3. Уақытты өлшеуден шыққан сандарды түрлендіруді үйрету әдістемесі.

Уақытты сағатпен анықтау, күнді белгілеу барысында уақыт өлшем бірлігін бейнелейтін сан болады. Уақыт өлшем бірліктерін бейнелейтін сандарды басқа да шамаларды бейнелейтін сандар сияқты арифметикалық амалдармен өзгертіп шығаруға болады.

Оқушылардың уақыт өлшем бірліктерімен бейнеленген сандарды өзгертуді қаншалықты жақсы меңгеру нәтижесін балалар мысалдар мен тапсырмаларды дұрыс шеше білуі жағдайында көрінеді.

Балалараға уақыт өлшем бірліктерін таныстырмас бұрын оқушылардың алдына таныс емес тапсырманы қою арқылы олардың жаға тақырыпқа деген қызығушылықтарын оятамыз. Мысалы, мұғалім сабаққа 1сағат қалғанын, 15минут түскі асқа, ал қалған уақыт ойынға жұмсалатынын түсіндіреді. Ойынға қанша уақыт беріледі? 1сағаттан 15минутты қандай жолмен есептеп алуға болады? Кейбір оқушылар уақыт өлшем бірліктерінің өлшемдері арқылы аналогия жасай отырып, 1сағ═60мин; 60мин – 15мин═45минут болатыын біледі.

Ары қарай мұғалім сағаттың минутпен, тәулік – сағат пен минут – секундтармен бейнеленуін жеңілінен күрделісіне қарай қатаң бақылай отырып түсіндіреді. Үлкен өлемдердің кіші өлшеммен бейнеленуі.

1) 1сағ ═ 60мин

2сағ ═ 60мин х 2 ═ 120мин

2) 2тәулік 17сағ ═ 65сағ

2тәулік ═ 24сағ х 2═48сағ

2тәулік 17сағ ═ 48сағ + 17сағ ═ 65сағ

Үлкен өлшемдердің кіші өлшемдермен өзгертілуін нақты өмірлік жағдайлармен берген өмір-тәжірбиелік түріндегі тапсырмалармен берген жөн. Мысалы, «Сендер бүгін түсчкі асқа 35минут, серуенгше – 50минут жұмсадыңдар. Сендер түскі ас пен серунеге 1сағаттан аз немесе көп жұмысадыңдар ма?». Шешімі: 35мин + 50мин ═ 85мин.

Анықталғандай, түскі аспен серуенге 1сағтан көп жұмсалған. Енді 85минутта қанша сағат, неше минут бар екенін анықтайық. 1сағ ═ 60мин. егер 85минутан 60минутты алсақ 25мин қалады, нәтижесінде 85мин ═ 1сағ 25мин. 85минутты біз сағат және минутпен, яғни күрделірек бірлікте бейнеледік.

Үлкен өлшемдерді кіші өлшемдермен бейнеленуін келесі жаттығулардың жүйелігімен қарастырған жөн:

1. 120мин ═ 2сағ 2) 96мин ═ 1сағ 36мин

60мин ═ 1сағ 60мин ═ 1сағ

120мин : 60мин ═ 2сағ (баған түріенде) 96мин : 60мин ═ 1сағ

Сандардың атауларын өзгерту аналогиялық сәйкестікпен жүзеге асырылады: минут – секунт, тәулік – жылдар, ай – жылдар.

Уақыт өлшемдерімен бейнеленген сандармен жұмыс жасау. Берілген тақырыпта оқу барысында ақыл-есі кем оқушыларда мұғалім ескертіп отыруға тиіс көп қиындықтар мен қателер кездеседі. Қателердің бірінші тобы өлшемдерді байланыстыра алудың жетіспеушілігмен байланысты. Екінші қаталер тобы уақыт өлшемдерін бейнелейтін сандарды дәлме-дәл көшәру, сонымен жұмыс жасау немесе басқа шамаларды өлшеу барысында туындайды.

Мысалы:

-3сағ 40мин +10мин 58сек

1сағ 50мин 5мин 55сек

1сағ 90мин 15мин 113сек

(1сағатта ═ 100мин деп ойлайды) 16мин 13сек

Осы түрдегі қателерді ескеру барысында қажетті:

А) жүйелі түрде уақыт бірліктерін теңдігін қайталап отыру және метрикалық жүйе теңдіктерін құру керек; уақыт өлшемдерінің метрикалық өлшемнен тең еместігіне көңіл аудар;

Б) басқа шамаларды өлшеу барысында алынған сандар мен уақыт өлшемдерімен бейнеленген сандармен жұмыс жасау;

-7сағ 45мин -7тг 45т

5сағ 50мин 5тг 50т

1сағ 55мин 1тг 55т

В) жұмыс жасайтын сандарды жинақтау, мысалдарды алу барысында жеңілінен ауырына қарай болуын ескеру.

Қосу мен азайту. Алдымен қосу және азайту амалына жатығулар қарастырылады, яғни сандары минут (секунт) 60-тан кем, сағат 24 сағаттан кем, ай 12 күннен кем.

1. 3сағ +5сағ ═ 8сағ 23сағ – 11сағ ═ 12сағ

8ай + 3ай ═ 11ай 28мин – 19мин ═ 9мин

2) 3сағ + 17мин ═ 3сағ 17мин 3сағ - 17мин ═ 3сағ

3сағ 17мин – 3сағ ═ 17мин

3)3сағ 2мин + 30мин ═ 3сағ 50мин 3сағ 20мин – 10мин ═ 3сағ 30мин

10мин 25сек + 5мин ═ 15мин 25сек 10мин 25сек – 7мин ═ 3мин

Мұндай жаттығулар түрлерін ауызша қайталап отыруға болады. Олар ауызша есепке алынады.

Осыдан барып күрделі тапсырмалар қарастырылады, яғни саны минут (секунт) 60-қа немесе көп, сағат саны 24 көп, ай 12 күннен көп және т.с.с, үлкен шамалар оқу барысында кіші шамаларға теңестіріп алған жөн.

Бұл жаттығуларды мақсатқа сай келессідец жүйелілікпен қарастыру керек:

1. 35мин + 25мин ═ 60мин ═ 1сағ 1сағ – 45мин ═ 15мин

60мин – 45мин ═ 15мин

2) 35мин + 45мин ═ 80мин ═ 1сағ 20мин 1сағ 20мин – 45мин ═ 35мин

1сағ ═ 60мин

60мин + 20мин ═ 80мин

80мин – 45мин ═ 35мин

3) 3сағ 20мин + 40мин ═ 4сағ 4сағ - 40мин ═ 3сағ 20мин

20мин + 40мин ═ 60мин ═1сағ 4сағ ═ 3сағ 60мин

3сағ +1сағ ═ 4сағ

-3сағ60мин

40мин

3сағ 20мин

14-лекция. Көмекші мектепте жай бөлшектерді оқыту әдістемесі.