ОРШОЛ

Хүндэтэ үхибүүд! Энэ ном соо ороһон арадай аман зохёолой зүйлнүүд Буряадай АССР-тэ, Эрхүүгэй, Шэтын областьнуудта ажаһуудаг буряад зоной дундаһаа шалгаран гараһан бэлигтэй үльгэршэдһөө бэшэжэ абтаһан байна.

Энэ ном соо буряад арадай хэр угһаа нааша хэлсэжэ ябаһан үльгэрнүүд, онтохонууд, дуунууд, оньһон үгэнүүд, юрөөлнүүд, таабаринууд согсологдон оруулагдаба.

Онтохонууд удхынгаа талаар, тэрээн соо хэлэгдэһэн зүйлнүүдэйнгээ талаар хэдэн бүлэг боложо хубаардаг. Эндэ үгтэһэн онтохонууд гурбан ехэ бүлэг болон хубаарна: баатарнууд тухай болон шэдитэ онтохонууд, ажабайдал тухай онтохонууд, амитад тухай онтохонууд. Эдэ онтохонууд дотор баатарнуудай харуулһан шэн зоригто үйлэ хэрэгүүд, арад зоноо харатан дайсадһаа абаралга, Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө ами наһаяа гамнангүй тэмсэлгэ гэхэ мэтэ харуулагдана.

Харин үльгэрнүүд шүлэглэн зохёогдоһон байдаг. Үльгэрнүүд онтохондо орходоо удхынгаа болон найруулгынгаа талаар ехэ орёо юм. Урдань үльгэрнүүдые үльгэршэд дуулажа хөөрэдэг байһан юм. Үльгэрнүүд хэмжүүрэйнгээ талаар ехэ ута байдаг. Жэшээлхэдэ, «Гэсэр» гэһэн ульгэр гушаад мянган шүлэглэмэл мүрһөө бүридэнэ. Тиимэһээ «Гэсэрые» хөөрэхын тула хэдэн үдэр хэрэгтэй болодог байгаа бшуу. Мүн баһа үльгэрнүүдэй гол удхань хадаа арад зоной жаргалай түлөө тэмсэл болоно.

Ажабайдал тухай онтохонууд юрэнхыдөө хүнэй ажабайдалтай нягта холбоотой байдаг. Эдэ онтохонуудай гол удхань хүн зоной ажабайдалһаа абтажа, баяд ноёдой, лама бөөнэрэй хатуу шэрүүн абари зан, хомхой хобдог сэдьхэлые харуулһан, үгытэй зоной дундаһаа гараһан хурса һүбэлгэн ухаатай, шадамар бэрхэ баатарнуудай һайн һайхан хэрэгүүд тухай хөөрэһэн байдаг. Тиихэдэ залхуу, юумэ хэхэ дурагүй, хүнгэн абари зантай хүнүүдые наадалһан олон тоото онтохонууд бии.

Амитад тухай онтохонууд соо ехэнхидээ амитад тухай хэлэгдэдэг. Тиихэдээ амитад хүнүүдэй абари зангыень һажааһан байдаг. Жэшээлхэдэ, баабгай хүсэтэй аад, аалин номгон, холо бодолгүй хүнүүдые харуулһан, үнэгэн — мэхэтэй зониие, шоно хадаа хомхой, хобдог, тэнэг хүнүүдые харуулһан байдаг.

Буряад арад үни сагһаа хойшо дуунда дуратай байһан юм. Тэдэнэр сүлөөтэй сагтаа гү, али ажалаа хэжэ байхадаа, зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэмэ уянгата һайхан арадай дуунуудые гүйсэдхэдэг байгаа. Дуунууд удхынгаа талаар мїн баһа хэдэн бүлэг боложо хубаардаг. Октябриин революциин урда тээхи буряад дуунууд соо арад зоной хүндэ хүшэр байдал харуулһан, баяд ноёдто хашуулан доромжолуулһан тухайнь уянгатуулан хөөрэһэн байдаг һэн. Харин Октябриин революциин һүїлээр зохёогдоһон дуунууд соо жаргалта һайхан Совет ороноо, Ленинээ, партияа магтаһан дуунууд олоор бии болоо бэлэй.

Оньһон үгэнүүд, таабаринууд тодо тобшоор, сэсэн мэргэнээр хэлэгдэһэн байдаг. Эдэ жанрнуудай гол удхань Эхэ орон тухай, Ленин багша, парти тухай, ажал, һуралсал тухай, хани нүхэд тухай байдаг.

