2.4.2. Treść przepisów Konwencji w sprawie zapobiegania I karania zbrodni ludobójstwa

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa przyjęta została 9 grudnia 1948 r., a zatem dzień przed przyjęciem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Towarzyszyły jej dwie rezolucje; pierwsza z nich dotyczyła powołania Międzynarodowego Trybunału Karnego, druga odwoływała się do stosowania przedmiotowej konwencji na terytoriach zależnych¹¹⁵.

Przepisy Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa adresowane są z jednej strony bezpośrednio do państw-stron konwencji, z drugiej zaś formułują zakazy skierowane do jednostek. Ludobójstwo można by zatem postrzegać jako złamanie postanowień traktatu bądź jako zbrodnię w świetle międzynarodowego prawa karnego¹¹⁶.

Przykładowo rząd Dominikany potraktował przepisy konwencji w sprawie ludobójstwa jako akt prawny z zakresu prawa karnego, podnosząc, że definicja ludobójstwa powinna być "tak wyczerpująca jak to jest możliwe", ponieważ przepisy prawa karnego nie mogą być interpretowane rozszerzająco¹¹⁷. Stanowisko Dominikany wydawało się być jednak odosobnione i nie podjęto nad nim szerszej debaty¹¹⁸. Projektodawcy konwencji przesądzili bowiem, iż wspomniane zakazy nakładane na jednostki muszą być implementowane do krajowych porządków prawnych przez państwa, które ratyfikowały konwencję. Sformułowana przez projektodawców konwencji definicja ludobójstwa adresowana jest zatem do jednostek jedynie pośrednio. Bezpośrednim adresatem przepisów konwencji są państwa-strony tej konwencji¹¹⁹.

W niektórych przypadkach art. II konwencji w sprawie ludobójstwa może być stosowany w prawie krajowym bezpośrednio¹²⁰. W takich sytuacjach interpretacja terminów użytych w konwencji, a niezdefiniowanych w żadnym z aktów prawa międzynarodowego, zależy od uznania sędziów orzekających w sprawach o ludobójstwo. Podnosi się również, że skazanie za popełnienie zbrodni ludobójstwa jest możliwe nawet, gdy państwo nie wprowadziło kary przed popełnieniem przez oskarżonego osądzanego czynu¹²¹.

Artykuł VI konwencji w sprawie ludobójstwa przewidział możliwość wydawania orzeczeń w sprawach o ludobójstwo - przez międzynarodowy trybunał karny, "którego kompetencja będzie obejmowała te Umawiające się Strony, które kompetencję tę przyjmą". Jego powołanie również uzależnione było od decyzji państw. Brak funkcjonowania takiego trybunału nie zwalniał jednak państw od obowiązku zapobiegania tej zbrodni i karania sprawców.

W trakcie prac nad ostatecznym tekstem konwencji pojawiły się rozbieżności dotyczące kolejności prac nad preambułą oraz poszczególnymi artykułami. ZSRR nalegał, by rozpocząć rozważania od preambuły. Inne delegacje wolały jednak, by dyskusja na ten temat została odłożona na koniec rozważań nad ostatecznym tekstem. Postanowiono więc rozpocząć prace od art. 1 projektu konwencji o zapobieganiu i ściganiu zbrodni ludobójstwa opracowanego przez Specjalną Komisję¹²².

Przepis art. I konwencji w sprawie ludobójstwa stanowi, iż ludobójstwo jest zbrodnią w obliczu prawa międzynarodowego; pojęcie to nie zostało stworzone na potrzeby projektu konwencji, lecz istniało już wcześniej¹²³. W trakcie prac Szóstego Komitetu rozważano również, czy ludobójstwo jest zbrodnią odrębną od zbrodni przeciwko ludzkości¹²⁴. Ówcześnie jednak zbrodnia przeciwko ludzkości mogła być popełniana jedynie w trakcie konfliktu zbrojnego, a projekt francuski stanowiący o "zbrodni przeciwko ludzkości znanej jako zbrodnia ludobójstwa" został odrzucony¹²⁵. Sukcesem prac nad konwencją w sprawie ludobójstwa było zatem ustalenie w art. I tej konwencji, iż zbrodnia ludobójstwa może zostać popełniona zarówno w czasie pokoju, jak i podczas wojny. Wydaje się to wykluczać potraktowanie ludobójstwa jako zbrodni należącej wyłącznie do prawa humanitarnego¹²⁶.

