25. Powstanie nszz „solidarność” I kryzys polityczny w Polsce 1980-81

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy “Solidarność” – ogólnopolski związek zawodowy powstały w 1980 dla obrony praw pracowniczych, do 1989 również jeden z głównych ośrodków masowego ruchu oporu przeciw komunistycznym rządom Polski Ludowej. Początkowo duże wpływy polityczne organizacji w III Rzeczypospolitej (np. Akcja Wyborcza Solidarność w latach 1997-2001) uległy następnie znacznemu osłabieniu.

Społeczeństwo polskie w większości nie zaakceptowało roli swojego kraju jako wasalnego państwa powstałego w roku 1944 na gruzach II Rzeczypospolitej po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny Lubelszczyzny. Świadomość zbrodni stalinizmu, ogrom represji, jakie spadły na żołnierzy podziemia niepodległościowego, wszechobecność aparatu ucisku politycznego (UB) nie skłaniały Polaków do uznania nowych, narzuconych siłą władz. Terroru nie mogły złagodzić nieliczne gesty (np. zachowanie “Mazurka Dąbrowskiego” jako hymnu państwowego[1], reforma rolna, dopuszczenie do współrządzenia zmutowanych partii PSL i SD, celowo opóźniana w stosunku do innych krajów podporządkowanych ZSRR kolektywizacja, pozostawienie pewnej swobody działania Kościołowi) rządu i partii komunistycznej, nazwanej eufemistycznie Polską Partią Robotniczą (PPR), a po roku 1948 przekształconej w PZPR.

26. Stan wojenny w Polsce – wprowadzenie , przebieg I następstwa społeczno polityczne

Stan wojenny został wprowadzony 13 grudnia 1981 r. na terenie całej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na mocy uchwały Rady Państwa z dnia 12 grudnia 1981 r.[1], podjętej niejednogłośnie[2] na polecenie Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (pozakonstytucyjnego tymczasowego organu władzy, faktycznie nadrzędnego wobec konstytucyjnych władz państwowych[3]), poparty przez Sejm uchwałą z dnia 25 stycznia 1982 r.[4]. Został zawieszony 31 grudnia 1982 r.[5], a zniesiono go 22 lipca 1983 r. Przyczyny wprowadzenia stanu wojennego ficjalnym powodem ogłoszenia stanu wojennego była pogarszająca się sytuacja gospodarcza kraju, której przejawami były m.in. brak zaopatrzenia w sklepach (także żywności) i reglamentacja (od kwietnia do października 1981 ponownie objęto systemem tzw. kartek żywnościowych wiele istotnych towarów np. mięso, masło, tłuszcze, mąka, ryż, mleko dla niemowląt itd.), oraz zagrożenie bezpieczeństwa energetycznego w kraju wobec zbliżającej się zimy. Rzeczywistymi powodami były obawy reżimu komunistycznego przed utratą władzy, związane z utratą kontroli nad niezależnym ruchem związkowym, w szczególności Niezależnym Samorządnym Związkiem Zawodowym “Solidarność”, oraz walki różnych stronnictw w PZPR nie mogących dojść do porozumienia w kwestii formy i zakresu reform ustroju polityczno-gospodarczego PRL. Istotny był gwałtowny spadek poparcia społecznego dla polityki komunistów, według badań OBOP już w czerwcu 1981 zaufanie do rządu deklarowało 24% respondentów, działania KC PZPR aprobowało jedynie 6% respondentów, a działania NSZZ “Solidarność” pozytywnie oceniało aż 62% Polaków[12].

Stan wojenny w Polsce, ograniczenie praw obywatelskich wprowadzone w nocy z 12 na 13 XII 1981 w celu zahamowania aktywności społeczeństwa dążącego do gruntownej reformy ustroju społeczno-politycznego PRL. Potwierdzony dekretem Rady Państwa, niezgodnym z konstytucją zabraniającą wydawania dekretów w czasie trwania sesji sejmu.

