9.8 Сурет. Сотандарды тезауысымды бекіту. а - Морзе конусында;б - шарик және бұрама арқылы;в - шарик және серіппе арқылы;

2.2¥Яқалыптың жұмыс бөліктерінің құрылымы.

Цилиндрлі белдеушелі ұяқалыптар кең таралған,сурет 9.9,а.Олар бөлгіш операциялар кезінде кесінді бетінің қажетті дэлдігін жэне сапасын қамтамасыз етеді.Бірақта ұяқалыпты қайта құруда ажарлау кезінде материалдың жеткілікті ұлкен қабаты ажыратылып алынады.

Ажарлаудагы әдіпті азайту ұшін бір немесе екі конусты ұяқалыпты қолдануға болады,сурет 9.9,6 жэне сурет 9.9,в.Бұл жағдайда ұяқалыпты қайтақұруда қалыңдығы бойынша салыстырмалы ұлкен емес металл қабаты алынады.

Цилиндрлі тесікті ұяқалып,сурет 9.9,г,ұйлесімді эрекетті қалыптарда кері итерумен тетіктерді шағу кезінде және ірі тетіктерді шағу жағдайында қолданады.Ұйлесімді эрекетті қалыптар ұшін цилиндрлі белдеушелі жэне цилиндрлі кеңейтетін ұяқалыптарды қолданады,сурет 9.9,д.Шағу кезінде деформация кұшін төмендету ұшін кесу жұздері қиякесікті болатын ұяқалыптарды қолданады,сурет 9.9,е.

20

3 Суықтай илемдеу

3.1 Суықтай илемделген қаңылтырлы болатты өндіру.

Суықтай илемденетін орнақта қалыңдығы 0,2-ден 5 мм-ге дейін, ал ені 200 мм-ден 2300 мм-ге дейін озгеретін қаңылтырлы болатты өндіреді. Суықтай илемденетін орнақ өнімінің едәуір болімін құрылымдық жұқақаңылтырлы көміртекті болат алады. Оеы болаттар еапалы жэне әдеттегі сапалы болып бөлініп, қалыңдығы 0,5 мм-ден 5 мм-ге дейін жэне ені 500-ден 2300 мм-ге дейін өзгеретін кұрделі жэне аса кұрделі тетіктерді суықтай қалыптау ұшін қолданылады. Суықтай илемдеумен жалпы белгіленетін төменгі қоспаланған жэне қоспаланған болаттар, қалыңдығы 0,005 тен 0,5 мм-ге дейін өзгеретін қаңылтыр, қалыңдығы 0,1 - 0,5 мм болатын анизотропты (трансформаторлы) және изотропты электртехникалық болатты жэне металл өнімнің басқа тұрлерін өндіреді. Суықтай илемделген болат ұзындығы 1 - 6 м болатын қаңылтыр немесе орам тұрінде сатылады.

Суықтай илемдеу ұшін бастапқы материал ретінде, қалыңдығы 2,0 - 5,0 мм болатын ыстықтай илемделген болат қолданылады. Осы болаттар ыстықтай илемденетін орнақтан орам болып келеді. Суықтай илемденген болатты өндіру бірнеше негізгі проңестен тұрады.

Илемдеуге бастапқы материалды дайындауды ұздіксіз улау агрегатында орындайды. Осы агрегатта орамды тарқатады, жолақты тұзетеді және орамдардың шет жақтарын бір біріне пісіріп қосады. Ұздіксіз улау агрегатында өңдеудің негізгі мақсаты, ол ыстықтай илемделген қаңылтырдың бетін отқабыршықтан тазалау. Аунақшалар айналасында жолақты июмен өңдеп және ширықтыру орнағында 3 - 8 % жаншумен илемдеп отқабыршықты сындырады, ал содан кейін кұкірт немесе тұз қышқылында химиялық немесе электрхимиялық уландырумен өңдеп осы отқабыршықты кетіреді. Соңғы жылдары бытыралақтыру қондырғысымен отқабыршықты механикалық кетіруді көп қолданатын болды. Агрегат тізбегінде жолақтың тұзу емес бұйірлік жиектерін қиатын дискілі қайшылар орнатады. Осыдан кейін жолақты майлайды, одан кейін көлбеу қайшымен жолақтағы пісірілген жікті қиып алып, оны массасы 50 т дейін болатын орамға орайды. Керек болған жағдайда жолақты термиялық өңдейтін отпелі пешті агрегатта орнатады. Барлық суықтай илемделген металдың 90 % төрт және бес қапасты ұздіксіз орнақтарда илемдейді.