Ten sam artykuł nakłada na państwa-strony konwencji obowiązek zapobiegania zbrodni ludobójstwa i karania za nią. Do problematyki związanej z zapobieganiem zbrodni ludobójstwa odwołuje się również art. VIII konwencji, który stanowi, że państwa-strony mogą zwrócić się "do właściwych organów Narodów Zjednoczonych o przedsięwzięcie przewidzianych w Karcie Narodów Zjednoczonych środków, które uznają za odpowiednie dla zapobieżenia i stłumienia aktów ludobójstwa lub innych czynów wymienionych w artykule III".

Artykuł II konwencji wprowadza pojęcie ludobójstwa jako zamiaru zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich. Konwencja nie zawiera jednak definicji prawnej samego terminu "zamiar".

Jak twierdził J. Quigley, podczas debaty dotyczącej treści konwencji w sprawie ludobójstwa delegaci państw nie rozważali ilościowych rozmiarów, które można by odnieść do wyrażenia "w części". Termin ten miał jedynie podkreślać, iż nie jest wymagane przez przepisy konwencji zniszczenie całej grupy określonej przy pomocy przymiotników "narodowa, rasowa, etniczna, religijna"¹²⁷.

W konwencji w sprawie ludobójstwa zamieszczono także określenie group as such ("grupa, jako taka"), które również nie zostało zdefiniowane: by zrozumieć jego znaczenie, jak wskazał W.A. Schabas, należy się odwołać do prac nad tą konwencją¹²⁸.

W trakcie obrad Szóstego Komitetu Wielka Brytania opowiedziała się za usunięciem elementu motywacji popełnienia ludobójstwa z definicji ludobójstwa¹²⁹. Jak podnosił G. Fitzmaurice, "koncepcja zamiaru została już sformułowana na początku tego artykułu. Mamy do czynienia z ludobójstwem, jeżeli tylko istniał zamiar zniszczenia grupy, niezależnie od motywacji, na jaką może powołać się sprawca, Zwrot [odnoszący się do motywacji popełnienia ludobójstwa] nie był jedynie bezużyteczny, był także niebezpieczny, ponieważ jego zawężający charakter umożliwiałby tym, którzy popełnili zbrodnię ludobójstwa, formułowanie twierdzeń, że nie popełnili oni ludobójstwa "z powodów wymienionych w konwencji""¹³⁰.

Wenezuela popierała poprawkę brytyjską, zmierzającą do usunięcia z definicji ludobójstwa wzmianek o motywacji, poszukiwała jednak rozwiązania kompromisowego. William A. Schabas przytoczył wypowiedź M. Pérez-Peroza (przedstawiciela Wenezueli), w której delegat tego kraju wyjaśniał, w jaki sposób zdaniem Wenezueli powinna być interpretowana poprawka tego państwa. "Celem poprawki miało być zapewnienie większej dyskrecjonalności sędziom powołanym do orzekania w sprawach o ludobójstwo. [...] Przyjęcie poprawki wenezuelskiej miałoby umożliwić sędziom wzięcie pod uwagę innych motywacji niż te, które zostały wymienione w sporządzonym ad hoc projekcie Specjalnej Komisji"¹³¹. W poprawce wenezuelskiej zaproponowano także wprowadzenie do konwencji w sprawie ludobójstwa terminu "jako taka".

