміс және жидек дақылдары нематодалармен, ҧлулармен, тышқан

тәрізді кеміргіштермен де зақымдануы мҥмкін.

1 Сорғыш зиянкестерінің даму ерекшеліктері мен таралуы,

күресу шаралары.

Жапырақ бітелері - жаппай таралған. Бітелердің кӛп тҥрлері

шекілдеуік және сҥйекті жеміс дақылдарында қоректенеді, кейде соның

ішінде шаруашылық мағанасы зор. Алманың жасыл биті - кӛшеттерде,

питомниктерде және бақтарда жас ағаштарды зақымдайды.

Республиканың оңтҥстігі мен оңтҥстік - шығысында алмҧрт ағашын –

оңтҥстік алмҧрт биті зақымдайды, шабдалы мен ӛрікті – қара ӛріктің

тҥкті битімен шабдалы биті едәуір зиян келтіреді. Жапырақ биттері

жҧмыртқа кҥйінде бҧтақта қыстайды. Бір жаз ішінде олар 15 ҧрпаққа

дейін береді. Олар жас бҧтақтар мен жапырақтардың сӛлін сорады.

Зақымдалған жапырақтар бҥрісіп, ширатылып, кейде бояуын ӛзгертеді.

Бҧтақтары ӛсу орнында қалады. Осы аталған тҥрлері: алманың жасыл

биті және алмҧрт биттері – кӛшпелі тҥрлері қатарына жатпайды,

қалғандары жазғы мезгілде шӛп тектес тҥрлі ӛсімдіктерде қоректенеді.

Бітелер-жас кӛшеттерге ӛте қауіпті.

Жасыл алма бітесі – Aphis pomi Deg. (Homoptera отряды,

Aphididae тҧқымдасы). Шекілдеуікті жемістер тҧқымдастарын

зақымдайды. Қанатсыз ҧрғашы бітелердің ҧзындығы 1,5-2мм, ақшыл-

жасыл, қара-қоңыр басы және шырынды тҥтікшелері бар. Аталықтары

аналықтарынан кішірек болып келеді. Дернәсілдері 0,5-1,5мм, ашық

немесе қара-жасыл тҥсті, қызыл кӛздері бар.

Жҧмыртқалар бҥршіктерінің басында немесе бір жылдық

ӛркендерде қыстайды. Дернәсілдері бҥршік жарғанда жҧмыртқадан

шыға бастайды. Олар ӛсімдік шырынымен қоректенеді және 12-15

кҥннен соң ҧрықтанбай-ақ дернәсілдер пайда болатын қанатсыз негіз

салушы аналықтарғае айналады. Бітелердің екінші ҧрпағында басқа

ағаштардың жас ӛркендеріне ҧшып келетін қанатты кӛшпелі аналықтары

пайда болады. Кҥзде бітелер тобында аталықтары және аналықтары

пайда болады. Жҧптасудан кейін аналықтары қыстауға қалатын 5

жҧмыртқадан салады. Климаттық жағдайларға қарай жазғы мезгілде біте

10-15 ҧрпақ береді.

76

Алманың қанды бітесі-Eriosoma lanigerum Hausm.(Pemphigidae

тұқымдасы, Homoptera отряды) Оңтҥстік Қазақстан, Алматы

облыстарында таралған.

Денесін мақта тәрізді ақ тҥк шоғы жауып тҧрады, сондықтан оның

шоғыры қар жапалағы тҥрінде кӛрінеді. Басып-жаншыған кезде

денесінен қызыл қоңыр тҥсте сҧйық зат бӛлініп шығады, осыған

байланысты қан біте деп атайды. Ҧрғашысы қанатсыз қызыл-батпақты

немесе қызғылт тҥсті, денесінің ҧзындығы 2,5 мм дейін, формасы

жҧмыртқа тәріздес, мақта тәрізді ақ тҥк шоғы жауып тҧрады. Қанатты

ҧрғашысы біршала ҥлкендеу, қоңыр-қара тҥсті, қара басты. Вегетативті

даму кезінде ҧрғашы мен еркегінің біршама айырмашылығы болады.

Еркегінің денесінің ҧзындығы 0,6 мм дейін, ол ашық-жасыл ақ мамықты,

ал ҧрғашысы 1 мм дейін, қызыл-сары.

Қан бітесі дернәсіл және кейде ересек кҥйінде алма ағашының

тамырында қыстайды. Ерте кӛктемде ол ағаштың сҥңгегіне, ал кейін

бҧтақтарына кӛтеріліп сонда тіршілік етеді, алманың қабықтарынан

шырынын сорады.Зақымдалған жерлерде ісіктер, жарықтар, буылтықтар

пайда болады.

Қыстап шыққан дернәсілдер қанатсыз ҧрғашыға дамиды, немесе

150 дернәсіл туады, вегетативті ӛсімталдығының соңында ҧрғашысы 40

дернәсілге дейін тӛмендейді. 20-25 кҥннен кейін бҧл дернәсілдер

ҧрғашысына айналады. Жылына 15 ҧрпақ беріп дамиды.

Жаз айының ортасында дернәсілдер алма ағашының тамырына

кӛшеді, осы жерде ӛніп ӛседі әдетте қысқа қарай алманың жер ҥстілік

мҥшелеріндегі бітелер ӛліп, тек тамырларындағылары ғана қалады.

Алманың қан бітесінің басты таралу ошағы болып егілетін кӛшеттермен,

немесе зақымдалған питомниктерден алған кӛшеттермен таралады.

Кҥресу шаралары. Шыбықтар мен тамыр шыбықтарын кесу.

Бҥршік жарғанға дейін 0,5 метрлік тӛрт бҧтақта 30 астам жҧмыртқа

болса, ал вегетация кезеңінде 100 жапырақта 15 бітелер тобы байқалса,

қанды бітенің экономикалық зиян шегі шанақтану кезінде 100 - ӛркенге

10 колониядан келгенде «Тізім...» регламенті бойынша

инсектицидтермен ӛңдеу жҥргізу қажет.

Алма бүргешіркейі – Psylla mali Forst. (Homoptera отряды,

Psyllidae тҧқымдасы). Ересек жәндік сарғыш-жасыл тҥсті, кҥзге қарай

қоңырқай тҥске енеді, денесінің ҧзындығы 2-3мм. Дернәсілдері жалпақ,

қызғылт-сары, кӛздері қызыл, аз қозғалады. Жҧмыртқалар қабық

жарықшаларында, жеміс бҥршіктерінің ҧшында және ӛркендердің

басында қыстайды. Кӛктемде шыққан дернәсілдер жарылған

бҥршіктерге еніп, оларды зақымдайды. Бҧдан кейін бҥргешіркейлер

жапырақ сабағында, гҥл шанақтарында қоректенеді, оларды тәтті

сҧйықтықпен жауып, оларға кҥйе саңырауқҧлақтары орнығады.

Нәтижесінде жапырақтары бҥрісіп қалады, гҥлдері мен гҥл шанақтары

қурайды, тҥйіндері ҥзіледі, жемістерінің формалары ӛзгереді, дәмдік

сапасын жоғалтады, тҥсім тӛмендейді. Алма гҥлдегеннен кейін екі апта

77

ӛткен соң пайда болатын ересек дарақтар бақша ішіне тарайды. Кҥзге

қарай бҥргешіркейлер алма ағашына қайтып келіп, қызғылт сары

жҧмыртқалар салады.

Алмұрттың бүгешіркейі – Psylla pyri L.. (Psyllidae тұқымдасы,

Homoptera отряді). Қазақстанның оңтҥстік және оңтҥстік-шығыс

аймақтарында алмҧрт ағаштарына едәуір зиян келтіреді.

Қыстап шыққан бҥгешіркейлердің ересектерінің тҥсі қара қоңыр,

ал кӛктемгі және жазғы дарақтары ақшылдау болады. Арқасында 6

қызғылт жолақтары екі жҧп мӛлдір қанаттары , қара дақтары бар.

