Үгытэй үншэн басаган

Нэгэ нютагта үгытэй үншэн басаган баянай сар адуулдаг байгаа. Тэрэ баян сараа алаха болобо. Тиихэдэнь үншэн басаган сартаяа эжэлшэһэн аад, хайрлажа, ходо бархирхадань, сарынь асууба:

— Ши юундэ бархираабши?

Тиихэдэнь басаган харюусаба:

— Эзэмнай шамайе алаха гэжэ байна.

— Намайе алахадань, ши зүрхэн сооһоомни гоё һайхан шулуу абаад, хүнэй ябаагүй газарта булаарай. Тиихэдэшни үнгын сэсэг ургаад, дуратай юумыешни үгэхэ, — гэжэ сар урдаһаань хэлэбэ.

Үнишье болонгүй эзэниинь сараа алаба ха. Тэрэ басаган сарайнгаа зүрхэн сооһоонь гоё шулуу абажа, хүнэй ябаагүй газарта булаһан байгаа.

Тэрэ нютагта нэгэ хаанайхи хүбүүндээ һамга абажа үгэхэ гээд, нютагайнгаа залуушуулые суглуулжа, наада хэбэ. Үншэн басаганай байдаг баянай хоёр басагад нааданда ошохоёо түхеэрээд ябаба. Зон булта хүхюутэй. Үнөөхи үншэн басагамнай «Тэндэ тиимэ шулуу булаа һэмнайб» гээд, тэндээ ошожо үзэхэдэнь, үнгын һайхан сэсэг «Юун хэрэгтэйб, юун хэрэгтэйб?» гэлдэжэ байнад. Үнөөхи басаганда хүнэй үмдөөгүй гоё хубсаһа бии болгожо тэрэ сэсэгүүд үгэбэ ха. Гоё хубсаһа үмдөөд, үншэн басаган хаанай нааданда ошобо. Нааданда ошоходонь, тэрэнь үни эхилэнхэй, булта залуушуул зугаалжа байба. Басаганай нааданда орожо ерэхэдэ, хүн зон гайхалдаба: «Ямар һайхан эхэнэр бэ? Хаанаһаа ерэбэ гээшэб?» Хаанай хүбүүн тэрэ басаганда ехээр дурлажа, тэрэниие байлгахын тула үүдэндээ харуул табиба. Нааданай тарахын урда басаган хэндэшье баригдангүй, гэртээ гүйжэ ябашаһан байба. Нааданай тараһан хойно баянай хоёр басагад гэртээ ерээд хөөрэлдэнэд: «Мүнөө үдэшын нааданда ехэ һайхан басаган ерээ. Бидэ хайшан гэжэ тиимэ һайхан болохо гээшэбибди. Хаанай хүбүүн тэрэ басаганда ехээр дурлашаба. Үглөө үдэшэ хаанайда ехэ наадан болохо гэнэ, эдеэ бэлдэхэнь гэлсэнэ, хайшан гэжэ ошохо гээшэбибди?»

Үглөє үдэшэ болобо. Тэдэнэр баһа ябабад. Үнөөхи үншэн басаган баһа гоёод ерэбэ. Хаантан үүдэндээ сабуу түрхибэ. Наадан тараха дүтэлжэ, басаганай гэртээ ябаха гэхэдэнь, їрөөһэн гуталынь сабуунда няалдан үлөөшье һаань, өөрөө баһа хэндэшье баригдангүй, гэртээ гүйжэ арилшаба. Үглөөдэрынь тэрэ гуталыень хаанай зарасанууд баряад, нютагайнгаа эхэнэр бүхэндэ үмэдхүүлжэ үзэбэд. Үнөөхи баянайхимнай барлаг басагаяа гэртээ хаажа: «Шинии хүлдэ юун таараха һэм» гэжэ хэлэбэ. Тэрэ гуталынь нэгэшье хүндэ таарабагүй.

— Нэгэшье хүндэ таарабагүй, нэгэл үгытэй басаганда үмэдхүүлжэ үзєєгүйбди, — гэжэ хаанай зарасанар мэдүүлбэ.

Хаанай зарасануудай ерэхэдэ, баянайхи хараажа байжа үгытэй басагые гаргаба. Үмэдхүүлжэ үзэн гэхэдэнь, ехэ зохидоор тэрэ басаганда таараба. Тэрэ басаган үнөөхи шулуунда ошожо, гоёор хубсалжа ерээд, хаанайда ошохо баатай болобо. Тиигээд тэрэ үгытэй басаган хаанай бэри боложо, олон үритэй боложо, амар жаргажа һуугаа һэн ха.