Wyrażenie "grupa jako taka" miało odpowiadać państwom, które opowiadały się za utrzymaniem motywacji w tekście konwencji. Motywacja miała być zamieszczona, w opinii Wenezueli, właśnie w sformułowaniu "jako taka". "Obawiając się, że włączenie motywacji do Konwencji mogłoby doprowadzić do niejednoznacznego rozumienia i stosowania Konwencji, Stany Zjednoczone wypowiedziały się za przyjęciem poprawki Wenezueli"¹³². Zdaniem ZSSR, sformułowanie to miałoby oznaczać, iż w sprawach o ludobójstwo członkowie grup chronionych mieliby być eksterminowani jedynie z powodu przynależności do takiej grupy¹³³, co zawęziłoby rozumienie znaczenia zbrodni ludobójstwa¹³⁴. Z kolei J. Spiropoulos stwierdził, iż "przyjęcie poprawki wenezuelskiej mogłoby oznaczać, że zdecydowano o włączeniu motywów do definicji, ale bez ich wyliczania"¹³⁵.

W pierwszej kolejności głosowano nad poprawką Wielkiej Brytanii. Została ona odrzucona dużą ilością głosów. Kiedy przewodniczący Szóstego Komitetu podjął decyzję o głosowaniu nad przyjęciem poprawki wenezuelskiej, zwrócił uwagę, iż o jej przyjęciu zadecyduje każdy rząd przy ratyfikacji i stosowaniu konwencji w sprawie ludobójstwa¹³⁶.

Stany Zjednoczone Ameryki Północnej wyraziły wątpliwości co do łączenia przedstawionej przez Wenezuelę interpretacji z zaakceptowaną przez państwa treścią projektu konwencji w sprawie ludobójstwa. Skonstatowały, iż Komisja powinna była podkreślić, że "niekoniecznie akceptuje wykładnię zaproponowaną przez autora poprawki"¹³⁷. Jej przewodniczący powiedział, że takie właśnie były intencje wspomnianej Komisji¹³⁸. Urugwaj zaproponował, a przewodniczący wyraził zgodę, by utworzyć grupę roboczą, która by wyjaśniła, jakie konsekwencje wiążą się z przyjęciem wenezuelskiej poprawki. Komitet odrzucił jednak urugwajski wniosek¹³⁹.

Próbując odpowiedzieć na pytanie, czy Komitet przyjął, czy odrzucił wniosek, W.A. Schabas przytoczył uwagę N. Robinsona, zgodnie z którą stanowisko Komitetu nie było zdecydowane¹⁴⁰. Nicodeme Ruhashyankiko uznał wagę zagadnienia motywacji przy ludobójstwie, jednak nie zajął w tej sprawie żadnego stanowiska¹⁴¹. Komisja Ekspertów ds. zbrodni wojennych w byłej Jugosławii stwierdziła, że motywacja nie jest elementem ludobójstwa, ponieważ nie jest ona konstytutywnym elementem ludobójstwa w większości ustawodawstw na świecie¹⁴². Można by też stwierdzić, że motywacje towarzyszące zamiarowi zniszczenia jednej z chronionych grup nie zostały zamieszczone w przepisach konwencji w sprawie ludobójstwa¹⁴³.

W ostatecznej wersji konwencji w sprawie ludobójstwa wymieniono w art. II uznano za ludobójstwo następujące postaci tej zbrodni: zabójstwo członków grupy; spowodowanie poważnego uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy; rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego; stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy; przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy.

W trakcie prac Komitetu Specjalnego powstały rozbieżności związane ze znaczeniem angielskiego killing i francuskiego meurtre. Ten ostatni termin łączy się bowiem ściśle z popełnieniem czynu z premedytacją, podczas gdy do znamion tego pierwszego premedytacja należeć nie musi. Przedstawiciel USA, będący jednocześnie przewodniczącym Specjalnej Komisji, zwrócił jednakże uwagę, że czyn polegający na zabijaniu członków grupy należy do strony przedmiotowej ludobójstwa, podczas gdy zamiar do strony podmiotowej. Dyskusja na temat tego, który z terminów trafniej obejmuje cel założony przez projektodawców, byłaby zatem bezzasadna¹⁴⁴.

Wstępna wersja czynu wymienionego w punkcie (b) art. II konwencji w sprawie ludobójstwa, przygotowana podczas prac Specjalnej Komisji, to "osłabianie fizycznej integralności członków grupy". W trakcie prac Szóstego Komitetu dodano termin "poważny" i uwzględniono "rozstrój zdrowia"¹⁴⁵.