Денесінің ҧзындығы 3 мм-ге дейін жетеді. Жҧмыртқасы –майда,

сопақша, қара-сары. Дернәсілдерінің денесі жалпақ. Ересектері ағаш

қабығының жапырақтарында және жерге тҥскен жапырақтарда қыстап

шығады. Олар жҧмыртқалауға ерте кӛктемде, яғни ағаштар бҥршіктерін

жармай тҧрғанда кіріседі.

Жҧмыртқаларын бір-бірлеп және топтап, бҥршіктің қатпарларына,

ал кейінірек ӛздері қоректенетін жапырақтарға және жас ӛркендерге

салады. Ӛсімталдығы 400 жҧмыртқаға дейін жетеді. Ауаның

температурасына байланысты 7-10 кҥннен кейін дернәсілдер шығады,

олар ӛркенін, жапырақтарын және жас ӛркендерін зақымдайды.

Бҥгешіркейлердің дернәсілдері ӛте баяу қозғалады. Олар денесінен тәтті

тәріздес сҧйык зат шығарады. Дернәсілдердің дамуы 15-25 кҥнге

созылады. Жазғы ҧрпағының ересек дарақтары алмҧрттың гҥлдеу

кезеңінде пайда болады, ӛркендердің жоғарғы жапырағына 3-4 кҥннен

кейін жҧмыртқалауға кіріседі, жаппай кӛбеюінде алқаптарда да

жҧмыртқалайды. Бір жаз ішінде бҥгешіркейлер 4-5 ҧрпақ береді.

Бҥгешіркейлерімен зақымданған алмҧрт ағашының жапырақтары

мезгілінен бҧрын тҥсіп қалады, жемістері кішірек және ағаштай қатты

болып қалады. Олар әсіресе жаздың екінші жартысында қатты

зақымдайды. Қыркҥйек-қазан айларында қанатты дарақтардың қысқы

формасы пайда болады, олар қызыл қҧрсағымен ерекшеленеді.

Алманың үтір тәрізді қалқаншалы сымыры-Lepidosaphes ulmi L.

(Diaspididae тұқымдасы, Homoptera отряді) Қазақстанның оңтҥстік

және оңтҥстік –шығыс аудандарында таралған. Қалқаншаның ҧзындығы

3-4 мм, тҥсі қызыл қоңыр, ҥтір тәрізді.

Ҧрғашысы ҧзындығы 1 мм ақ тҥсті. Еркегі аздап кішілеу қызыл-сҧр

тҥсті, бір жҧпты қанатымен. Жҧмыртқалары ӛте майда сҥт тҥсті ақ 0,1-

0,2 мм, дернәсілдер кезбелер сҧр-сары тҥсті ҧзындығы 0,5-0,7 мм.

Қалқаншалар жҧмыртқа кҥінде ағаштың сҥнгегінде, бҧтақтарда

қыстайды. Кӛктемде алма гҥлдеудің алдында кезбелер оянады, алғашқы

кезде олар ӛте тез қозғалып ағаш бойына жайылады ағаштың жаңа

қыртысына жабысады кейде жапырақпен жемістерде орналасады.

Дернәсілдер ӛмір сҧру соңына дейін қозғалмай тҧрып қалады. 40-50

кҥнен соң дернәсілдер жетіліп ересек аналық сымырға айналды. Олар

ӛсімдіктің шырынын сорады. Зақымданған ағаштары әлсірейде

бҥтақтары қҧрайды ӛнімділгі тӛмендейді, дақылдар майдаланады.

78

Ҧрғашы сымырлар 100 шақты жҧмыртқа салады. Одан соң сымырдың

ӛзі ӛліп, қалқаншаның астында қыстап шығатын жҧмыртқаларың

қалдырады.

Қарағанның жалған қалқаншалы сымыры-(Parthenolecanium corni

Bouche. Coccidae тұқымдасы, Homoptera отряді). Қазақстаның

оңтҥстік-шығысында кең таралған. Ҧрғашысынының денесі дӛңестеу

келген сопақша сҥйір жақтары қатпарлы, тҥсі қара қоңыр ҧзындығы 6

мм. Дернәсілдердің сары-қызғылт, сары тҥсті, ҧзындығы 1,5-2 мм.

Партеногенетиқалық жолмен кӛбейеді. Дернәсілдер кҥйінде әртҥрлі

жеміс ағаштары мен сәндік ағаштарының сҥңгегі мен бҧтақтарында

және бҧталарында қыстап шығады. Кӛктемде дернәсілдер кӛбінесе бір

және екі жылдық ӛркендерді сорып, солардың шырынымен қоректенеді.

Олардың денесі біртіндеп ҥлкейіп, дӛңестенеді де мамыр-маусым

айларында ересек сымырға айналады. Бірінше кҥннен кейін олардың

қозғалмай бір жерде орнығып отырып тіршілік ететін ҧрғашылары 1,5

мыңға дейін жҧмыртқа салады да ӛледі. 10-15 кҥн ӛткен соң

жҧмыртқалардан дернәсілдер шығады. Олар жапырақтарда ӛрмелеп

жҥріп, кҥзге дейін тіршілік етеді одан соң біртіндеп бҧтақшаларға, одан

бҧтақтармен сҥңгекке кӛшіп сонда қыстап шығады. Екі ҧрпақ беріп

дамиді. Декоративтик талдардың бҧталарын зақымдайды. Жеміс

дақылдар ішінен кӛбіне алма, алмҧрт ,қара ӛрік басқа дар жеміс

ағаштарын зақымдайды.

Зиянкестің дернәсілдері кӛп болған жағдайда олардың

зақымдауынан жеміс ағаштарының жапырақтары ӛздерінің қалыпты

тҥсін ӛзгертіп, мерзімі жетпей тҥсіп қалады. Ал жалған сымырлар

мекендеген бҧтақтар қҧрап қалады.

Кҥресу шаралары. Ағаштарды ескі қабықтардан тазарту. Тҥскен

жапырақтарды жинап, жою. Топырақты кҥзде қазу. Зиянкестер кӛп

болған жағдайда «Тізімге...» сәйкес препараттармен химиялық ӛңдеу

жҥргізу ҧсынылады.

2 Жапырақ пен бүршіктің кеміргіш зиянкестері, күресу

шаралары.

Алма күйесі – Yponomeuta malinellus Zell. (Lepidoptera отряды,

Yponomeutidae тҧқымдасы). Ҧсақ кӛбелектер ақ тҥсті, қанатын жазғанда

18-20 мм дейін жетеді, алдыңғы қанаттарында ҥш қатар қара дақтар бар,

артқы қанаттары сҧр, ҧзын шашағы бар. Жҧлдызқҧрты ақшыл-сары,

арқасын бойлай екі қатар қара дақтары бар. Басы мен аяқтары қара.

Жоғарғы жастағы жҧлдызқҧрттың ҧзындығы шамамен 18мм.

Бірші жастағы жҧлдызқҧрттар алма ағашының екі-ҥш жылдық

бҧтақшаларының қабығында қалқанша астында қыстайды. Кӛктемде

бҥршік ашылған кезде олар қалқанша астынан шығып, жас

жапырақтарға еніп, шағын тесіктер тҥзеді. Алма гҥлдеген кезде

жҧлдызқҧрттар тесіктерден шығып, ӛрмек ҧяларын тҥзеді және жапырақ

жҧмсағымен қоректенеді, тек жҥйкелерін ғана қалдырады.

Жҧлдызқҧрттың дамуы 40-45 кҥнге дейін созылады. Қоректеніп болған

79

жҧлдызқҧрттар ҧяларында ӛздеріне піллә жасайды және ҥлкен

топтармен қуыршақтанады.

Қуыршақтану кезеңі 2-3 аптаға дейін созылады. Пайда бола

бастаған кӛбелектер тҥнде ҧшады және 1-2 аптадан кейін бір қабықта

тобымен 20-80 дана жҧмыртқа салады. Жҧмыртқаларын кӛбелек кілегей

сҧйықтықпен қаптайды, олар кейін қҧрғап, қатып қалады. 2-3 аптадан

соң жҧлдызқҧрттар шығып, қыстап қалады. Алма кҥйесі бір ҧрпақта

дамиды.