Przygotowywany od sierpnia 1980, uzasadniany groźbą zamachu stanu i przejęcia władzy przez opozycję skupioną w “Solidarności”, załamaniem gospodarki, możliwością interwencji radzieckiej. Organem pełniącym funkcję administratora stanu wojennego w Polsce była Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) z generałem W. Jaruzelskim na czele.

Przepisy stanu wojennego ograniczały podstawowe prawa obywatelskie, wprowadziły m.in. godzinę milicyjną (do maja 1982), zawiesiły działalność organizacji społecznych i związków zawodowych (niektóre rozwiązano, np. “Solidarność”, Niezależne Zrzeszenie Studentów, Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, ZASP, ZLP, w innych dokonano zmian w kierownictwie, np. w Stowarzyszeniu PAX). Zmilitaryzowano główne działy gospodarki, zakazano zmian miejsca pobytu, wprowadzono cenzurę korespondencji, tryb doraźny w postępowaniu sądowym. Działaczy Solidarności, opozycji politycznej oraz kilkunastu reprezentantów władzy sprzed sierpnia 1980 internowano (łącznie ok. 10 tys. osób).

Pozostali na wolności działacze Solidarności w kwietniu 1982 utworzyli Tymczasową Komisję Koordynacyjną (Z. Bujak, F. Frasyniuk, W. Hardek, B. Lis) i podjęli działalność podziemną, organizując demonstracje (m.in. w Warszawie, Gdańsku, w Nowej Hucie w Krakowie) oraz strajki w fabrykach i kopalniach, tłumione przez Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO) nierzadko przy użyciu ciężkiego sprzętu bojowego (m.in. 9 zabitych górników w kopalni Wujek w grudniu 1981, ofiary śmiertelne w Lubinie w sierpniu 1982). Uczestników wystąpień protestacyjnych, działaczy konspiracji, członków Solidarności zwalniano z pracy, szykanowano, zniesławiano, nakłaniano do “deklaracji lojalności”. Przy współpracy Służby Bezpieczeństwa prowadzono weryfikację pracowników sądów, oświaty, administracji, środków przekazu.

Społeczeństwo w szerokim zakresie podjęło bojkot kontrolowanych przez władze organizacji i instytucji, powstał podziemny ruch prasowo-wydawniczy, niezależny obieg informacji (np. radio “Solidarność”). Szeroką akcję pomocy prześladowanym przez władze prowadził Kościół katolicki. Podziemną “Solidarność” moralnie i materialnie wspierały międzynarodowe organizacje (m.in. Międzynarodowa Organizacja Pracy) i centrale związkowe. USA zastosowały w stosunku do PRL sankcje ekonomiczne.