Projektodawcy konwencji w sprawie ludobójstwa nie mieli wątpliwości, że czyn polegający na rozmyślnym stworzeniu dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego będzie stanowił jeden z czynów wchodzących w zakres strony przedmiotowej zbrodni ludobójstwa. Przykładem takich działań obliczonych na spowodowanie ciężkich warunków życia były dla projektodawców żydowskie getta. Pomimo kilku dyskusji na temat potrzeby zamieszczenia przymiotnika "rozmyślne", Szósty Komitet zaakceptował jednak bez zbyt wielu debat takie sformułowanie tego czynu¹⁴⁶.

Zarówno podczas obrad Specjalnej Komisji, jak i Szóstego Komitetu czyn polegający na stosowaniu środków mających na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy został włączony do definicji bez prowadzenia dodatkowych debat¹⁴⁷.

Na temat przymusowego przekazywania dzieci grupy do innej grupy wypowiadała się w trakcie prac nad projektem konwencji Grecja. Państwo to uważało, że dołączenie takiego czynu jest konieczne, by uczynić listę czynów wyczerpującą. Sformułowanie "dzieci grupy do innej grupy" dodane zostało, by wyłączyć geograficzne transfery dzieci z jednego państwa do innego¹⁴⁸.

Artykuł III Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa stanowi:

"Następujące czyny podlegają karze:

a) ludobójstwo,

b) zmowa w celu popełnienia ludobójstwa,

c) bezpośrednie i publiczne podżeganie do popełnienia ludobójstwa,

d) usiłowanie popełnienia ludobójstwa,

e) współdziałanie w ludobójstwie".

Artykuł III konwencji w sprawie ludobójstwa wskazuje zatem, że karalne jest nie tylko samo dokonanie zbrodni ludobójstwa. Postanowienie to zostało przyjęte jednomyślnie, choć w trakcie obrad Szóstego Komitetu zgłaszane były wnioski mające na celu jego zmianę¹⁴⁹.

Termin "zmowa" jest rzadko używany w konwencjach odnoszących się do międzynarodowego prawa karnego. Użycie tego terminu w konwencji w sprawie ludobójstwa należy powiązać ze zmową w celu popełnienia przestępstw przeciwko pokojowi, jak o tym stanowi art. VI lit. a StMTW¹⁵⁰.

Najbardziej kontrowersyjny podczas obrad Szóstego Komitetu paragraf przepisu projektu konwencji w sprawie ludobójstwa odnosił się do bezpośredniego i publicznego podżegania. Niektórzy delegaci, powołując się na zasadę wolności słowa, wychodzili z założenia, że paragraf ten powinien zostać usunięty¹⁵¹. ZSRR stał natomiast na stanowisku, iż należy rozszerzyć znaczenie podżegania na wszelkie formy propagandy. Delegat radziecki złożył wniosek, zgodnie z którym: "Wszelkie formy publicznej propagandy za pośrednictwem prasy, radia i kina, których celem jest wzbudzenie rasowej, narodowej lub religijnej niechęci lub nienawiści, lub które zmierzają do spowodowania zbrodni ludobójstwa - są karalne". Wniosek ten został jednak odrzucony¹⁵². Należałoby jednak wziąć pod uwagę, iż w trakcie debaty nad przepisem wskazującym czyny stanowiące ludobójstwo tekst projektu konwencji przewidywał wśród grup chronionych także grupę polityczną, który to termin został ostatecznie wykluczony. Niemniej jednak, zdaniem W.A. Schabasa, obecność w tekście projektu terminu "grupy polityczne" w trakcie obrad nad wnioskiem ZSSR musiało mieć wpływ na podejście delegatów do propozycji poprawki stanowiącej o rozumieniu podżegania jako wszelkich form propagandy¹⁵³.