Жороо үгэнүүдые ехэ түргэн үгүүлэн хэлэхэ ёһотой. Тиихэдэ таанадай хэлэн түргэн хүгжэхэ, үгэнүүдые тодо һайнаар үгүүлжэ һурахат. Гадна жороо үгэнүүд соо байһан туршалгын асуудалнуудта тодо хурса харюу үгэхэдөө, ухаан бодолтнай һонор, түргэн болохо.

Буряад арадай дунда юрөөлнүүд ехэ дэлгэрэнхэй. Юрөөлнүүд хүндэ һайн һайханиие хүсэжэ хэлэгдэһэн байдаг. Тэдэнэр шүлэглэмэл гуримаар зохёогдодог.

Буряад арадай аман зохёолһоо үндэһэлжэ, манай буряад совет литература бии болоһон байна. Тиимэһээ арадайнгаа аман зохёолые гүнзэгыгөөр шудалхадатнай, таанадай эрдэм мэдэсын, ухаан бодолой хүгжэхэ байһаниинь дамжаггүй. Гадна аман зохёол шудалхадаа, түрэл арадайнгаа түүхэтэй, ёһо заншалтай, ажабайдалтай танилсахат.

Онтохонууд амитад тухай онтохонууд Шоно, бара, хоёр хүлтэй хүймэлдөөн

Нэгэтэ шоно харанхы ехэ тайга соогуур нюдэеэ тэһэ бэлтылгэжэрхёод, ухаа мэдээ табин, гүйжэ ябаба ха. Гүйжэ ябахадань, урдаһаань бара дайралдаба.

— Шоно ахай, иихэдээ юунһээ айбаш?— гэжэ бара һураба.

Тиихэдэнь шононь хэлэбэ:

— Би энэ дэлхэй дээрэ юунһээшье айдаггүйб. Айхадаал хоёр хүлтэй хүймэлдөөнһөө айнаб, — гэбэ ха.

— Теэд хоёр хүлтэй хүймэлдөөншни ямар юм?— гэнэ барань.

— Ехэл аймшагтай амитан даа, — гэнэ шононь. Бара хэлэбэ:

— Хоёр хүлтэй хүймэлдөөнһөө юундэ айха юм, намда харуулаа хадаш, тэрэнииешни биса бажуухаб!

— Биса бажуухал хадаш, харуулхада болохо, — гээд, шоно бараяа дахуулаад, харанхы ехэ тайга сооһоо үргэн талада гаража ерэбэ ха.

Харан гэһээнь, нэгэ дала хүрэһэн үбгэн уһанай эрьеэр арбан табан үхэр адуулжа ябаба. Хун сагаан толгойтой, хуһан сагаан һорьботой, тамхяа татан бааюулжа ябана. Тиихэдэнь барань һурана:

— Шонохай, энэш юун гээшэб?

— Энэшни хоёр хүлтэй хүймэлдөөнииншье хүймэлдєєн аад, хүймэлдөөн хэмһээ үбгэрһэн байна. Иимэ үбгэн хүймэлдөөн маанадта хэрэггүй, — гэжэ шононь хэлэбэ.

Тэрээнһээ сааша шононь бараяа дахуулаад ябана. Ябажа ябатарынь, гурбан багахан үхибүүд арбан табан толгой хони адуулжа байба.

— Энэшни баһа юун гээшэб?— гэжэ барань шоноһоо асууба.

— Хоёр хүлтэй хүймэлдөөнииншье хүймэлдөөн аад, хүймэлдөөн хэмдээ хүрєєгүй юм, — гэнэ.

Тиигээд хоюулан үшөөл саашаа ябабад. Саашаа ябажа байтарнь, нэгэ шуһан зээрдэ моритой, сагаан мүнгэн эмээлтэй, шара-улаан хүбүүн хоёр аматай буугаа арадаа үргэлөөд, шурьяса хатаргажа ябана. Тиихэдэнь барань шоноһоо һураба:

— Шоно ахай, энэш юун гээшэб?

Шононь хэлэбэ:

— Энэшнил гээшэл даа, хоёр хүлтэй хүймэлдөөн гээшэмнай. Биса бажуухаяа һанаал хадаа туршыш, — гэнэ. Барань тэрэ хүбүүнэй хойноһоо гүйгөөд ошобо.

Шоно бургааһанай саанаһаа хараад хэбтэнэ. Барын гүйжэ ябахыень хараад, шэлбэ улаан хүбүүн шуһан зээрдэ морйёо эрьесэ татаад, арадаа үргэлжэ ябаһан буугаа абаад, хасартаа няагаад, шагааһан бэеэрээ, барынгаа баруун нюдыень тэһэ буудажархиба.

Бара шашхаад, тэһэрһэн нюдөө адхаад, шоно тээшээ гүйшэбэ.

— Бара ахай, яагаабши?—гэжэ шононь һурана.

