5.3 Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері

Тіркелген неке ерлі-зайыптылардың арасындағы жеке және мүліктік құқықтар міндеттерді тудырады.

«Неке және отбасы туралы» Заңның 29-бабына сәйкес ерлі-зайыптылардың жеке құқықтарына мыналар жатады: тегін таңдау құқығы, қызмет түрін, мамандықты, тұрғылықты жерді таңдау құқықтары, отбасы өмірінің мәселелерін бірлесіп шешу құқығы.

Заңға сәйкес ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады және тең міндеттерді атқарады. Ерлі - зайыптылардың жеке құқықтарының теңдігі отбасы өмірінің барлық жалпы мәселелерін (ана, әке болу, балаларға тәрбие мен білім беру мәселелері және отбасы өмірінің басқа да мәселелері) олардың бірлесіп және өзара келісе отырып шешуінен көрінеді. Алайда, ерлі-зайыптылардың ешқайсысы да жеке құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру кезінде артықшылықты пайдалану тиіс емес.

Қолданылып жүрген заңда текті таңдаудың екі жолы ұсынылған. Некеге тұру кезінде ерлі-зайыптылардың қай-қайсысы да өздерінің некеге отырғанға дейінгі тегін қалдыра алады. Сонымен бірге ерлі-зайыптылар өз қалаулары бойынша ортақ бір тек таңдауға құқығы. Ондай тек ерінікі болмаса әйелінікі де болуы мүмкін. Тәжірибеде ерлі-зайыптылар ортақ бір текті (әдетте ерінің тегін) таңдайды.

Неке жұбайының (зайыбының) қайтыс болуы және оны өлді немесе олардың біреуі хабар-ошарсыз кеткен деп жариялау салдарынан («Неке және отбасы туралы» Заңның 14-бабы), я болмаса некені бұзу жолымен тоқтатылады («Неке және отбасы туралы» Заңның 15-бабы).

Бірінші жағдайда неке өздігінен тоқтатылады, қосымша әрекет талап етілмейді. Екінші жағдайда ерлі-зайыптылардың (екеуінің немесе бірінің) өз еріктерімен тоқтатылады.

Ажырасу құқығын жасау және жүзеге асыру үшін жалпы ереже бойынша некеге тұрған сәттен бері белгілі бір мерзімнің өтуі, не болмаса міндетті түрде бір-бірінің келісімі талап етілмейді. Бірақ, осы ережеден туындайтын мынадай бір жағдай бар. Ана мен баланың денсаулығын қорғау мақсатында «Неке және отбасы туралы» Заңның 15-бабы, 2-тармағында жұбайының жүкті кезі мен бала туған кейінгі бірінші жылда оның келісімінсіз некені бұзуға болмайтындығы көзделінген.

«Неке және отбасы туралы» Заңның 16-бабының, 2-тармағында қарастырылғанындай, ерлі-зайыптыларға ортақ кәмелетке толмаған балаларының болуына қарамастан, ерлі-зайыптылардың біреуінің өтініші бойынша, егер ерлі-зайыптылардың екіншісін:

–     сот хабар-ошарсыз кеткен деп таныса;

–     сот әрекетке қабілетсіз деп таныса;

–     қылмыс жасағаны үшін кемінде үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталса, неке азаматтық хал актілерін жазу органдарында бұзылады.

5.4 Ата-аналардың, балалардың және отбасының басқа да мүшелерінің арасындағы алименттік қатынастар

Республиканың Ата Заңының 27-бабы балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата – ананың  құқығы әрі міндеті деп тұжырымдайды.

«Неке және отбасы туралы» Заңның 124 және 129-баптарында ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларың және кәмелетке толған, бірақ еңбекке жарамсыз балаларың бағып күтуге, асырауға міндетті екендігі көрсетілген.

Бұл міндетті орындамаған ата-аналардан балаларды бағып-күтуге арналған қаржы өндіріп алынады. Ата-аналардың 18-ге толмаған балаларды (кәмелетке толмағандарды) бағып-күтуі міндетті саналады. Тіпті кәмелетке толмаған балалар материалдық жағынан қамтамасыз етілген болса да, мәселен олар аталары мен әжелерінің бағып-күтуінде болса да, немесе жұмыс істеп өздерін асырап жүрсе де, ата-анасы оларға алимент төлеуге тиіс.

Алимент мөлшері әртүрлі болып белгіленеді. «Неке және отбасы туралы» Заңның 125-бабына сәйкес кәмелетке толмаған балаларға ата-аналарынан мынадай мөлшерде алимент өндіріп алынады (алимент төлеу жөнінде келісім болмаған жағдайда сот арқылы): бір балаға - ата-анасы табысының немесе өзге де кірісінің –төрттен бірін, екі балаға-үштен бірін, үш және одан да көп балаға тең жартысын өндіріп алады.

Заң бала асырап алудың күшін жоюдан басқа, бала асырап алуды жарамсыз деп тануды да қарастырады. «Неке және отбасы туралы» Заңның 92-бабына сәйкес бала асырап алу мынадай жағдайларда жарамсыз деп танылады:

–     асырап алу туралы шешім жалған құжаттар негізінде қабылданғанда;

–     заң бойынша міндетті болса да бала асырап алу ата-аналардың келісімінсіз жасалғанда;

–     некеде тұрған адам жұбайының келісімінсіз бала асырап алғанда (қыз асырап алғанда);

–     заң бойынша бала асырап алуға құқығы жоқ адамдар бала асырап (қыз асырап) алғанда.

Бала асырап алуды жарамсыз деп тану сот тәртібімен жүргізіледі.

Заң жекелеген жағдайларда қорғаншылық пен қамқоршылық жасауды патронат нысанына да белгілейді. Патронат деп баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдіруші адам мен қорғаншы және қамқоршы органдар арасында жасалған келісім бойынша баланың сол отбасындағы азаматтың қарауына тәрбиелеуге берілуін айтады.

Пысықтау сауалдары

1.  Қазақстан Республикасының неке, отбасы заңдары қандай принциптерге негізделеді?

2.  Қандай адамдардың некеге тұруына тыйым салынады?

3.  Тіркелген неке ерлі-зайыптылардың арасындағы жеке және мүліктік құқықтар қандай міндеттерді тудырады?

4.  Бала асырап алу қандай жағдайларда жарамсыз деп танылады?

Әдебиеттер тізімі

1.  «Қазақстан Республикасының неке және отбасы туралы» Заңы, 1998 ж. 17 желтоқсан.

2.  Байжанов Н. Неке және отбасы. – Алматы, 2013.

3.   Ынтымақов С.А. Отбасы құқығы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006.

4.  Қазақстан  Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері.  Оқулық    2 кітаптан тұрады  / Құрастырған  Е.Баянов. 2- ші кітап. – Алматы,    2009. – 384 бет .