Delegat USA głosował przeciwko przyjęciu powyższego wniosku i "powołał się na zasadę wolności słowa, która może być ograniczona wedle judykatury amerykańskiej do I poprawki Konstytucji Stanów Zjednoczonych, tylko w wypadku clear and present danger (doktryna jawnego i bezpośredniego niebezpieczeństwa). [...] Zdaniem Sędziego Holmesa [twórcy doktryny jawnego i bezpośredniego niebezpieczeństwa - dop. D.D.] gaśnie prawo do wolności słowa wówczas, gdy "użyte słowa są tego rodzaju, iż stwarzają - oceniając rzecz wedle obiektywnych mierników - jawne i bezpośrednie niebezpieczeństwo, tj. mogą sprowadzić takie ujemne skutki, których Kongres ma prawo zabronić""¹⁵⁴. Jerzy Sawicki uważał jednak, że nawet w ramach doktryny "jawnego i bezpośredniego niebezpieczeństwa" możliwy byłby zakaz propagandy nienawiści rasowej bez naruszania Konstytucji, czego potwierdzeniem jest wskazana przez autora sprawa Frohwerk contra USA z roku 1919 r.¹⁵⁵

W świetle powyższych wywodów należy połączyć czyn bezpośredniego i publicznego podżegania z karalnością bezpośredniego i publicznego nawoływania do popełnienia tej zbrodni¹⁵⁶. Termin "bezpośrednie prywatne podżeganie" zamieszczony w projekcie konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa opracowanym przez Specjalną Komisję¹⁵⁷ został wyłączony z tekstu projektu Komitetu Szóstego¹⁵⁸.

Uwagi zostały zgłoszone przez ZSRR także do czynu usiłowania. W porównaniu do rozumienia tego terminu przez pozostałych członków Szóstego Komitetu państwo to dążyło bowiem do rozszerzenia znaczenia tego terminu o czyny przygotowawcze. Wniosek ZSSR został ponownie odrzucony¹⁵⁹. Przygotowanie do ludobójstwa okazało się być stadium popełnienia zbrodni budzącym wiele kontrowersji w trakcie prac nad konwencją w sprawie ludobójstwa¹⁶⁰. Karalność przygotowania została pierwotnie przewidziana w projekcie konwencji sporządzonym przez Sekretariat¹⁶¹. Karze podlegało, zgodnie z tym projektem, prowadzenie publicznej akcji propagandowej. W toku prac nad konwencją ostatecznie jednak ustalono, że przygotowanie nie jest karalne¹⁶².

Definicja usiłowania nie została bliżej sprecyzowana, jednakże jej umieszczenie w art. III konwencji w sprawie ludobójstwa daje asumpt do objęcia sankcją czynów polegających na usiłowaniu ludobójstwa. Wcześniejsze traktaty (w tym także StMTW w Norymberdze czy StMTW w Tokio), jak zwraca na to uwagę R.S. Clark, pozostawiały możliwość kryminalizacji usiłowania prawu krajowemu na podstawie własnej doktryny prawa karnego. Wreszcie, współdziałanie (działanie dwóch lub więcej osób w porozumieniu, którego treścią jest wspólne popełnienie czynu zabronionego) odnosi się do osób, które wykonują ludobójstwo lub pomagają w jego popełnieniu¹⁶³.

Konwencja w sprawie ludobójstwa nie stanowi o większej lub mniejszej powadze każdego z wyodrębnionych w art. III czynów. Ustanowienie dla każdego z czynów wymienionych w art. III konwencji w sprawie ludobójstwa różnych sankcji karnych jest związane z zabiegami implementacyjnymi ze strony państw, które do niej przystąpiły.

Postanowienia konwencji w sprawie ludobójstwa nie dają wytycznych co do zakresu i wysokości kar, które zostaną przewidziane za popełnienie omawianej zbrodni. Przepis art. V konwencji w sprawie ludobójstwa zobowiązuje jednak strony konwencji do "wydania, zgodnie z ich konstytucjami, przepisów prawnych koniecznych dla wykonywania postanowień niniejszej Konwencji, a w szczególności dla skutecznego karania winnych ludobójstwa lub innych czynów, wymienionych w Artykule III".