Wobec pogarszającej się sytuacji gospodarczej (spadek produkcji, brak towarów na rynku, system kartkowej dystrybucji artykułów pierwszej potrzeby) i politycznej (presja międzynarodowej opinii publicznej) stan wojenny został zawieszony 31 XII 1982, zniesiony 22 VII 1983 (przy czym represyjne praktyki i część ustawodawstwa przetrwały do 1989), a w lutym 1992 Sejm uznał jego wprowadzenie za nielegalne. Stan wojenny został wprowadzony przez władze komunistyczne PRL w 16 miesięcy po strajkach w 1980 r., które doprowadziły do powstania Solidarności i odwilży politycznej w Polsce. Oficjalnym powodem ogłoszenia stanu wojennego była pogorszająca się sytuacja gospodarcza kraju, której przejawami były m.in. brak zaopatrzenia w sklepach (także żywności), oraz zagrożenie bezpieczeństwa energetycznego w kraju wobec zbliżającej się zimy, a także groźba interwencji zbrojnej przez pozostałe państwa Układu Warszawskiego, za które władze komunistyczne obarczały swoich nowych przeciwników politycznych. Pomimo ciężkich represji nie doprowadził do załamania ruchu niepodległościowego, który osiem lat później zwyciężył doprowadzając do utworzenia wolnej Polski. Kalendarium • 13 grudnia 1981 (niedziela) o wprowadzenie stanu wojennego dekretem Rady Państwa pomimo tego, że dekret nie był jeszcze opublikowany o powołanie do życia (niezgodnie z Konstytucją) Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON), władzę w PRL przejmuje wojsko o internowano większość członków Komisji Krajowej Solidarności o zawieszono naukę w szkołach i na uczelniach o przerwano łączność telefoniczną o wprowadzono godzinę milicyjną o prymas Józef Glemp w kazaniu potępia stan wojenny i apeluje o spokój • 14 grudnia 1981 (poniedziałek) – pierwszy dzień roboczy stanu wojennego. Solidarność w odpowiedzi na wprowadzenie stanu wojennego zaczyna organizować strajki. Wojsko otacza Stocznię Gdańską • 15 grudnia 1981 – pacyfikacja kopalni “Manifest Lipcowy” • 16 grudnia 1981 – pacyfikacja kopalni Wujek przez ZOMO i wojsko, 9 zastrzelonych i 21 rannych górników • 17 grudnia 1981 – ZOMO rozbija manifestacje w Gdańsku i w Krakowie. W Gdańsku ginie jedna osoba a dwie inne zostają ranne. • 20 grudnia 1981 – koniec strajku w Porcie Gdańskim • 21 grudnia 1981 – Ambasador PRL w Stanach Zjednoczonych Romuald Spasowski prosi o azyl polityczny. Sąd wojskowy w PRL zaocznie skazuje go potem na karę śmierci • 23 grudnia 1981 – pacyfikacja Huty Katowice. Stany Zjednoczone wprowadzają sankcje gospodarcze przeciwko PRL. • 28 grudnia 1981 – pacyfikacja kopalnii Piast, koniec ostatniego strajku okupacyjnego. Ambasador PRL w Japonii Zdzisław Rurarz prosi o azyl polityczny w Stanach Zjednoczonych. Zostanie on zaocznie skazany na karę śmierci przez sąd wojskowy. • 4 stycznia 1982 – wznowienie zajęć w szkołach • 6 stycznia 1982 – władze rozwiązują Niezależne Zrzeszenie Studentów • 1 lutego 1982 – podwyżka cen • 5 lutego 1982 – rozpoczynają się, najpierw w Świdniku, potem w innych miastach, manifestacje spacerowe – masowe wychodzenie na spacery w czasie trwania dziennika telewizyjnego o 19:30 • 8 lutego 1982 – wznowienie zajęć na wyższych uczelniach • 11 lutego 1982 – celem zwalczenia manifestacji spacerowych w Świdniku wprowadza się godzinę milicyjną od 19:30 • 22 kwietnia 1982 – powstaje Tymczasowa Komisja Koordynacyjna Solidarności • 31 sierpnia 1982 – demonstracje w całym kraju w rocznicę porozumień sierpniowych. Trzech demonstrantów zabitych przez milicję w Lubinie • 31 grudnia 1982 – zawieszenie stanu wojennego • 14 maja 1983 – milicjanci zamordowali Grzegorza Przemyka • 19 maja 1983 – pogrzeb Grzegorza Przemyka • 22 lipca 1983 – zniesienie stanu wojennego, rozwiązanie WRON Stan wojenny w Polsce

Przygotowywany od sierpnia 1980 r., uzasadniany groźbą zamachu stanu i przejęcia władzy przez opozycję skupioną w Solidarności, załamaniem gospodarki, możliwością interwencji radzieckiej. Organem pełniącym funkcję administratora stanu wojennego w Polsce była Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) z generałem W. Jaruzelskim na czele.