Кҥресу шаралары. Шағын учаскелерде жҧлдызқҧрттарды ӛрмек

ҧяларымен қоса жинап, жою. Ӛлі қабықтарын тазартып, ӛртеу. Кҥзде

немесе кӛктемде тҥскен жапырақтарды жинап алып, қордалайды; ерте

кӛктемде ағаштардың бӛрікбастарын тӛрт жағынан қарап, 0,5м

бҧтақтарын зерттейді және қабығындағы алма кҥйесінің барлық

қалқаншаларын санайды. ЭЗШ саны 2м ағашта 2 қалқаншаны қҧрайды.

Ӛңдеуді «Тізімге...» сәйкес препараттармен жҥргізу ҧсынылады.

Алма жеміс жемірі – Laspeyresia pomonella L. (Lepidoptera

отряды, Tortricidae тҧқымдасы). Алманы, алмҧртты, ӛрікті, алқорыны,

шабдалыны және басқа тектес ӛсімдіктерді зақымдайды. Кӛбелек

қанатын жайғанда 18-22 мм жетеді, алдыңғы қанаттары кӛптеген

кӛлденең жолақтары бар қара-сҧр тҥсті, қанатының басында қола тҥстес

жылтырмен шағылысатын ірі қоңыр дақ («айна») бар; артқы қанаттары

қоңырқай сҧр, ашық тҥсті шашақпен жиектелген. Жҧлдызқҧрттың

ҧзындығы 18-22 мм, ашық-қоңыр, басты қызғылт тҥсті болып келеді.

Соңғы жастағы жҧлдызқҧрттар ӛспей қалған қабық астындағы

ӛрмек пілләларында, қабық жарықшаларында, ескі ыдыстағы

топырақтың жоғары қабатында қыстайды. Кӛктемде олар

қуыршақтанады, ал алма гҥлдеп болғанда, кӛбелектер ҧшып шығады.

Аналықтары дӛңгелек жҧмыртқаларын бастапқыда жапырақтарға, кейін

жемістерге салады. 10-12 кҥннен кейін одан жҧлдызқҧрттар шығады.

Олар жеміс жҧмсағына еніп, тҧқым қалтасына дейінгі жолды кеміріп,

тҧқымдарды жеп қояды. Бір жҧлдызқҧрт 2-4 жеміске дейін зақымдай

алады. Зақымданған жемістер тҥсіп қалады, нашар сақталады. Дамыған

жҧлдызқҧрттар қуыршақтанады. Жазғы кезеңде зиянкес 1-3 ҧрпаққа

дейін береді.

Кҥресу шаралары. Ағаш тҥптерінің шеңберлерін қазу. Ағаш

діңдерін тазарту. Тосқауыл белдіктер орнату. Жарық және еліктіргіш

торлар ілу. Ҥзіліп тҥскен жемістерді жинау. Пайдалы энтомофагтарды

қорғау. Егер аптасына торға қыстап шыққан ҧрпақтан аталықтары және

жазғы ҧрпақтан 3-4 еркек кӛбелектер тҥссе немесе 100 ц/га

жоспарланған тҥсімде зақымданған жемістер мӛлшері 2% болса, онда

мҧндай жағдайда тҥсімділікті белсенді тҥрде қорғау қажеттілігі

туындайды. Ӛңдеулерді «Тізімге...» сәйкес инсектицидтермен жҥргізу

ҧсынылады.

Долана кӛбелек – Aporia crataegi L. (Lepidoptera отряды, Pieridae

тҧқымдасы). Алманы, ӛрікті, алмҧртты, шабдалыны, мойылды,

80

долананы және басқа тҧқымдастарды зақымдайды. Кӛбелек қанатын

жайғанда 50-65мм жетеді, қанаттары ақ, қара тарамыстары бар, кеудесі

мен қҧрсағы қара. Жҧлдызқҧрттардың ҧзындығы 45мм, қысқа қалың

тҥктермен қапталған, денесі сҧр тҥсті, арқасында ҥш қара, ал олардың

арасында екі қоңыр-қызғылт сары жолақтары бар.

Екінші-ҥшінші ҧрпақ жҧлдызқҧрттары ӛрмек ҧяларда қыстайды.

Қысқы ҧя 1-2 жапырақтан тҧрады және ӛрмекте бҧтаққа ілінген. Ҧяның

ішінде 20-70 жҧлдызқҧрттан келеді, оның әрбіреуі жеке пілләда

орналасады. Алма ағашы бҥршік жарған кезде жҧлдызқҧрттар

ҧяларынан шығады, олар тобымен жҥріп бҥршіктерді кеміріп тастайды.

30-45 кҥннен кейін жҧлдызқҧрттар қуыршақтанады. Қуыршақтың дамуы

шамамен екі аптаға созылады. Кӛбелектердің __________ҧшуы маусым-шілде

айларында байқалады. Аналықтары жҧмыртқаларын жапырақтарға

тобымен 30-150 данадан салады. Олардың дамуы 10-15 кҥнге созылады.

Пайда болған жҧлдызқҧрттар топтасып жҥреді және кӛрші

жапырақтарда қоректеніп, олардың қаңқасын ғана қалдырады. Кҥзге

қарай олар қысқы ҧяларын жасайды. Долана кӛбелегі бір ҧрпақ береді.

Кҥресу шаралары. Қысқы ҧяларды кҥзде жапырақ тҥскеннен

кейін немесе қыста жинау және жағып жіберу. 2 метрлік тӛрт бҧтақты

сілкігенде 8-10% зақымданған дегелек немесе 8 жҧлдызқҧрт анықталған

жағдайда «Тізім...» регламенті бойынша препараттармен ӛңдеу жҥргізу

ҧсынылады.

Сақиналы жібек кӛбелек – Malasoma neustria L. (Lepidoptera

отряды, Lasiocampidae тҧқымдасы). Барлық жеміс дақылдарын және

кейбір орман ағаштарын зақымдайды.

Кӛбелек қанатын жайғанда 32-42мм жетеді, алдыңғы қанаттары

қызғылт-қоңыр тҥсті, тым қара кӛлденең жолақтары бар, артқы

қанаттары алдыңғыларына қарағанда ақшыл. Жҧлдызқҧрт кӛгілдір-сҧр

тҥсті, қалың тҥктермен қапталған, ҧзындығы 55мм дейін. Жетілген

жҧлдызқҧрттар жҧмыртқа қабығының ішінде қыстайды. Кӛктемде пайда

болатын жҧлдызқҧрттар жапырақтарды, гҥл шанақтары мен гҥлдерді

жейді. Бҧтақ аралықтарында олар ӛрмек ҧяларын салып, кҥндіз сонда

тығылады. Жоғары __________жастағы жҧлдызқҧрттар жорғалап, жеке ӛмір сҥреді.

Тығыз ӛрмектелген пілләларда қуыршақтанады. Кӛбелектер жаздың

ортасында пайда болады. Аналықтары жҧмыртқаларын ҥлкен топтармен

бір жылдық және екі жылдық ӛркендердің айналасындағы сҧр

шеңберлер тҥрінде салады.

Кҥресу шаралары. Жҧлдызқҧрттар орналасқан ӛрмек ҧялар мен

жҧмыртқалар қоймасын қолмен жинап, жою. 3м3 бӛрікбаста 2 жҧмыртқа

қоймасы анықталған жағдайда ағаштарға бастапқы бҥршік жару

кезеңінде «Тізімге...» сәйкес препараттармен бҥрку жҥргізеді.

Теңсіз (жұпсыз) кӛбелек - Ocneria dispar L. (Lepidoptera отряды,

Orgyidae тҧқымдасы). Барлық жеміс және орман жапырақты ағаш

тҧқымдарын зақымдайды.