Kolejny przepis wyznacza zasadę irrelewantności pełnionych funkcji publicznych. Oznacza to zatem, że odpowiedzialność karną poniesie każdy, komu udowodni się popełnienie czynu wymienionego w art. III, bez względu na to, czy osoba ta jest konstytucyjnie odpowiedzialnym członkiem rządu, funkcjonariuszem publicznym, czy też osobą prywatną¹⁶⁴.

Stosownie do artykułu VI konwencji osoby oskarżone o ludobójstwo mają być osądzone przez właściwy trybunał państwa, na obszarze którego czyn został dokonany albo przez międzynarodowy trybunał karny. W świetle postanowienia art. VI konwencji pierwszeństwo w osądzaniu sprawców zbrodni ludobójstwa należeć będzie do państwa, na terytorium którego ją popełniono¹⁶⁵. Dlatego też wydaje się, że inne państwa są zobowiązane do przychylenia się do wniosku o ekstradycję oskarżonego o popełnienie ludobójstwa, gdy wniosek ten wystosowany został przez państwo, które na mocy art. VI konwencji w sprawie ludobójstwa posiada priorytet odnośnie do osądzenia osoby oskarżonej o popełnienie zbrodni ludobójstwa, czyli to państwo, na którego obszarze popełnione zostało ludobójstwo¹⁶⁶. Nie można uznać, że popełnione ludobójstwo jest przestępstwem politycznym, i uczynić z tego podstawy do sformułowania odmownej odpowiedzi na wniosek o ekstradycję (art. VII konwencji w sprawie ludobójstwa).

W art. IX konwencji w sprawie ludobójstwa zamieszczona została klauzula o rozstrzyganiu sporów. Zgodnie z nią spory "dotyczące wykładni, stosowania lub wykonania niniejszej Konwencji, jak również spory, dotyczące odpowiedzialności państwa za ludobójstwo lub inne czyny wymienione w artykule III, będą oddawane do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości na żądanie którejkolwiek Strony w sporze".

Problematyka podpisania, ratyfikacji lub przystąpienia do konwencji w sprawie ludobójstwa, a także odstąpienia od niej oraz jej rewizji została uregulowana w przepisach art. XI-XVIII konwencji¹⁶⁷.

W konwencji w sprawie ludobójstwa zostały uregulowane ponadto: kwestia daty, jaką nosić będzie konwencja (jest to data 10 grudnia 1948 r.) oraz daty, z jaką umowa wejdzie w życie (art. XIII). Zamieszczone są również informacje na temat języków, w jakich umowa została sformułowana (chodzi o język chiński, angielski, francuski, rosyjski i hiszpański; teksty umów sporządzonych w tych językach mają jednakową moc obowiązującą, o czym stanowi art. X).

Przepis art. XIX odnosi się do formalnych kwestii związanych z zarejestrowaniem konwencji w sprawie ludobójstwa przez Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych.

Po uzgodnieniu ostatecznej treści każdego z artykułów Szósty Komitet powrócił do zagadnień związanych z treścią preambuły konwencji w sprawie ludobójstwa¹⁶⁸. Preambuła składa się z trzech paragrafów. W pierwszym odwołano się do rezolucji 96(I), stwierdzając, iż "ludobójstwo jest zbrodnią w obliczu prawa międzynarodowego, sprzeczną z duchem i celami Narodów Zjednoczonych i potępioną przez świat cywilizowany". W paragrafie drugim podkreślono, iż "we wszystkich okresach historycznych ludobójstwo wyrządziło ludzkości wielkie straty". Delegaci nie zgłosili zastrzeżeń co do tego historycznego podłoża ludobójstwa i stwierdzenia, iż ludobójstwo istniało dużo wcześniej przed datą przyjęcia rezolucji Zgromadzenia Ogólnego nr 96(I)¹⁶⁹. Związek Radziecki uważał za ważne dołączenie informacji na temat współczesnej w tamtym okresie historii i wydarzeń¹⁷⁰, jednak nie wyrażono zgody na powiązanie ludobójstwa z faszystowsko-nazistowskimi ideologiami¹⁷¹.