Таабаринууд Байгаали болон байгаалиин шэнжэ тухай

Хүхэ торгон дэгэлтэйб,

Хүхэ торгон дэгэлдэмни

Хүрэхэ хүн үгы.

Хара хөөһэн дааһатайб,

Хара хөөһэн дааһыемни

Дааха хүн үгы. (Тэнгэри, газар)

Эжынгээ хүнжэлые

Эбхэжэ ядааб. (Үлгэн дэлхэй)

Эсэгын зургаан хүбүүд ябана

Хоёр хоёроор нүхэсэһэн:

Хоёрынь байгааша,

Хоёрынь ябааша,

Хоёрынь андалдааша. (Газар тэнгэри хоёр,

һара наран хоёр, үдэр һүни хоёр).

Үлхөөгүй шүрэ,

Эбхээгүй торгон. (Тэнгэри).

Оёдол үгы аад, зүйдэлтэй. (Тэнгэри).

Жэн-жэн жэмүүхэй,

Жэнчид хаанай бэлюухэй,

Аан зун захатай,

Алтан мүнгэн горьётой. (Тэнгэри, мүшэд).

Үрхэ дээрэ үбэр сүбэр. (Тэнгэриин мүшэд).

Жэн торгон захагүй,

Жэжэ шүрэ нүхэгүй. (Тэнгэри, мүшэд).

Ахатанай адуун

Ара хойшоо бэлшээритэй. (Мүшэд).

Ћүниндөө сагаан,

Үдэртөө хара. (Одо мүшэд).

Зун ургадаггүй

Зургаан сэсэг

Үбэл ургаба. (Суг мүшэд).

Хорёогоор дүүрэн хонид соо

Хубхай шара гансаараа. (Мүшэд, һара).

Эрье үгы далай соо

Эхэгүй хоёр үндэгэн. (Ћара, наран).

Бултанһаа халуун,

Бултанһаа холо,

Барагхан хүбүүн. (Наран).

Агта морин газаа,

Аргамжын үзүүр гэртэ. (Наранай туяа).

Мээл халзан бүүртэй,

Матар тарган энгитэй,

Тоолошогүй торомтой,

Торгон утаһан аргамжатай. (Тэнгэри, үүлэн,

мүшэд, һолонго).

Зуун морин гүйлдэбэ,

Зуудаг шара хашхарба. (Тэнгэриин нэрьехэ).

Зоодой зорёо,

Зуун найма хоноо.

Сүмбэр уула зэдэлээ,

Сүн далай харьялаа. (Бороо,тэнгэриии дуун).

Гунан үхэрэй дууниинь һайхан,

Гурбан аргамжын эршэнь һайхан. (Тэнгэриин

дуун, сахилгаан).

Далайн саана

Дааган шарбаба. (Сахилгаан).

Хүхэ малгай хүлһэтэй. (Тэнгэри, үүлэн).

Сагаахан хүбүүн

Ерэхэдээ даруухан,

Хэбтэхэдээ дуугай,

Бусахадаа бархирдаг. (Саһан).

Олон сагаан шубууд ерэжэ,

Оройгүй модондо һууба.

Тэрэ сагаан шубуудые

Эрхыгүй хүбүүн харбаба.

Харбуулһан шубуудые

Амагүй хүн эдибэ. (Саһан, наран, газар).

Эзэгүй ямаад,

Эрьегүй далай. (Саһан).

Баруунтай багсаа,

Барилдама тобшо,

Хайлама набша,

Ханхинама шулуун. (Уһанай хүрэхэ).

Амагүй аад, уйладаг Амяадха,

Амигүй аад, бархирдаг Амяадха,

Хүлгүй аад, гүйдэг Амяадха,

Хүр хүнгэрэг сомодог Амяадха,

Барихада баригдахагүй Амяадха,

Барилсахада туладаг Амяадха. (Һалхин).

Жэмэстэ гурбан уула,

Жаргаланта гурбан тала,

Хүндэлэн гурбан дабаан,

Хүнды гурбан тала. (Зунай, намарай, үбэлэй,

хабарай гурбан һара).

Баабайнь нозог залхуу,

Эжынь номгон даруу,

Хүбүүниинь шэрүүн хара,

Басаганиинь урин зулгы. (Хабар, намар, үбэл,

зун).