Аналық кӛбелек қанатын жазғанда 80мм, аталықтарында – 45мм

81

дейін жетеді. Қанаттары кіршең ақ тҥсті, кӛлденең толқынды жолақтары

бар. Жҧлдызқҧртының ҧзындығы 75мм, ақшыл-сҧр тҥсті, қара-қоңыр

тҥктермен қапталған, арқасында бес жҧп кӛк және алты жҧп қызыл

сҥйел болады. Жҧлдызқҧрттар жҧмыртқа қабығының астында қыстайды.

Олар бҥршік жарған кезде шығады, бастапқы кезде тобымен жҥреді,

кейін бҧтақтарға ӛрмелеп шығып, жапырақтарды жеп қояды. Жаздың

басында қабық жарықшаларында жҧмсақ піллаларда қуыршақтанады.

Тамыз айында қуыршақтардан кӛбелектер ҧшып шығады. Аналықтары

жҧмыртқаларын ағаш діңінің астына және діңгектерге ҥлкен

кесектермен салады және оларды қоңыр жҥн тҥріндегі тҥктермен жауып

тастайды. Жыл бойы бір ғана ҧрпақ береді.

Кҥресу шаралары. Жҧмыртқа шоғырларын діңдер мен

бҧтақтарынан қырып алады немесе оларды соляр майымен, тҥйісті

инсектицидтер қосылған жағармаймен сылап тастайды. Пайдалануға

рҧқсат етілген жағдайда (ЭЗШ саны бір ағашта екі жҧмыртқа қоймасы)

инсектицидтермен ӛңдейді.

Шие бізтұмсығы – Rhynchites auratus L. (Coleoptera отряды,

Attelabidae тҧқымдасы). Шиені, қызыл шиені, ӛрікті, шабдалы мен басқа

тҥрлерді зақымдайды. Қоңыздар металды таңқурай қҧлпырған алтын

тҥстес болып келеді. Денесі қалың ақшыл тҥктермен қапталған,

ҧзындығы 6,5-9мм. Аталықтардың бас тҥтігі иілген, ал аналықтардіке

тҥзу болып келеді. Дернәсілдері кіршең, ақ тҥсті, иілген, басы қара

тҥстес, ҧзындығы 6-8мм.

Қоңыздар топырақта 2-15см тереңдікте қыстайды. Кӛктемде

қоңыздар шие бҥршік жарғанда топырақ бетіне шығады. Қоңыздар

бҥршіктермен, шанақтармен, жапырақтармен, одан кейін піспеген

жемістермен қоректенеді. Жемістер тҥйіндене бастаған кезде

аналықтары жемістің бір бҥйірін сҥйегіне дейін тесіп, жҧмыртқа салады.

Шамамен бір апта ӛткен соң жҧмыртқадан дернәсілдер шығады, ол әлі

қатпаған сҥйекке еніп, ӛзегін жеп қояды. Дернәсілдер даму кезеңі

шамамен бір айға созылады. Дамуын аяқтаған қҧрт зақымданған

жемістен шығады да, топыраққа 5-10см тереңдікке еніп, сонда

қуыршақтанады. Кҥзде бҧл қуыршақтардан қоңыздар шығады, олар

келесі жылдың кӛктеміне дейін топырақта қалады.

Кҥресу шаралары: Кҥзде бақта топырақты қопсытады. Кӛктемде

таңертеңгілікте қоңыздарды ӛсімдік қалдықтарынан сілкіп, жояды.

Инсектицидтерді қолдану «Тізімге...» сәйкес жҥзеге асырылады.

Шиенің шырынды егеуіші – Caliroa limacina Retz. (Hymenoptera

отряды, Tenthredinidae тҧқымдасы). Шиенің, қызыл шиенің, сирек

жағдайда ӛріктің, алмҧрттың, қара жемісті шетеннің жапырақтарын

зақымдайды.

Имаголары қара тҥсті, қанаттары мӛлдір, 4-6мм. Жалған

жҧлдызқҧрт денесінің алдыңғы жағы тым жуан, жасыл-сары тҥсті, қара

жылтыр кілегеймен қапталған, ҧзындығы 11мм дейін. Жоғары жастағы

жҧлдызқҧрттар піллаларда топырақта 5-10см тереңдікте қыстайды.

82

Кӛктемде дернәсілдер қуыршақтанып, мамыр-шілде айларында ересек

дарақтар пайда болады. Аналықтары жҧмыртқа салғыш қынабымен

жапырақтардың тӛменгі қабығын тесіп, соның ішіне бір-бірден

жҧмыртқа салады. Жҧмыртқаның дамуы екі апта шамасында созылады.

Жҧмыртқадан шыққан жҧлдызқҧрттар 15-20 кҥн бойы жапырақ

жҧмсағымен қоректеніп, жапырақтың тӛменгі бетіндегі мӛлдір қабығы

мен тарамысын ғана қалдырады. Қоректеніп болған қҧрттар бҥршікке

тҥсіп, пілләлар жасайды. Бір кезеңде 1-3 ҧрпаққа дейін дамиды.

Кҥресу шаралары. Ағаш тҥбірінің шеңберлерін қопсыту. Дәнек

жемісті дақылдарды қолдануға рҧқсат етілген препараттармен бҥрку.

Бақылау сұрақтары

1.Қандай сорғыш зиянкестер жеміс дақылдарын зақымдайды.

Аса қауіпті тҥрлеріне сипаттама беру.

2.Қандай жапырақ кеміргіштері жеміс дақылдарына зиян

келтіреді. Аса қауіпті тҥрлеріне сипаттама беру.

3.Бҥршіктердегі, гҥлдер мен жемістердегі қандай зиянкестер

Солтҥстік Қазақстан аймағында таралған. Бҧл зиянкестердің дамуының

морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері. Олармен кҥресудің

аса тиімді шаралары.

12 – тақырып. Жидек дақылдарының зиянкестері.

1.Бҥлдірген-таңқурай бізтҧмсығы, кҥресу шаралары.

2.Қарақаттың мӛлдір қанат кӛбелегі, кҥресу шаралары.

3.Қарлыған қанкӛбелегі, кҥресу шаралары.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1 Бүлдірген-таңқурай бізтұмсығы, күресу шаралары.

Бүлдірген-таңқурай бізтұмсығы - Anthonomus rubi Hrbst.

(Coleoptera отряды, Curculionidae тҧқымдасы). Бҥлдірген мен

таңқурайдың жапырақтары мен шанақтарын, сондай-ақ қожақатты,

итмҧрынды және басқа ӛсімдіктерді зақымдайды. Қоңыздары сҧрғылт-

қара тҥсті, ҧзындығы 3мм дейін. Дернәсілі ақ тҥсті, қоңыр басты, С-

тҥріндегі формада, ҧзындығы 3,5мм дейін.

Жыныстық жетілмеген қоңыздар ӛсімдік қалдықтары мен

топырақ ҥйінділерінің астында қыстайды. Кӛктемде, бҥлдірген қайта

кӛктей бастағанда қоңыздар егіс алқабында пайда болады. Ересек

дарақтар жапырақтармен, сағақтармен қоректенеді, сондай-ақ шанақ

тозаңдықтарын жей алады. Аналықтары бҥлдірген шанақтарының ішіне

бір жҧмыртқадан салады және гҥл сағағын кеміріп тастайды. 6-8 кҥннен

соң жҧмыртқадан жҧлдызқҧрт шығады да, шанақтың солып, шіріп бара

жатқан ҧлпаларымен қоректенеді. Осы жерде дернәсілдер

қуыршақтанып, 8-10 кҥннен соң жаңа ҧрпақ қоңыздары пайда болады.

Олар жапырақтарда кішігірім тесіктер жасап, сонымен қоректенеді.

Қоңыздар таңқурайға ҧшып барып, оның шанақтарын зақымдауы

мҥмкін. Жылына бір ҧрпақ береді.

Кҥресу шаралары. Бҥлдірген алқабы таңқураймен қатар

83

болмағаны жӛн. Ӛсімдік қалдықтарын жинау және жою. Ӛсімдіктерді

мҧқият қарау. Шанақтау кезінде және жидектерді жинап алғаннан кейін

қоңыздар жаппай байқалған жағдайда «Тізімге...» сәйкес

инсектицидтермен ӛңдеу жҥргізіледі.