Осы орнақтар июші жабдығы бар тарқатқышпен жэне тұзетіп

Деформацияның режімдері қаңылтырлы болаттың механикалық қаеиетіне жэне құрылымына едуір әсерді корсетеді. Суықтай илемдеу процесінде илемдеу бағытының бойымен тұйіршіктердің ұсақталуы және созылуы жұреді. Егер жалпы жаншу 45 - 50 % кіші болмаса, онда кейінірек жұргізілетін рекристаллизациялық босаңдату қақталуды жойып, керекті механикалық қасиетті жэне тең осьті құрылымды алуға мұмкіндік береді. Қазіргі уақытта қолданып жұрген орнақтарда жалпы жаншу 70 - 80 % жетеді. Осы босаңдату температурасын төмендетуге мұмкіндік береді. Ұздіксіз орнақтың қапастарына жалпы жаншуды таратқан кезде барлық қапастың қозғалтқыштарына біркелкі кұшті тұсіруге және жабдықтардың беріктіктік мұмкіндіктерін ең жоғары етіп пайдалануға тырысады. Илемдеудің дәлдігін ұлкейту ұшін соңғы қапастағы жаншуды 10-20 % дейін азайтады.

Суықтай илемдейтін ұздіксіз орнақтың жылдамдық режімімен, орамды илемдеуді бастағанда илемдеу жылдамдығын едәуір азайту қарастырылған. Өйткені орамның алдынғы жағын қапастардың барлық пішінбіліктері арқылы өткізіп орағыш атанағына бағыттау қажет. Содан кейін илемдеу жылдамдығын жұмысшы жылдамдыққа дейін жоғарлатып, пішінбіліктер арқылы орамның артқы жағы өткен кезде қайта азайту қарастырылған. Кейбір орнақтарда пішінбіліктер арқылы пісірілген жік өткен кезде жылдамдықты азайту қолданылады. Жолақтың көптеген бөлімін өзгермелі жылдамдықпен илемдейтін болғандықтан ұйкеліс жағдайы, кұш, қапас элементінің серпімді деформациясы уақытпен өзгеріп отырады. Осы жолақтың ұзындығы бойынша қалыңдықтың өзгеруіне алып келеді.

Жолақтың қалыңдығын илемдеу уақытында реттеу ұшін жұқақаңылтырлы орнақты қалыңдықты автоматты реттейтін жұйемен (ҚАРЖ) жабдықтайды. Жұйе ЭЕМ жабдықталған. Осы ЭЕМ олшейтін аспаптың мәліметін (жолақ қалыңдығының өзгеруін, илемдеу кұшін, қозғалтқыштың жұктелуін жэне т.б.) өңдейді жэне орнақтың әрбір қапасындағы илемдеу жылдамдығын, жаншу мөлшерін есептейді.

Шексіз илемдеу орнағын қолданып жолақтың сапасын едәуір жақсарту болады (сурет 2.4). Осы орнақта орнақ алдындағы ағымда илемдеуге дайындалған орамдардың шет жақтары пісіріп қосылады. Нәтижесінде орамның алдыңғы жағын қондыру операциясының уақыты қысқарады, ал илемдеу жылдамдығы пішінбіліктер арқылы тек пісірілген жік өткен кезде ғана азаяды. Осыған сәйкесті орнақтың өнімділігі жоғарлайды. Процесс ұздіксіз болуы ұшін орнақ тұзақтық жинақтауышпен қамтамасыз етіледі. Орнақтан жолақ шығатын жақта, осы жолақты ұшатын қайшымен кеседі және орамға орайды. Суықтай шексіз илемдейтін бесқапасты орнақ 2030 жылына 2,5 млн. т суықтай илемделген жұқақаңылтырды өндіре

алады. Осы қаңылтырдың қалыңдығы 0,4 - 2 мм, ені 1800 мм дейін. Бөшкесінің ұзындығы кішкентай (1400 мм) осыған ұқсас бес жэне алты қапастары бар ұздіксіз орнақтарды жесті илемдеу ұшін қолданады.

1 - тарқатушы тобы; 2 - тартатын жэне тұзететін аунақшалар; 3 -

пісіретін машина;

4 - төрт тұзақтық арбасы бар жолақты жинақтаушы; 5 - керілу аунақшалары; 6 - жеке орамдарды илемдейтін кіруші бөлім; 7 - қалыңдықты өлшейтін қондырғы; 8 - бесқапасты ұздіксіз топ; 9 - ротаңиялық қайшы; 10 -

ораушы топ

Сурет 7.1 - Шексіз илемдейтін ұздіксіз бесқапасты қаңылтыр орнағы 2030

Қаңылтырды суықтай илемдеу ұшін ұздіксіз орнақтармен бірге бірқапасты кері қайтымды орнақтарды қолданады. Осы орнақтарды тұржиыны әр тұрлі (қалыңдығы, ені, таңбасы және т.б. бойынша) орамдарды илемдеу ұшін пайдаланады. Осындай да жұқа (қалыңдығы 0,1 - 0,3 мм) және өте жұқа (қалыңдығы 2 мкм) жолақтарды жиырмапішінбілікті бір қапасты орнақта илемдейді. Кері қайтымды орнақтарда илемдеуді бірнеше өтіммен жұргізеді. Сондықтан қапастың екі жағына да атанақты орауышты орнатады.

