1.3 Құқықтың ұғымы мен белгілері

Құқық дегеніміз – мемлекет шығарған немесе  ресми түрде бекіткен, мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін, адам бостандығы өлшемін білдіретін, жалпыға бірдей міндетті, формальды анықталған заң нормаларының (ережелерінің) жүйесі.

Құқықтың негізгі белгілеріне мыналар жатады:

- саналылық-еріктілік сипаты;

- жалпыға міндеттілігі;

- нормативтілігі;

-мемлекетпен қамтамасыз етілуі;

-формальды анықтылығы;

құқықтың жүйелілігі;

-өзгермелілігі;

- құқық әділдік пен бостандық идеяларын білдіреді.

Құқықтың мазмұны. Құқықтың түсініктері өте көп, бірақта олардың мазмұны біреу-ақ: қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп, басқару; қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени т. б. бағыттарын  дамыту;  мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың өкілеттігін, арақатынасын реттеп, басқарып отыру;  халықаралық қатынастарды реттеп басқару.

Құқықтың мәні - өркениеттілік жағдайында қоғамдық қатынастарды реттеуден, нормативтік негізде қоғамның тұрақты ұйымдастырылуына жете отырып, демократияның, экономикалық бостандықтың, тұлға бостандығын жүзеге асырылуынан көрінеді.

Құқық жалпы әлеуметтік мәніне ие болады, әрбір адамның мүддесіне қызмет етеді, әлеуметтік байланыстардың ұйымшылдығын, реттілігін, тұрақтылығы мен дамуын қамтамасыз етеді.

Құқықтың функциялары - құқықтың  қоғамдық қатынастарды  реттеудегі   рөлін  көрсететін құқықтық әсер етудің негізгі бағыттары, яғни адамдардың  іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне  нормативтік  актілердің  жасайтын  ықпалы, сол  арқылы  қатынастардың  дұрыс және  дер  кезінде  орындалуы  қамтамасыз  етіледі.

Құқықтың  өзіне  тән  2  функциясы  бар, ол  реттеуші  және  қорғаушы  функциялар.

Реттеуші  функциясы – нормативтік  актілер  арқылы қоғамдық қатынастардың  байланысын, орындалу  жолдарын, бағыттарын анықтап  отырады, позитивтік жүріс-тұрыс ережелерін  орнықтырады, қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның мүдделеріне  сәйкес  қатынастарды  дамытуға көмектесу  мақсатында құқық  субъектілеріне  субъективтік  құқықтар мен  заңды  міндеттер  жүктеуден  көрініс табады.

Қорғаушы  функциясы – қоғамдық қатынастарды құқыққа қайшы қол сұғушылықтардан  қорғау, тұлға мен қоғам үшін зиянды қатынастарды жою, жаман қатынастарға  тыйым салу, жауапкершілік  түрін  көрсету,  жасаған  қателіктері  үшін субъектілерді  жауапқа  тартумен  сипатталады.

1.4 Құқық нормалары

Құқық нормасы – бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс-тұрыс ережесі. Құқық нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері туындайды және осы ереже аталған субъектілердің әрекеттерін реттеуге бағытталған.

Заң нормасы – құқықтың алғашқы буыны, оның жүйесінің элементі. Сол себепті, бұл нормаға ерекше әлеуметтік құбылыс ретіндегі құқықтың негізгі белгілерінің тән болуы заңды да. Алайда, бұл «құқық» және «құқық нормасы» түсініктерінің бір екенін білдірмейді. Олар бір-бірімен бүтін мен оның бөлігі ретінде байланысқа түседі.

Құқық нормаларының түрлері. Заң нормаларының  түрлері. 1) реттеуші және құқыққорғаушы; 2) құқық беруші, тыйым салушы және міндеттеуші; 3) императивтік және диспозитивтік.

1)  Реттеуші норма  - бұл субъектінің субъективтік құқықтары мен міндеттерін, олардың пайда болу және әрекет ету жағдайларын анықтайтын норма.

2)  Құқыққорғаушы норма – бұл субъектіге мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолданудың жағдайларын, осы шаралардың сипаты мен мазмұнын анықтайтын норма.

3)  Құқық беруші норма – бұл субъектіге белгілі бір әрекеттерді жүзеге асыруға байланысты құқықтарды беретін норма.

4)  Тыйым салушы норма – бұл субъектігі белгілі бір әрекеттерді жасаудан бас тартуды міндеттейтін  норма.

5)  Міндеттеуші норма – бұл субъектіге белгілі бір мазмұндағы әрекеттерді жасау міндетін жүктейтін норма.

6)  Императивтік норма – бұл қатаң ережелер түрінде көрініс табатын және құқық субъектілерінің қалауларынан тәуелсіз түрде әрекет ететін норма.

7)  Диспозитивтік норма – бұл өзіндік қалау бостандығын білдіретін норма.

Құқық нормаларының құрылымы. Құқықтық норманың құрылымы үш элементтен құралады: гипотеза, диспозиция және санкция.

1)  Гипотеза – бұл құқықтар мен міндеттердің пайда болу жағдайын көрсету.

2)  Диспозиция – бұл құқықтар мен міндеттердің өзін көрсету.

3)  Санкция – бұл норманы бұзудан туындайтын қолайсыз салдарды көрсету.

Пысықтау сауалдары

1.  Мемлекет және құқықтың шығуы туралы теориялардың қажеттілігін немен түсіндіруге  болады ?

2.  Мемлекетті мемлекеттік құрылымының тұрпатына байланысты бөлудің мәнін түсіндіріңіз және оған мысал келтіріңіз.

3.  Құқықтың түсінігі мен мәнін анықтайтын жолдарды атаңыз.

4.  Құқықтық нормалардың логикалық құрылымы қандай?

Әдебиеттер тізімі

1.  Құқық негіздері: Оқу құралы /Б.Ө. Алтынбасовтың редакциялығымен. – Астана, «Мастер По» ЖШС, 2012. – 336 бет. 

2.  Қазақстан  Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері.  Оқулық    2 кітаптан тұрады / Құрастырған  Е.Баянов. 1- ші кітап.   – Алматы,    2009. – 384 бет .

3.  Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы:  оқулық   2- басылым, өңдеген, толықтырған  – Астана:  Фолиант, 2011. – 360 бет.

4.  С. В. Алимов  Құқықтық және саяси ілімдер тарихы. Оқу құралы.– Алматы: «Бастау» баспасы, 2011.  – 288 бет.

5.  Булгакова Д. А. « Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы.  –Алматы: «NURPRESS» баспасы,  2013. – 130 бет .