2 Қарақаттың мӛлдір қанат кӛбелегі, күресу шаралары.

Қарақаттың мӛлдір қанат кӛбелегі - Sunanthedon tipuliformis Cl.

(Sessiidae отряды, Lepidoptera тұқымдасы). Қарақат пен қарлығанның

кең таралған зиянкесі.

Кӛбелектер жҧмыртқаларын бір-бірден, кӛбінесе бҧтақ

қабықтарындағы тҥрлі жарықшаларының маңайына салады. Оларда

жҧмсақ қара қабырғалы жҧлдызқҧрт тескен жолдар жасайды.

Кӛктем мен жаз бойы жҧлдызқҧрттар бҧтақтарға жайлап

ӛрмелеп, олардың бас жағын зақымдайды. Кҥзде олар 2,0-2,5см дейін

жетеді және екінші рет бҧтақтардың ішінде қыстап шығады. Екінші рет

қыстағаннан кейін кӛктемде жҧлдызқҧрттар бҧтақтар ішін тесіп, сонда

қуыршақтанады. Жҧлдызқҧрттармен зақымданған бҧтақтар кӛбінесе

ӛліп қалады.

Кҥресу шаралары. Жидек ағаштарын гҥлдегеннен кейін

инсектицидтермен бҥрку. Екпе ағаштарын жақсылап кҥту бҧтақтардың

зақымдануын тоқтатады. Ерте кӛктемде тҥптері жҧлдызқҧрттарымен

зақымданған бҧтақтарды кесу және бірден жою маңызды. Кесу кезінде

тҥбірін қалдырмаған жӛн; ірі кесінділерге бақ қҧмын жағу. Сонымен

қатар кӛктем мен жаз бойы ӛсімдікті мҧқият тексеріп, мӛлдір қанат

кӛбелекпен зақымданған бҧтақтарын сау жеріне дейін кесіп тастау

қажет.

3 Қарлыған қанкӛбелегі, күресу шаралары.

Қарлыған қанкӛбелегі - Zophodia convolutella Zell. (Lepidoptera

отряды, Piralididae тұқымдасы). Бҧл қарақат пен қарлығанның ең

қауіпті зиянкестерінің бірі. Қанкӛбелек жҧлдызқҧртымен зақымданған

жидектер қурап қалады. Ӛрмекке оралған олар сау жидектердің

ортасында байқалады.

Қуыршақтары топырақтың жоғарғы қабатында қарақат пен

қарлыған тҥптерінің астында ӛрмек пілләларында қыстайды. Кӛктемде

жидек ағашы гҥлдеу алдында қуыршақтар кӛбелектерге айналады. Олар

жҧмыртқаларын қарақат пен қарлыған гҥлдеріне салады. Жҧмыртқадан

шыққан кӛбелек қҧрттар тҥйіндерге еніп, оларды жей бастайды. Бір

жидектен екіншісіне кӛшкен жҧлдызқҧрттар оларды ӛрмекпен орап

алады. Бір ай шамасында зақымдайды. Жоғары жастағы

жҧлдызқҧрттардың ҧзындығы 1,8 см дейін жетеді.

Кҥресу шаралары. Қанкӛбелек жҧлдызқҧрттары кӛбейіп кеткен

жағдайда инсектицидтердің ерітіндісін бҥрку қажет. Бҥркуді қарақат

пен қарлыған гҥлдегеннен кейін бірден жҥргізеді. Топырақты ӛңдеу

қуыршақтың біршама бӛлігін жояды. Кішігірім бақтарда

жҧлдызқҧрттарды зақымданған жидектермен қоса қолмен жинау

ҧсынылады.

84

Бақылау сұрақтары

1.Жидек дақылдарындағы зиянкестерге морфологиялық және

биологиялық сипаттама беру.

2.Жидек дақылдарындағы зиянкестердің экономикалық

зияндылық шегі.

13 – тақырып. Жҥзім сабағының зиянкестері.

1.Жҥзім шоғының жапырақ ширатқышы.

2.Жҥзімді зиянкестерден қорғау шаралар жҥйесі.

3.Жҥзім филлоксерасы және қорғау шаралар жҥйесі.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

1. Жүзім шоғының жапырақ ширатқышы және күресу

шаралары.

Жүзім шоғының жапырақ ширатқышы – Polychrosis botrana

Schiff (Lepidoptera отряды, Totrricidae тҧқымдасы). Жҥзім ӛндірістері

аймақтарының барлық жерінде таралған және ӛнімге кӛп шығын

келтіреді. Қарақат, қҧлпынай, долананы да зақымдайды.

Кӛбелектердің қанат ӛрісі 10-13мм. Алдыңғы қанаттары әртҥрлі

жолағы бар қонырқай – сарғыш тҥсті, артқылары – қарамен жиектелғен

сҧр тҥсті. Жҧлдызқҧрт ҧзындығы 12мм – ге дейін, алдымен ақ кейін

қоңыр басы бар сарғылт қоңыр болады. Қуыршақтар әк тҥсті пілләларда

қабығында, жапырақтардың астында, топырақта қыстайды.

Кӛктемде температура 14° С жоғары қалыптасқанда қӛбелектер

ҧшып шығады және жҧмыртқалауға кіріседі. Жҧмыртқаларын бір-

бірлеп немесе 2-5 данадан шанақ пен гҥлдерге салады. Жалпы 60-160

жҧмыртқа салады. Эмбриональдық дамуы 5-10 кҥнге созылады.

Жҧлдызқҧрттар алғашында шанақтармен, кейін гҥл мен тҥйіндермен

қоректенеді. Олардың дамуы 35 кҥнге дейін созылады. Осы уақыт

аралығында әрбір жҧлдызқҧрт 40-60 шанақтарды немесе тҥйіндеген

жидектерді зақымдап жапырақ шеттерінің майысқан жерлерінде,

зақымдалған гҥлшоғырда қуыршақтанады. Қуыршақ фазасы 7-12 кҥнге

созылады. Екінші ҧрпақ кӛбелектері жҧмыртқаларын бір - бірден

жидектерге салып, содан кейін жҧлдызқҧрттар дамиды. Олар жидектерді

зақымдайды. Зақымдалған жидектер қоңырланады, әжімденеді және жиі

қурап тҥседі. Ҥшінші ҧрпақтық кӛбелектер пісіп келе жатқан жидектерге

жҧмыртқа салады. Кҥзгі жауын - шашынды жылдары асхана сорттары

ӛте қатты зақымдалады. Жапырақ ширатқыштардың популяция

тығыздығына абиотикалық факторлар ықпал етеді. Қатты қыс болғанда

кӛбінесе қуыршақтардың тіршілік қабілеттлігі жойылады.

2 Жүзімді зиянкестерден қорғау шаралар жүйесі

Кҥздік тыныштық кезеңінде және ерте кӛктемде негізгі

агротехникалық шаралар жҥйесін жасайды: топырақ ӛңдеу, ӛсімдік

қалдықтарын жою, тырмалау және т.б. Ерте кӛктемде бҧтақтарды ӛлі

қабықтарынан тазалау және жою. Бҧл шаралар кӛптеген кӛп қоректі

және мамандандырылған зиянкестердің санының азаюына бағытталған.

85

Қажет жағдайда бҥршік шықпастан бҧрын кенелерге және басқа

зиянкестерге қарсы препараттармен ӛңдейді. Жҥзім шоғының жапырақ

ширатқышының ЭЗШ - 100 гҥлшоғынында 4-6 жҧмыртқа және дернәсіл.

Инсектицидтер бірнеше қайталамамен қолданылады (кӛктемде жҥзім

гҥлдемей тҧрған кезде, жидектер ӛсіп келе жатқан кезде, жидектер пісер

кезде). Бҥрку жҧмыстары кӛбелектердің ҧшу қарқындылығы 2-3 кҥн

тоқтағаннан соң жҥргізіледі. Бҧл ҥшін мынадай препараттарды:

актеллик, 500 э.к., БИ-58, 40% э.к., золон, 35% э.к. және т.б. Бҧл

препараттар кенелерге де әсер етеді. Жҥзім шоғының жапырақ

ширатқышына қарсы биоагенттерді де (микробиологиялық заттар,

тоғышар – трихограмма) қолдануға болады. Кенелердің саны

экономикалық зиян шегінен асатын болса акарицидтермен ӛңдеу қажет.

