10. Ежелгі Қытай философиясы әлеуметтік, этикалық және саяси бағыттылықта дамыды. Ежелгі «и-цзинь» түпнұсқасында дүние бес элементтен: жер, су, от, ағаш, металлдан

Конфуцизмде моральдық-этикалық принциптер.

Конфуцизмді діннен гөрі, моральдық-этикалық, философиялық хикметтерге толы жол дегенге саяды. Конфуцизмнің моральдық жүйесі жалпы қоғам мен ұлт игілігіне арналды. Мақсаты – ұлттың саяси санасын оятып, әрі тәрбиелеп, мәңгілік бақытқа жеткізу болды.

Конфуцийдің діни әрекеттері Қытайдың көне діни ой-пікірлерін, дүниетанымдарын қалпына келтірумен басталды. Қаншама дау тудыратындығына қарамастан, ол «о дүниенің» бар екенін жоққа шығармады. Ол істелген күнәлардың жазасыз қалмайтынын, ондай күнәлардың есесі о дүниеге қарағанда бұл дүниеде-ақ қайтатынын, жамандық істеген адамның өз қателігін мойындап, кешірім өтіну керектігін баса айтты.

Дұға мен құлшылық – ол міндет, борышың. Бірақ үнемі жасалуға тиісті емес. Бұл діни тұрғыдан алғанда ораза тұтып, күнәдан арылғаннан кейін шалынған құрбандықтан тұрады. Конфуций моральдық-этикасының негізгі принциптері «Үлкен деректе» өзіңді, үй-ішіңді, ұлтыңды басқару, бейбітшілікті сақтаудың жолын табу деп тізбектеліп келе береді. Конфуций «Сұхбаттар» кітабында дүниеде бес нәрсені бес нәрсемен жүзеге асыру қабілеттілігін – «кемелді адамгершілік қасиеттері» деп түсіндіреді. Бұл адамгершілік қасиеттер: байсалдылық, жомарттық, ақ пейілділік, туралық және инабаттылық. Осыларды былайша тарқатып түсіндіре кетеді: «байсалды болсаң, құрмет атаулыға ие боласың. Жомарт болсаң, қалағаныңа қол жеткізесің. Ақпейілді шыншыл болсаң, халқың саған сенім артады. Турашыл болсаң, көптеген жетістікке жетесің. Инабатты болсаң, өзгелерді өзіңе қызмет еттіре аласың». Ол абыройы биік адамды «қиналғандарға қол ұшын беретін, байлардың дүниесін

арттырмайтын адам» деп түсіндіреді. –Жоғары дәрежелі адам мен төменшікті адамның арасындағы айырмашылық мынада, – деп түсіндіреді: – Ұлы мәртебелі адам ізгілікті, адамгершілікті іздейді, ал рухы төмен адам өз рахатын ойлайды. Мәртебесі жоғары адам заңға бағынып іс атқарса, төменшікті адам өз пайдасын күйіттеп кетеді. Ұлық адам тек туралықты ойласа, рухы төмен адам тек пайданы ойлап тұрады».

Конфуцийдің пайымдауынша, адам сыртқы сұлулықтан гөрі ізгілікке, адамгершілікке баулитын моральдық-этикалық приниптерге көңіл бөлсе, жанұясына қызмет етуде күш-жігерін аямаса, қожайындарына өмір бойы бас исе, достарымен арасындағы қарым-қатынастары шынайы болса, егер жұрт оны «түк білмейтін надан» деп есептесе де, ол өте данышпан, білгір адам болып қала береді.

Конфуцизмде жақсылық, турашылдық, әдептілік, ақылдылық және сенімділік – бес негізгі адамгершілік қасиет болып табылады. Бұл бойынша табысқа, жетістікке жету шарт емес. Өйткені Конфуций: «Табыс, жетістік әрдайым адамгершіліктің бар екендігіне дәлел бола алмайды Даналық пен адамгершілік дегеніміз – табысқа жетсең де, жетпесең де, ештеңеге қарамастан, жақсы, ізгі амалдарды қатаң жалғастыру», – дейді.

Конфуцийдің адамды өзіне төрт нәрсе арқылы иландырады:

1. Мәдениет.

2. Ел басқару. Жұмыс атқару.

3. Жоғары дәрежелі адамдардың алдында өзін дұрыс ұстау.

4. Сөзінде тұру

 

Конфуцизмде бес негізгі адамдық қарым-қатынас бар:

1. Бастық пен қызметкер арасындағы.

2. Әке-шеше мен бала арасындағы.

3. Ері мен әйелі арасындағы.

4. Бауырластар арасындағы.

5. Достар мен құрдастар арасындағы қарым-қатынас пен ізгі-құрмет.

Осы негізгі бес тұғырда адам өмірі қарым-қатынастарының барлығы қамтылды. Адамзат бейбіт өмір сүруі үшін өмірдің әр кезеңінде орта жолды ұстануға, шектен шығып кетпеуге, жақсылыққа – жақсылық, жамандыққа – әділеттілігін танытуы тиіс. Конфуций ысырапшылдыққа қарсы, ол үнемшілдікті дәріптейді. Көзге түсу үшін жасалған әрекеттерді құптамайды, қайырымдылықты және әділеттілікті ең маңызды екі ерекше қасиет деп біледі.

Мемлекетті басқаруда Конфуцийдің моральдық-этикалық идеясын қолдануға әбден болады. Оның пайымдауынша, мемлекетті ізгілікпен басқарған адам Темірқазыққа ұқсайды. Мемлекетті басқару – халқын болашағы жарқын жолға жетелеу деген сөз. Егер халқы туралықпен, әділеттілікпен басқарылып жатса, онда кім-кімнің де қателікке ұрынып, қарсы шығуға батылы бармас еді. Отанына қызмет етуден бас тартқан адамды ақылды деп әсте айтуға болмайды.

