4.2. Sprawcy ludobójstwa

W doktrynie nie ma wątpliwości, iż ludobójstwo mogą popełniać "zwykli ludzie"⁴, co potwierdzono również w orzeczeniu MTKR w sprawie Kayishema i Ruzindana ⁵. Oskarżony uważał, iż jest niewinny, jako że jest biznesmenem, a twierdził, że ludobójstwo to zbrodnia, której podmiotem mogą być jedynie wyżsi funkcjonariusze państwowi. MTKR uznał natomiast, że rozumowanie sprawcy jest błędne, stwierdzając przy tym, iż ludobójstwo nie jest zbrodnią, która może zostać popełniona jedynie przez sprawców należących do określonej kategorii wyodrębnionej ze względu na ich szczególne cechy czy właściwości.

Statuty międzynarodowych trybunałów karnych stanowią o odpowiedzialności karnej za np. planowanie, podżeganie, wydanie rozkazu, ułatwianie i nakłanianie, popełnienie ludobójstwa objętego jurysdykcją przedmiotową takich trybunałów⁶. Dlatego też K. Lescure i F. Trintignac wymienili trzy kategorie sprawców. Są to, ich zdaniem: przywódcy polityczni, przełożeni i podwładni lub ci, którzy "tylko wykonywali rozkazy"⁷.

Jak zauważył M.Ch. Bassiouni - łatwiej jest wykazać zamiar popełnienia zbrodni ludobójstwa, gdy sprawcą tej zbrodni jest przywódca⁸. Dowodem mogą być wtedy wystąpienia, dokumenty (raporty, sprawozdania), których treść dobitnie świadczy o zamiarze zniszczenia którejś z grup chronionych. Trudniej jest natomiast udowodnić wypełnienie elementów podmiotowych ludobójstwa przez sprawców realizujących jedynie politykę przywódcy, tzn. popełniających tę zbrodnię na innych szczeblach⁹.

W doktrynie sformułowano pytanie: "czy ludobójstwo wymaga planu?", które stało się podstawą do przedstawienia dwóch hipotez przedstawiających scenariusze ludobójstwa. Pierwsza z nich określana jest mianem hipotezy piechurów (footsoldier hypothesis). Zgodnie z nią, nie można przypisać żołnierzom odpowiedzialności karnej za ludobójstwo, jako że nie posiadają oni świadomości celu prowadzonych przez siebie działań, podjętych, by zniszczyć w całości lub w części grupę chronioną przez konwencję w sprawie ludobójstwa. Piechurzy nie mają świadomości popełniania zbrodni ludobójstwa, a co zatem idzie - zamiaru przestępczego (mens rea). Druga z hipotez została określona przez W.A. Schabasa mianem serial killer hypothesis - hipotezy seryjnych morderców. Zakłada ona istnienie i działanie pojedynczego ludobójcy (a lone genocidaire), który zamierza zniszczyć wymienioną rodzajowo w konwencji w sprawie ludobójstwa grupę, ale czyni to bądź w izolacji, albo - co zdarzy się z większym prawdopodobieństwem, w kontekście prowadzonej kampanii nienawiści rasowej i prześladowań¹⁰.

Przepis art. II konwencji w sprawie ludobójstwa nie wymaga istnienia zbiorowego sprawcy tej zbrodni, jak również uprzedniego zaplanowania ludobójstwa bądź podjęcia czynów na szeroką skalę. Możliwość popełnienia ludobójstwa przez jedną osobę została uznana za prawdopodobną przez Izbę Orzekającą MTKJ w sprawie Jelisić. Należałoby jednak udowodnić, że jedna osoba miała zamiar dokonania czynu ludobójstwa¹¹ i samodzielnie wypełniła wszystkie elementy zbrodni ludobójstwa.

Koncepcja jednosprawcy popełniającego ludobójstwo nie została jednak zaakceptowana przez Komisję Przygotowawczą, która opracowała tekst Elementów Definicji Zbrodni¹².

Obawy przed możliwością pociągnięcia do odpowiedzialności karnej przez MTK jednosprawców zbrodni ludobójstwa doprowadziły do wprowadzenia do Elementów Definicji Zbrodni zapisu o czynie, który "został popełniony w kontekście wyraźnego wzoru podobnego postępowania skierowanego przeciwko grupie lub był czynem, który sam mógł spowodować takie zniszczenie". Celowość włączenia tego postanowienia do EDZ jest kontrowersyjna. Zdaniem R. Cryera, postanowienie to zawęża rozumienie terminu zbrodni ludobójstwo¹³.