ЭЗШ - 1 жапырақта бҥршік жарғаннан жеміс ӛскенге дейін 3-5 дарақ.

Арнаулы акарицидтер: аполло, омайт, ниссоран және т.б. Жапырақтарда

кенелер табылғанда метасейулюс жыртқышты қолдануға болады.

3 Жүзім филлоксерасы және қорғау шаралар жүйесі. Жҥзімнің

филлоксерасы – Viteus vitifolia Fitch . (Philloxeridae тҧқымдасы,

Homoptera отряды) Еуропа, Азия, Африка, Америка және Австралияда

таралған. Қазақстанда филлоксера сыртқы карантиндік нысанға жатады.

Филлоксераның тіршілік әрекеті мен ӛсімдікті зақымдау сипаты жағынан бір-бірінен

ӛзгеше болып келетін 2 формасы кездеседі: тамырлық және жапырақтық.

Тамыр филлоксерасының қанатсыз ҧрғашыларының пішіні сопақша,

тҥсі сарғылт – қоңыр, арқасы мен мен бҧйір жақгарында 6 қатар болып, бойлай

орналасқан кҥңгірт тҥсті бҧдырмақтар болады, тҧмсығы ҧзын, артқы

аяқтарының денемен жалғасатын деңгейінен асып тҧрады, мҧртшалары

қысқа, денесінің ҧзындығы 1 мм. Бҧл белгілер (денесінің ҧзындығынан

басқасы) тамыр филлоксерасының дернәсілдеріне де тән. Жҧмыртқалары

алғашында ақшыл сары болады да соңынан қоңыр тҥске кӛшеді, ҥзындығы 0,3 мм

шамасындай

Жапырақ филлоксерасыньң қанатсыз ҧрғашысы сарғылттау жасыл

тҥсті, жҧмыр денелі, ҧзындығы 1,25 мм дей болады, тҧмсығы қысқа, артқы

аяқтарының денемен жалғасатьн деңгейінен аспайды, арқасы мен бҥйір

жақтарында бҧдырмақгар болмайды. Филлоксераның бҧлардан басқа

кямфа, қанатты және жьшысты ҧрпақ деп аталатьш тҥрлері де болады.

Жҥзімнің америкалық сорттары мен америка-европалық будандарында

филлоксера толық циклді болып, екі тҥрде де дамиды. Ал жҥзімнің европалық

және азиялық сорттарыңда тек тамыр филлоксерасы ғана дамиды.

Филлоксера толық циклмен дамығанда оның I—II жастағы личинкалары

жҥзімнің тамырында қыстайды. Кӛктемде топырақтың температурасы 13°

С -қа жеткеңде олар жіңішке тамыршалардың шырынын сорып, қоректене

бастайды. 20-30 кҥннен кейін дернәсілдер тамыр тҥрінің қанатсыз

ҧрғашыларына айналады. Олардың әрқайсысы 40-100 жҧмыртқа салып, одан

соң ӛледі, Солтҥстік аудандардың жҥзім шаруашылықтарында

филлоксераның бҧл тҥрі осындай жолмен ӛсіп-ӛніп 4-5, ал оңтҥстік

аудандарда 7-8 ҧрпақ беріп дамиды. Жаз кезінде дернәсілдердің бір бӛлігі

86

(кезбелер) жер бетіне шығады. Одан соң жердің жарықтары арқылы

топыраққа қайтадан енеді де кӛрші ӛсімдіктердің тамырларын мекендеп,

тіршілік әрекетін жалғастыра береді.

Маусым айыньң орта кезінен бастап кезбе дернәсілдердің кейбіреулері

жҥзім сабағының бойымен ӛрмелеп жоғары келтіріледі де ҧрғашы бітелерге

айналады. Олар ҧшып-қонып жҥріп жҧмыртқаларын жҥзім ӛсімдігінің жер

ҥстілік мҥшелеріне салады. Жҧмыртқалардың ҥлкен-кішілігі әртҥрлі болады.

Олардың ірілерінен филлоксераның ҧрғашылары, ал ҧсақтарынан еркегі

дамиды. Одан соң ҧрғашы бітелер ағаш қабығының ішіне қыстайтын

жҧмырқаларды салуға кіріседі. Олардың әрқайсысы бір-бір жҧмыртқадан

ғана салады. Кӛктемде сол жҧмыртқалардан шыққан дернәсілдер жапырақгың

ҥстіңгі бетіне сҥлікше қадалып шырынын сора бастайды. Зақымданған ҧлпа

қалыптан тыс ӛсіп, жапырақтың астыңғы жағынан бҧлтиып шығып тҧрады,

сӛйтіп беріш пайда болады. Ал беріштің ішінде олар қоректеніп, дамуын

одан әрі қарай жалғастыра береді. 18-25 кҥннен кейін бҧл дернәсілдер

жапырақ филлоксерасының қанатсыз прогнатикалық ҧрғашыларға

айналады.

Екінші ҧрпақтан бастап жапырақ филлоксерасының арасында ҧзын

тҧмсықты дернәсілдер пайда бола бастайды. Олар топыраққа еніп, одан

тамырға, ӛтеді де тамыр филлоксерасына айналады. Бірте-бірте тамырға

кӛшетін ҧзын тҧмсықты дернәсілдердің саны ӛсе бастайды. Кҥзгі суық

басталысымен жапырақ филлоксерасының дернәсілдері тҥгел қырылады да тек

тамыр филлоксерасы ғана қалады.

Филлоксера зақымдаған ӛсімдік тамырында пішіні қҧстың тҧмсығына

ҧқсас ірілі-ҧсақты ісік тәрізді ӛсінділер пайда болады. Олар әртҥрлі

микроорганизмдердің әсерінен тез бҧзылып, шіри бастайды. Тамырдың

ӛсуі тежеледі. Нәтижесінде зақымданған жҥзім бҧталары біржола ӛледі.

Филлоксера отырғызылатын материалдармен таралады. Негізгі ауру

таратушы-кӛшеттер, әсіресе телінгендері. Тамыр филлоксерасы топырақгы баптау

кезіңде, сумен суару жҥйелері бойынша таралады. Жапырақ филлоксерасы

желмен 15 км таралуы мҥмкін.

Кҥресу шаралары. Филлоксера таралған елдерден жҥзімнің

отырғызылатын материалдар: кӛшеттер, шыбықтар тасымалдануына

тиым салынады. Шет елдерден отырғызылатын материалдар

экспорттаушы елдерден фитосанитарлық сертификаттар және Қазақстан

мемлекеттік ӛсімдік карантинінен импорттық карантинді рҧқсат болған

жағдайда ғана тасымалдауға болады.

Филлоксераның сан мӛлшерін және оның зияңдылығьн азайту ҥшін

еуропалық сорттарды ӛңдіру кезінде филлоксераға тӛзімді телітушіге кӛшу,

жҥзімдікті зиянкеске қолайсыз (қҧмды, структурасыз) топырақта ӛсіру.

Зиянкестің ошағын жою ҥшін негізінен ҥлескіні қопару әдісі қолданылады.

Филлоксераның жапырактық формасымен кҥресу ҥшін жҥйелік әсерлі

фосфорорганикалық және басқа да инсектицидтер қолданылады.

Бақылау сұрақтары

1.Жҥзім дақылындағы зиянкестердің экономикалық зияндылық

87

шегі.

2.Жҥзім филлоксерасының тамырлық формасы.

3.Жҥзім филлоксерасының жапырақтық формасы.

4.Жҥзімдегі зиянкестерге қарсы қандай алдын алу шаралары

қолданылады.

5.Жҥзімдегі зиянкестерге қарсы қандай жою шаралары

қолданылады.