Бір елді басқаруға шақырыла қалсаңыз, істі ең әуелі неден бастар едіңіз? – деген сұраққа, Конфуций былай деп жауап берген болатын: «Әуелі тілді түзетер едім. Тіл түзелмесе, айтылған сөздер ойды дұрыс жеткізе алмайды. Ал егер ой дұрыс жеткізілмесе, атқарылуға тиісті істер оң нәтиже бермейді. Істер жөнді атқарылмаса, этика мен мәдениет тоқырай бастайды. Этика мен мәдениет тоқырауға ұшыраса, әділетсіздік үстемдік құрады. Ал егер әділет тура жолынан тайса, халық күш-қайратынан айырылып, әлсіздікке бет алады, ессіздікке ұрынады, халық не істерін және қайда бет алып бара жатқанын білмей дал болады. Міне сол себепті адам айтатын сөзін тура сөйлеуге тиіс. Сондықтан да ешбір нәрсе тілден артық маңызды бола алмайды».

Конфуцийдің пікірінше, үкіметті дұрыс басқару үшін ел билеген тұлға бес ұлы қасиетке аса мән беріп, төрт жаман қасиеттерден аулақ болуы керек.

Бес ұлы қасиет:

1. Асыра сілтеп жұмсаудан іргеңді аулақ салып, пайдалы болу.

2. Ашкөздікке салынбай, керектісін алу.

3. Такаппарлыққа белшесінен батпай-ақ, абыройға, құрметке ие болу.

4. Халқына масқаралықққа ұшырамайтындай қызметтер беру.

5. Қорқақтыққа салынбай-ақ ұлы болу

 

Төрт жаман қасиет:

1. Халқына түк үйретпей тұрып, өлімге үкім шығару. Мұны «зұлымдық» деп атайды.

2. Халқына бейхабар күйде күтпеген жерден жұмыс тапсыру. Мұны «зорлық, қысым» дейді.

3. Жедел орындалуы тиіс емес бұйрықтар шығарып, кейіннен мұның дереу орындалуын талап ету. Мұны «қатігездік, мейірімсіздік» дейді.

4. Жалпылама адамдарға бір іс тапсырғанда немесе оларға сыйлық тағайындағанда сараңдық таныту. Мұны «орынсыз әрекет» деп атайды.

Конфуцизмде әке-шеше сүйіспеншілігі: Балаға деген сүйіспеншілік маңызды орын алады. Бұл адамның жақындарына, туыстарына деген қарыздарлығынан бастау алады. Қоғамда үйлесімділік көзделеді. Үйлесімділіктің басты ұйытқысы – жанұя. Жанұяда әке-шеше сүйіспеншілігі – адамгершіліктің басты шыңы болып табылады.

Конфуцизмде моральдық-этикалық жағы – өзгесіне қарағанда басымдау келеді. Бұл жүйе басшылар үшін – ел басқару өнеріне, тектілер үшін – саяси моральдық-этикаға, халық үшін – салт-дәстүрге байланысты.

Этика даосизма

Основателем даосизма считают полулегендарного мудреца Лао-цзы (Ли Эр, Ли баян), живший в VI-V века до н.э (а возможно, и раньше) Главный трактат философии даосизма \"Путь добродетели\" (\"Дао де-цз бензин \") приписывают то же Лао-цзы, то его последователям, которые придерживались основных положений своего учителях положень свого вчителя.

Даосизм (кит - школа дао) - философское учение Древнего Китая о всеобщем и невидимый закон всего существующего-дао, которому подчиняются природа, общество, поведение и мышление индивидов

даосисты призвали следовать природе, жить естественной жизнью Они толковали дао как \"главное во всех вещах\", \"корень\", \"мать земли и неба\", \"первоначало мира\", \"творец всего сущего\", которое существует в состав дних взаимосвязи и взаимозависимости: человек зависит от земли, земля - ??от неба (космоса), небо - от дао, а дао - от себід неба (космосу), небо — від дао, а дао — від себе.

Человека и мир это учение трактует как закономерное порождение дао, часть природы, назначением которой является соблюдение добродетелей (где), т.е. жить с природой Напротив, любое искусственное вмешательство, попытки изменений нити естественный порядок бытия губительны для людей, является источником зла Кроме того, даосизм утверждает, что в уходе от законов природы должны правители, а не народ, поскольку инициатива покорения других стран идет именно от них Тот, кто руководствуется дао, никогда не пидпорюватиме другие страны, потому что это может обернуться против него Ведь там, где побывали войска, ничего не растет Поэтому после больших войн наступают голодные и рок роки.

Основной нравственный принцип даосизма - у вэй (не-деяния): человек, который познал дао, - бездействует; кто служит дао, то подавляет свои желания, становясь бездействующим Даосизм возвеличивал аскетизм и недеяние я, которое является одновременно самым деянием, поскольку благодаря ему можно достичь вершин познания Однако пропаганда Лаосской философией квиетизма (лат quietus - спокойный) имеет и рациональное начало, поскольку и своевольная деятельность людей, игнорирование объективных законов развития природы и общества часто порождают зло, к которым относятся и эксперименты с обществом (революции), и \"преобразования\" (точнее е \"искажение\") человеком природы тощ;) людиною природи тощо.

Итак, основные положения этики даосизма провозглашают необходимость соблюдения определенного природой пути, соблюдение принципа недеяния Счастье народа заключается в возвращении к равенству и родоплеменных от дносин, а счастье мудреца - в умеренности, простоте, близости к природе Поэтому в настоящий человеку главным является не \"благородство\" (социальный статус), а естественность добродетелейоброчесності.

\