Суықтай илемдеуден кейін рекристаллизаңиялық босаңдатуды қорғау атмосферасы бар құндақты қалпақты пеште жұргізеді. Соңғы уақыттарда осы босаңдатуды мұнара типті ұздіксіз пеште жұргізетін болды. Соңғы пеш босаңдату проңесін едәуір тездетіп, дайын жолақтың сапасын жақсартады. Өйткені жолақтың ені мен ұзындығы бойынша механикалық қасиет біркелкі болып таралады жэне жолақтың толқындығы пен шалыстығы азайады.

Төменгі көміртекті болатты босаңдатқан кезде тең осьті ферриттік тұйіршігі және біркелкі таралған сферралы ұсақ ңементит бөлшектері бар құрылымды 540 - 560 °С температурасында алады. Бірақта осындай температурада рекристаллизаңия толық 2 сағат ішінде өтеді. Суықтай илемдеудің тура осындай дәрежесінде жэне 700 °С температурасында рекристаллизаңия 5 мин ішінде бітеді. Сондықтан практикада құндақты пештегі босаңдату температурасын 680 - 700 °С температура аралығына

сәйкес келтіріп орнатады. Босаңдатудың ұзақтылығы 6-8 сағат. Ұздіксіз пештердің қыздыру бөлмешегінде жолақты 700 - 730 °С температурасына дейін қыздырады.

Босаңдатудан кейінгі келесі технологпялық операңия болып ширақтыру саналады, яғни 0,5 - 3 % жаншуымен майды қолданбай суықтай илемдеу. Ширақтырудың мақсаты - қаңылтырды суықтай қалыптаған кезде дөрекі сырғу жолақтарын пайда болғызбау ұшін қаңылтырды тұзету, тегістеу жэне беттік беріктендіру. Ширақтыруды өткізу ұшін жұмысшы пішінбіліктерінің диаметрі 500 мм тең болатын арнайы орнақтарды ңехқа орнатады. Қалыңдығы 0,1 - 0,5 мм болатын жолақ ұшін ұздіксіз екіқапасты орнақты, ал қалыңдығы салыстырмалы ұлкен жолақ ұшін бірқапасты орнақты қолданады. Ширақтыруды босаңдатудан кейін бір немесе бірнеше өтіммен іске асырады.

Суықтай илемделген қаңылтырларды әр тұрлі пластмасалармен, лактармен, қалайымен (электролиттік қалайлылау), мырышпен, алюминимен, хроммен қаптауды ұздіксіз әсер ететін өнімділігі жоғары арнайы қондырғыларда іске асырады (сурет 2.5). Қаңылтырлар қаптаудың тұріне байланысты жоғары жегіделік тұрақтыққа, электроқшаулағыш қасиетке, жақсы сыртқы тұрге иемденген. Сондықтан олар өндірісте және кұнделікті жағдайда кеңінен қолданылады.

Сурет 7.2 - Ұздіксіз электролиттік қалайлау агрегатының сұлбасы 1 - таратқыштар; 2 - көлбеу қайшылар; 3 - пісіру машинасы; 4 - беретін

аунақшалар; 5 - электрлиттік майсыздандыру шомылығы; 6 - уландыратын жэне жуатын шомылықтар; 7 - жолақты қалайымен электролиттік қаптайтын шомылық; 8 - кептіретін бөлмешік; 9 - пассивтендіретін болмешік; 10 - ораушылар; 11 - ұшатын қайшы; 12 - қаңылтырқаттағыш

Илемделген қаңылтырды таза өңдеуді және кесуді бойлық және көлднең кесу жабдықтары бар арнайы агрегатта орындайды. Суық орамдарды тарқатады, бұйірлік жиектерін дискілі қайшылармен кеседі, содан кейін жолақты тұзетеді және ұшатын қайшымен өлшемді ұзындыққа кеседі. Жолақты майлаудан және ақауға бақылаудан кейін дестелейді және байлайды.

ҚОРЫТЫНДЫ

Барлық суықтай қалыптау жұмыстары келесі негізгі топтарға бөлінуі мүмкін:

• Бөлгіш операциялары;

• Пішін өзгеретін операциялар;

• Престеу операциялары;

• Көп операциялы және қалып құрастырушы операцияларына бөлінеді.