14 - тақырып. Қоймадағы сақтаулы астық және оның қайта ӛңделген

ӛнімдерінің зиянкестері.

1.Қатты қанаттылар отрядының зиянкестердің тҥр қҧрамы және

олардың қоймаға ену жолдары. Ӛнімдерді сақтау кезінде

зиянкестерден келетін шығын.

2.Қабыршақ қанаттылар отрядының зиянкестердің тҥр қҧрамы және

олардың қоймаға ену жолдары. Ӛнімдерді сақтау кезінде

зиянкестерден келетін шығын.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

Қор зиянкестері (кеміргіштер, одан басқа буынаяқтылар, қатты

қанаттылар, қабыршақ қанаттылар, кенелер) ауылшаруашылық

ӛнімдеріне кӛп зиян келтіреді. Олар тек астық пен қайта ӛңдеу ӛнімдерін

қҧрту арқылы зор шығындарға әкеліп қана қоймай, сонымен қатар

технологиялық және тҧқымдық сапаны тӛмендетеді, ӛнімді жарамсыз

етеді, аурулар таратады.

1 Қатты қанаттылар отрядының зиянкестердің түр құрамы

және олардың қоймаға ену жолдары. Ӛнімдерді сақтау кезінде

зиянкестерден келетін шығын.

Қамба бізтұмсығы - Sitophilus granaries L. және кҥріш

бізтҧмсығы - Sytophilus oryzae L. (Бізтҧмсықтар тҧқымдасы -

Curculionidae, қоңыздар отряды – Coleoptera). Дәнде қҧрттар,

қуыршақтар мен қоңыздар қыстайды. Қоңыздар дәннен тыс астық

ҥйіндісінде, қабырға мен еден жарықтарында, тесіктерінде қыстап

шығады. Қамба бізтҧмсығы орташа тәулік температурасы 120С тӛмен

болғанда, кҥріш бізтҧмсығы жылы температурада қоректене бастайды. –

150 С температурада қоңыздар бір тәуліктен кейін ӛліп қалады.

Жҧмыртқаларын дәннің және басқа қатты ӛнімдердің ішіне тереңге

салады. Тесіктерді қатайған аналықтар бӛлетін сҧйықтықпен жауып

тастайды. Дамудың барлық кезеңі дәнде ӛтеді. Жағдайға байланысты 1-2

ден 5 ҧрпаққа дейін дамуы мҥмкін. Қамба бізтҧмсығының дамуы ҥшін

қолайлы дәннің ылғалдылығы 15-16%. 11% ылғалдылықта олар ӛліп

қалады. Қамба бізтҧмсығына қарағанда кҥріш бізтҧмсығы дәнде 10 %

тӛмен ылғалдылықта да ӛмір сҥре алады. Бізтҧмсықтар сақтаудағы

бидайдың, қара бидайдың, арпаның, кҥріштің, жҥгерінің, сҧлының

дәндерін зақымдайды. Кҥріш бізтҧмсығы кӛп қоректі.

Ҥлкен ҧн қоңызы - Tenebrio molitor L. (Қара қоңыз тҧқымдасы

Tenebrionidae, қоңыздар отряды Coleoptera). Дернәсілдер қыстайды.

88

Дамуға қолайлы температура 20-25С. Суыққа тӛзімді. Қоңыз

дернәсілдері ҧнмен, жармамен, кебекпен, кепкен нанмен, ҧрылған

дәндермен, кепкен кӛкӛністермен, темекі ӛнімдерімен және т.б.

қоректеніп, зиян келтіреді. Жоғары ылғалдылықта дән ҧрығын қатты

зақымдайды. Дернәсілдері бірінші кезекте әсіресе жоғары ылғалдылықта

дән ҧрығын зақымдайды. Диірмендерде, кептірілген қамыр кеспе

ӛнімдерін шығаратын және тәтті тағам шығаратын кәсіпорындарда

таралған. Жыл бойы бір-екі ҧрпақта дамиды.

Кішкене ҧн қоңызы - Tribolium confusum Duv. (Қара қоңыз

тҧқымдасы -Tenebrionidae, қоңыз отряды – Coleoptera). Дамуы ҥшін

қолайлы температура 20-25С. Зиянкес жылы сҥйгіш, 14-тен тӛмен

температурада аналықтары жҧмыртқа салмайды. Диірмендерде,

қоймаларда және астық пен оны қайта ӛңдеу ӛнімдері сақталған басқа

орындарда дамиды. Қоңыздар мен дернәсілдері зиян келтіреді. Ҧнды,

жарманы, кебекті, қҧрама азықты және басқа ӛнімдерді зақымдайды.

Бҥтін дәнді жоғары ылғалдылықта зақымдайды. Бір жылда 2-4 ҧрпақ

береді.

Нанның ҥңгі қоңызы - Stegobium paniceum L. (Ҥңгі қоңыздар

тҧқымдасы Anobiidae, қоңыздар отряды Coleoptera). Дернәсілдер зиян

келтіреді. Ҧнды, жарманы, нанды және басқа ҧн ӛнімдерін зақымдайды.

Дамуға қолайлы температура 18-24˚. Жылына тӛрт ҧрпаққа дейін береді.

Астық тескіш қоңызбен зақымданғанда қатты тағам субстраттары

сыртқы белгілері нашар байқалғанмен, іші тҥгел желініп қояды.

Шашылмалы ӛнімдерде баланқҧрт ҧяларын кішкене шар тҥрінде

жапсырады.

2 Қабыршақ қанаттылар отрядының зиянкестердің түр

құрамы және олардың қоймаға ену жолдары. Ӛнімдерді сақтау

кезінде зиянкестерден келетін шығын.

Диірмен қан кӛбелегі – Ephestia (Anagasta) kuchniella Zell. (Қан

кӛбелектер тҧқымдасы - Pyralidae, қабыршақ қанаттылар отряды –

Lepidoptera). Ҧн комбинаттарының, жарма зауыттарының тҧрақты

тҧрғыны. Жҧлдызқҧрттар пілләларда қыстайды. Дамуға қолайлы

температура 26˚. Жҧлдызқҧрттар астықты және басқа ӛнімдерді, сондай-

ақ кептірілген кӛкӛністер мен жемістерді зақымдайды. Тағамды

ӛрмекпен орап алады және кесектер тҥзеді. Жҧмыртқаларын бір-бірден

немесе бірнешеуін тесіктер мен жарықшаларға, дәнге, ҧнға, ыдысқа

және т.б. салады. 2-7 ҧрпақта дами алады.

Дән кҥйесі - Sitotroga cerealella (Ойыққанатты кҥйе кӛбелектер

тҧқымдасы - Gelechiidae, қабыршақ қанаттылар отряды - Lepidoptera).

Артқы қанаттары ҥшкірленген, сҧр тҥсті, кең шашақты. Кҥйе

жҧлдызқҧрты бидай, қара бидай, арпа, жҥгері және басқа дақылдар

дәнінің ішінде дамиды. Кӛбінесе арпа мен жаздық бидайды зақымдайды.

Жҧлдызқҧрт пен қуыршақтың дамуы дәннің ішінде ӛтеді, бізтҧмсықтар

мен ҥңгіқоңыздарға ҧқсас. Жҧлдызқҧрт дәннің ішіндегі қҧраммен

қоректенеді, сонда қуыршақтанып, кӛбелекке айналады.

89

Қуыршақтанудан бҧрын жҧлдызқҧрт дәннің қабығына жҧқа ҥлбір

қалдырады да, сол арқылы кӛбелек сыртқа шығады. Дамуға қолайлы

температуралар ауқымы 27-28˚С. Дәннің ылғалдылығы 12% тӛмен

болған жағдайда даму тоқтап қалады. Жҧмыртқаларын топпен 30

данадан қоймалардағы астыққа және тіршілік кезеңінде егістіктегі

масақтарға салады. Ҥйінділерде жҧлдызқҧрттар тереңдігі 20см астықтың

жоғарғы қабатын зақымдайды. 3-тен 8 дейін ҧрпақ береді.