1 lipca 1980 r. komunistyczne władze Polski bez uprzedzenia czy nawet wydania o tym fakcie oficjalnego komunikatu wprowadziły drastyczne podwyżki żywności. Wywołało to falę strajków, która wkrótce ogarnęła cały kraj. 16 sierpnia 1980 roku powstał w Gdańsku Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Lechem Wałęsą na czele. 30 sierpnia w Szczecinie i 31 w Gdańsku doszło do podpisania porozumień robotników z “władzą”. Porozumienia te zapowiadały między innymi powołanie Samorządnych i Niezależnych Związków Zawodowych. Były to początki “Solidarności”.

24 października Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował NSZZ “Solidarność”, który rozpoczął “walkę” o realizację “porozumień gdańskich”. Niestety, zakończyła się ona porażką “Solidarności”. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku Rada Państwa PRL, wbrew Konstytucji zatwierdziła dekrety przygotowane przez wojskowych i wprowadziła na terenie całego kraju stan wojenny.

Generał Wojciech Jaruzelski w przemówieniu radiowo-telewizyjnym do narodu powiedział: “Rodacy! W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego.(…) Mając za sobą siły zbrojne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, licząc na zaufanie i wsparcie przez wszystkie patriotyczne i postępowe siły społeczne Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego jest zdecydowana zapewnić spokój wewnętrzny i bezpieczeństwo kraju”.

Stan wojenny pod względem prawnym był zamachem stanu. Konstytucja zawierała zapis o możliwości wprowadzenia stanu wyjątkowego a nie wojennego. Tak więc był to typowy przewrót wojskowy.

Przepisy stanu wojennego zakazywały strajków i manifestacji, wprowadzały militaryzację zakładów pracy, zawieszały działalność organizacji społecznych, ograniczały swobodę poruszania czy komunikowania się. Sporym utrudnieniem było wprowadzenie godziny milicyjnej. Około 7 tys. działaczy związkowych i politycznych zostało internowanych.

Przeciwstawiający się rygorom stanu wojennego byli w trybie doraźnym sądzeni i skazywani na wysokie kary więzienia, a nawet jak to miało miejsce w przypadku górników z kopalni “Wujek” na skutek użycia przez wojsko i oddziały ZOMO broni palnej zginęło 9 górników, a kilkudziesięciu zostało rannych. Niemniej jednak te utrudnienia nie potrafiły złamać oporu społeczeństwa. “Solidarność”, mimo iż osłabiona aresztowaniami, złamaniem strajków znalazła się w kryzysie, działała jednak nadal. Utworzony został Ogólnopolski Komitet Oporu. Powstawały liczne podziemne grupy lansujące hasła: “WRONa orła nie pokona” czy “Zima wasza, wiosna nasza”.

W okresie tym w kraju popularny był wierszyk pt. “13-go grudnia”. Przypomnijmy go gdyż stanowi on charakterystyczny element tamtych czasów, czasów oporu i sprzeciwiania się rygorom stanu wojennego.

Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce wywołało ogromny rozgłos w świecie. Przywódcy wielu państw demokratycznych oficjalnie go potępili. Szereg krajów proklamowało “dzień solidarności z narodem polskim”, rozpoczęło szeroką akcję pomocy charytatywnej. Równocześnie zaczęły pojawiać się objawy kryzysu w ZSRR. Dały się tam zauważyć coraz gorsze wyniki ekonomiczne, czy zahamowanie “ofensywy politycznej w skali światowej”. 10.XI.1982 roku umiera I sekretarz KC KPZR Leonid Breżniew. Wieść o jego śmierci zbiega się z wiadomością o zwolnieniu z internowania Lecha Wałęsy. Niedługo potem “władze” rozpoczynają zwalnianie internowanych. Wobec pogarszającej się sytuacji gospodarczej (spadek produkcji, brak towarów na rynku, system kartkowej dystrybucji artykułów pierwszej potrzeby) i politycznej (presja międzynarodowej opinii publicznej) stan wojenny został zawieszony 31 grudnia 1982 r., zniesiony 22 lipca 1983 r. (przy czym represyjne praktyki i część ustawodawstwa przetrwały do 1989).