Бөлгіш (бөлу) операциясы кезінде материалдың жабық қарамы және жабық емес қарамы бойынша бір бөлігін екіншіден бөлу арқылы іске асады. Бұл операцияларға мыналар жатады: кесіп алу, шағу (кесу), тесу, керту, қиып кесу, қию, тазарту.

Пішін өзгеру операциясы кезіңде жазық немесе іші қуыс дайындамадан керек пішінді материалдың қалыңдығы өзгермей кеңістікті тетік алынады. Бұл операцияларға мыналар жатады: ию, кермелеу, түзету, бедерлі қалыптау, көмкеру, қорамалау, жаншуы және кеңеюі, сонымен қатар материалды жіңішкеруімен кермелеу (созып тарту).

Суықтай илемделген қаңылтырлы болатты өндіру. Суықтай илемденетін орнақта қалыңдығы 0,2-ден 5 мм-ге дейін, ал ені 200 мм-ден 2300 мм-ге дейін өзгеретін қаңылтырлы болатты өндіреді. Суықтай илемденетін орнақ өнімінің едәуір бөлімін құрылымдық жұқақаңылтырлы көміртекті болат алады. Суықтай илемделген болат ұзындығы 1 – 6 м болатын қаңылтыр немесе орам түрінде сатылады. Суықтай илемдеу үшін бастапқы материал ретінде, қалыңдығы 2,0 – 5,0 мм болатын ыстықтай илемделген болат қолданылады. Суықтай илемденген болатты өндіру бірнеше негізгі процестен тұрады. Илемдеуге бастапқы материалды дайындауды үздіксіз улау агрегатында орындайды. Осы агрегатта орамды тарқатады, жолақты түзетеді және орамдардың шет жақтарын бір біріне пісіріп қосады. Үздіксіз улау агрегатында өңдеудің негізгі мақсаты, ол ыстықтай илемделген қаңылтырдың бетін отқабыршықтан тазалау. Аунақшалар айналасында жолақты июмен өңдеп және ширықтыру орнағында 3 – 8 % жаншумен илемдеп отқабыршықты сындырады, ал содан кейін күкірт немесе тұз қышқылында химиялық немесе электрхимиялық уландырумен өңдеп осы отқабыршықты кетіреді. Соңғы жылдары бытыралақтыру қондырғысымен отқабыршықты механикалық кетіруді көп қолданатын болды. Агрегат тізбегінде жолақтың түзу емес бүйірлік жиектерін қиатын дискілі қайшылар орнатады. Осыдан кейін жолақты майлайды, одан кейін көлбеу қайшымен жолақтағы пісірілген жікті қиып алып, оны массасы 50 т дейін болатын орамға орайды. Керек болған жағдайда жолақты термиялық өңдейтін өтпелі пешті агрегатта орнатады. Барлық суықтай илемделген металдың 90 % төрт және бес қапасты үздіксіз орнақтарда илемдейді. Суықтай илемдеген кезде пішінбілікке түсетін металдың қысымы, кішікентай диаметрі бар жұмысшы пішінбілікті, алдынғы және артқы керілуді, ал тағы да майлап-салқындататын сұйық пен технологиялық майды қолданудың арқасында азаяды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Ковка и штамповка: Справочник. В 4-х т./ Ред.совет: Е.И.Семенов (пред.) и др. - М.: Машиностроение, 1986.- Т.2. Горячая штамповка/ Под ред. Е.И.Семенова, 1986. 592 с.

2. Справочник конструктора штампов: Листовая штамповка / Под общ.ред. Л.И. Рудмана. М.: Машиностроение, 1988. 496 с.

3. Нарбаев А.А. Проектирование штампов. (Молотовые штампы). Методические указания к практическим занятиям (для студентов очной и заочной форм обучения специальности 250440). Алматы: КазНТУ, 2004. 32 с.

4. Васильев Д.И., Тылкин М.А., Тетерин Г.П. Основы проектирования деформирующегоинструмента: Учеб. пособие для металлургич. и машиностроит. спец. вузов. -М.: Высш.шк., 1984. 223 с.

5. Ковка и штамповка: Справочник. В 4-х т./ Ред.совет: Е.И.Семенов (пред.) и др. - М.: Машиностроение, 1986.- Т.1. Материалы и нагрев. Оборудование. Ковка./ Под ред. Е.И. Семенова, 1985. 568 с.

6. Скворцов Г.Д. Основы конструирования штампов для холодной листовой штамповки. Конструкции и расчеты. М.: Машиностроение, 1972. 360 с.