І бөлім

Химиялық технологияның жалпы мәселелері і тарау. Химиялық технологияның мазмұны

1. Химия өндірістерінің ғылыми негіздері

Химиялық технология – табиғи шикізатты немесе жартылай өнімді халыққа қажет өндіріс құралдарын өндіретін әдістермен химиялық процестерді зерттейтін ғылым.

“Технология” күрделі екі грек сөзінен құралған: “технос – өнер, шебер немесе шебер кәсіп”, “логос - ғылым”, демек технология – өнер туралы ғылым. “Технология” деген сөз бірінші рет 1772 ж. аталған.

Технология екі түрге бөлінеді: механикалық және химиялық. Механикалық технология – процестің нәтижесінде (шикізаттардың) материалдардың тек қана сыртқы пішіні және түрі өзгереді. Мысалы, ағаштан жиһаз дайындау. Химиялық технология – процестің нәтижесінде (шикізаттардың) материалдардың құрамы және ішкі құрылысы өзгереді, алынған зат (өнім) бастапқы шикізаттың физико-химиялық қасиеттерін қайталамайды, құрамы және ішкі құрылысы басқаша, өзгеше болады. Мысалы, аммиакты синтездеу:

N₂ + 3H₂ ↔ 2NH₃

Химиялық технология ғылымы XVIII ғасырдың соңғы жылдары өзіне тиісті орын алып, 1806 ж. Мәскеу университетінде технология пәні алғаш рет студенттерге оқыла бастады, осыдан соң 1808 ж. Қазан университетінде, 1911 ж. Харьков университетінде оқу процесінде негізгі оқытылатын пәндердің қатарына енгізілді. 1804 жылдан бастап оқулық жазылып және “технология журналы” баспадан жарыққа шыға бастады.

Химиялық технологияның дамуына орыстың атақты химик-ғалымдарының еңбектері тікелей, не болмаса жанама түрде үлкен әсерін тигізді, атап айтқанда олар: М. В. Ломоносов, Д.И. Менделеев, Н.И. Зинин, Н.А. Каблуков, Н.С. Курнаков, Д.Н. Зелинский, С.В. Лебедев, А.Е. Ферсман және тағы басқа шетел ғалымдарымен қатар Қазақстанда Ә.Б. Бектұров, Б.А. Бірімжанов, А.Ш. Шәріпханов, Н.А. Әзірбаев, Б.А. Жұбанов, Е.М. Шайхутдинов, Е.. Ерғожин және т.б.

Қазіргі уақыттағы химиялық технологияның алдына қойған негізгі мақсаттары: химиялық-технологиялық процестердің физика-химиялық заңдылықтарын және олардың жүру жағдайларын зерттеу, химия өндірістерінің технологиялық сұлбасын құру, химиялық реакция жүретін аппараттардың, машиналардың және қолданылатын құралдардың конструкциясын анықтау.

Табиғи ортаны химиялық ластанудан қорғайтын әдістерді таңдау, белгілеу, химиялық өндірістерді бақылау, автоматтандыру және меңгеру әдістерін прогрессивтеу, жаңарту. Өнімнің сапасын көтеру, өзіндік құнын төмендету және т.б.

Жоғарыда айтылған мақсаттар тек қана арнаулы білімді мамандармен орындалады, іргелі және қолданылмалы зерттеу жұмыстардың нәтижесінде шешіледі.

2. Химия өндірістерін ұйымдастыру

Химиялық өндірістер негізгі және көмекші цехтардан (цех-өнеркәсіптердің негізгі өндірістік бөлімшесі) құралады. Өндірістің меңгерушісі – директор, директордың бірінші орынбасары – бас инженер. Бас инженер өнеркәсіптің барлық өндіріс әрекеттерін меңгереді.

Өндірісті тікелей зауыт басқармасы меңгереді, оның құрамында әртүрлі бөлім меңгерушісі болады: бас өндірістік технолог, бас механик, жоспарлау, қаржы, технологияны бақылау және т.б. бөлімдер.

Өнеркәсіптің құрамында ерекше маңызды бөлімшенің бірі – орталық зауыт және цех зертханалары. Олардың негізгі міндеттері: өндірісті және өнімнің сапасын бақылау, технологияны кемелдендіру, өндіріске жаңа әдістерді енгізу және өнімдерді өндірудің әдістерін ұсыну. Орталық зауыт зертханасы (ООЗ) құрамында өндірісті бақылау ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізетін бөлімшелер болады. ООЗ бастығы бас инженерге бағынады.

Техникалық бақылау бөлімі (ТББ) – жоғары сапалы өнім алуды қамтамасыз ететін бөлім. ТББ – шикізаттан бастап, оны өңдеу процесін және өндірілген өнімнің сапасын қадағалап бақылайды. ТББ бастығы тікелей директорға бағынады. Егер дайын болған өнімнің сапасы стандарттарға сай келмесе (стандарттар – бір үлгіге келтіру: мемлекеттік стандарт МСТ; салалық стандарт ССТ; республикалық стандарт – РСТ; кәсіпорынның стандарты - КСТ), “ТББ” бастығы өнімді өндіруді тоқтауға нұсқау бере алады.