Қамба кҥйесі - Nemapogon granellus L. ( Кәдімгі кҥйе кӛбелектер

тҧқымдасы - Tineidae, қабыршақ қанаттылар отряды – Lepidoptera).

Жҧмыртқадан шыққан жҧлдызқҧрттар дәннің ішіндегі ҧнмен

қоректенеді. Жоғарғы жастағы жҧлдызқҧрттар дән қалдықтарын,

шіріктерді ӛрмекпен орап тастайды. Нәтижесінде ҥйіндінің жоғарғы

бетінде тамақтану мақсатына жарамсыз кесектер тҥзіледі. Қамба кҥйесі

астық ҥйінділеріне ҧялайды. Жҧлдызқҧрттар пілләларда еден, қабырға

және т.б. тесіктерде қыстайды. 1-3 ҧрпақ береді. Қоймаларда,

элеваторларда ӛмір сҥреді.

Қамба кенесі: ҧн - Acarus siro, ҧзынша - Tyrophagus noxius, тҥкті -

Gliciphagus destructoz және басқалары ( Ӛрмекші тәрізділер класы –

Arachnidaе, акариформалылар отряды – Acaryformes). Денесі

сегменттерге бӛлінбеген, ауыз органдары кеміргіш, денесінің ҧзындығы

0,4-0,7мм. Жылдың жылы мезгілінде қамба кенелері қарқынды тҥрде

дамиды. 10 ҧрпаққа дейін береді. Дамуға қолайлы температура 20-25˚С,

ылғалдылық 16-17%. Кенелердің негізгі бӛлігі минус 150С

температурада ӛліп қалады. Ӛміршеңдігін суықтан қорғалған жерлерде

жалғастырады. Дернәсілдер мен ересек дарақтар астық

тҧқымдастарының барлық тҥрлерін, әсіресе бидай мен қара бидайды

зақымдайды. Сондай-ақ ҧнға, кебекке, кӛкӛністерге және т.б. қауіп

тӛндіреді. Дән ҧрығын, эндоспермасын бҧзады, ӛнгіштігін, нан пісіру

сапасын тӛмендетеді, зақымданған астықтан алынған ҧн пайдалануға

жарамсыз болып қалады.

Бақылау сұрақтары

1.Қамбада болатын зиянды бунақденелілердің тҥрлерін, қандай

отрядтар мен тҧқымдастарға жататынын атаңыз.

2.Қор зиянкестерінің дамуына қолайлы жағдайларды атаңыз.

15 – тақырып. Қойма зиянкестеріне қарсы кҥресудің алдын алу және

қҧрту шаралар жҥйесі.

1.Қор зиянкестерін анықтау.

2.Қойма зиянкестеріне қарсы кҥресу шаралар жҥйесі.

Әдебиеттер: Н.Ә.1,2,3,4; Қ.Ә.1,2,3,4

Астық пен басқа ӛнімдердің сақталуын қамтамасыз ету,

шараларды жоспарлау ҥшін зақымдануды анықтау, яғни тірі

буынаяқтыларды анықтаудың маңызы зор. Зақымдануды анықтау ҥшін

астық ҥйіндісінен дәнді қолмен іріктеп алады. Кӛлемі 200м2 секциядан

әртҥрлі жерден және әр қабаттан 6 сынау ҥлгілерін іріктеп алады. Бәрін

90

қосып, одан массасы 0,1кг орта сынау ҥлгісін бӛліп алады. Астықты

қаптарда сақтағанда ҥлгілерді 5-7% қаптардан іріктейді. Орта ҥлгілерді

қалың матадан тігілген полиэтиленді астары бар қапшықтарға салады да,

этикетка жапсырып, зертханаға жібереді. Ҥлгілер талдауын іріктеп

алғаннан кейін екі тәуліктен кешіктірмей жҥргізеді. Астықтың

бунақденелілерімен және кенелермен анық тҥрде зақымдануына

талдауды мынандай тҥрде жҥргізеді. Кӛбелек жҧлдызқҧрттары шармап

кеткен дән кесектерін қолмен іріктеп алады. Дәннің орта ҥлгісін ӛлшеп

алып, бірнеше електерден ӛткізеді. Қолмен 1,5 және 2,5 мм

елеуіштермен 2 минут бойы, минутына 120 рет айналдыру арқылы

елейді. Бунақденелілерді жылдың суық мезгілінде қарқындылығын

арттыру ҥшін елек кӛздерін электршаммен қыздыру қажет. 2,5мм

елеуіштен ӛткен дәндерді ақ шыны талдау тақтасына жҧқа қабат жайып,

ірі бунақденелерді жинап алады. 1,5мм елеуіштен ӛткен дәндерді қара

тҥсті тақтада ҥлкейткіш шыны арқылы қарайды. Анықталған

зиянкестерді лас қоспаға салады. Астық сақтау кезінде зиян

келтірмейтін ӛлі зиянкестер мен тірі егіс зиянкестерін лас қоспаға

салады.

Астықтың жасырын формада зақымдануын дәндерді жару әдісі

және ―ҥлгілерді‖ бояу әдісі арқылы анықтайды. Орта ҥлгісінен массасы

50г аспаны алып, одан 50 дәнді іріктеп алады. Оларды жырашықтың

ҧзына бойына қандауырмен жарып, ҥлкейткіш шынымен қарайды.

Дамудың әртҥрлі кезеңіндегі тірі жәндіктердің жалпы санын есептеп

шығарады. Бояу әдісін қолданғанда 50г аспадан 250 дәнді еркін іріктеп

алады. Оларды торда бӛртуі ҥшін жылы (30С) суға 1 минутқа салып

қояды. Бҧдан кейін дән салынған торды 1% жаңадан дайындалған

марганец қышқыл калий ерітіндісіне ауыстырып салады. Ерітіндіде 20-

30 сек. ҧстайды. Дән бетіндегі артық бояуды кетіру ҥшін дәнді 20-30сек.

салқын суға салады. Мҧндайда дәннің бояуы қалпына келеді, «ҥлгілер»

қара тҥске боялады. Зақымданған дәндер мен анализ ҥшін алынған

дәндердің жалпы саны арасындағы пайызының айырмасы анықталады.

Сондай-ақ қойманың әр жерінен және тесіктерден жинап

алынған астық сыпырындылары және ҥйінділері талданады.

Сыпырындылар және ҥйінділерді диаметрі 2,5 және 1,5 мм ҧяшықтары

бар елеуіштерден ӛткізеді және мҧқият зерттейді.

Қорларды зиянкестерден қорғау шаралары. Карантиндік, алдын

алу, жою шараларынан тҧрады және зиянкестердің ерекшеліктерін

білуге негізделеді. Импортталған ӛнімдерді республикада жоқ тҥрлердің

енуін болдырмау ҥшін мҧқият тексеру және ошақтары анықталған

жағдайда оларды жою карантиндік шаралардың негізі болып табылады.

Карантиндік зиянкестер байқалған жағдайда газбен ӛңдеу және басқа

шаралар қолданылады.

Қор зиянкестері ҥшін қолайлы жағдайлар жоғары температура

мен ылғалдылық, сақтау орындарының санитарлық нормаға сай

болмауы. Сақтау орындарын, қоймаларды, оларға жақын орналасқан

91

аумақтарды қоқыстан жиі тазартып отырудың маңызы зор. Саңылаусыз

қоймаларды аэрозольдермен және газбен (фумигациялық отрядтар

кҥшімен) ӛңдеу. Қойма айналасын ӛңдеу бҥріккіштердің кӛмегімен

ылғалды тәсілмен жҥргізіледі. Тҧрғынжайды жӛндеу дезинсекциядан

кейін жҥргізіледі. Керосинді-ақбалшық эмульсиямен (1 л суға 200 г әк,

100г керосин) ақтаған дҧрыс. Астық сақтауға дейін қоспалардан

тазартылып, қалыпты ылғалдылыққа дейін жеткізілуі қажет. Сақтау

кезінде астықтың зиянкестермен зақымдануы анықталған жағдайда

газбен ӛңдеу және мҧздату қажет.