Тиихэдэнь бара хэлэбэ:

— Энэ хоёр хүлтэй хүймэлдөөн гээшэшни ехэл аймшагтай амитан байна даа. Нэгэ ханяахадаа, үрөөһэн нюдыем эдижэрхибэл. Хоёрдохёо ханяагаа һаа, хоёр нюдыем эдихэ байбал. Би энээгүїр ябахаяа болихомни, үгы гэбэл, үлэгшэ ганса нюдэнһөө һалаха байнаб, — гэбэ. — Бишни хоёр хүлтэй хүймэлдөөнэй ябадаггүй газараар агнахамни. Шимни энэ газартаа гүрөөһэ, шандага агнажа, хони, буруунуудые барижа ябыш даа, — гэжэ хэлээд, һарьдаг үндэр уулын оройдо гараһан юм гэлсэдэг.

Тиигэжэ бара баатар хүбүүнһээ тон ехээр айһан юм гэхэ.

Тангагархан эшэгэн

Урдын урда сагта тангагархан эшэгэн байдаг һэн ха. Тэрэ эшэгэн табан эхэтэй байгаа. Табан эхэеэ хүхөөд, тангар-тангар харайгаад ябана. Эхэнүүдынь тангагархан эшэгэеэ хотондоо хаагаад, эдеэлхэеэ гаража ошодог байба. Нэгэ хэды болоод байхада, шоно хүрэжэ ерэбэ.

— Тангагархан эшэгэн, шамай эдихэмни.

— Намайе бү эдиит даа, нэгэ эхыемни эдиит даа, — гэнэ.

— Эхэш ямар юм?—гэжэ шоно һурана.

— Шодогор һүүлтэй юм, шоро хоёр хутагатай юм, — гэбэ.

Эхыень олоод:

— Тангагархан эшэгэнэй эхэ та гүт?— гэжэ шоно һурана.

— Билби даа, — гэнэ тэрэнь.

— Тангагархан эшэгэнһээшни һурааб. Тэрэшни эхэмни шодогор һүүлтэй, шоро хоёр хутагатай гээ. Шамайе эдихэеэ ерээб, — гэнэ шоно.

— Эдихэ хадаа эдииш даа, хоёр шоро хутагаһаамни айгаагүй һаа, — гэбэ ха ямааниинь.

Тиихэдэнь шононь айгаад арилба. Шоно дахин тангагархан эшэгэндээ ошобо.

— Эхыешни олохыеньшье олооб, теэд эдихэ аад, хоёр шоро хутагаһаань айгаад орхёоб. Тиимэл хадань, шамайе эдихэеэ ерээб, — гэнэ ха шононь.

— Үшөө саанаа дүрбэн эхэтэйб, тэдэнэймни нэгыень эдиит даа. Хоёрдохи эхэмни һалхагар һахалтай, һарбагар эбэртэй, шодогор һүүлтэй юм, — гэнэ эшэгэн.

Шоно тэрэ ямаае олоод хэлэнэ:

— Тангагархан эшэгэнһээ һураад ерээб. Таниие эдиит даа гээ. Ћалхагар һахалтай, һарбагар эбэртэй, шодогор һүүлтэй гэжэ эшэгэншни хэлээ һэн, — гэнэ шоно.

— Ћарбагар эбэртэмни толгойгоо табииш даа, тиигээл һаа, эдихэш, — гэжэ хоёрдохи эхэнь хэлэбэ. Шоно һарбагар эбэртэнь толгойгоо табяад, тэһэ низа мүргүүлээд, гүйжэ арилба.

Тиигээд дахин тангагархан эшэгэндээ ошобо:

— Мэхэлээшэндэ мэхэлүүлээд, гохолоошондо гохолуулаад, һарбагар эбэртэнь толгойгоо табяад, тэһэ низа мүргүүлээд ерэбэб. Мүнөө одоошье шамайе эдихэмни, — гэжэ шоно уур сухал болобо.

— Ай, үшөө гурбан эхэтэйб, нэгыень эдиит даа. Айхабтар ехэ һахалтай юм, алда болохо эбэртэй юм. Тэрэл эхыем эдиит даа, — гэбэ ха.

Тиигээд шоно тэрэ эхыень бэдэржэ олобо.

— Хоёр нюдөө табяад үгыт даа, тиигэбэл эдихэт, — гэжэ гурбадахи эхэнь хэлэнэ. Хоёр нюдөө табяад үгэхэдэнь, ямаан шонын нюдэнһөө гал сахилса мүргэжэрхибэ ха. Шоно айгаад, ухаа мэдээгээ алдаад, гүйжэ арилшаба.

— Одоошье тангагархан эшэгые ошоод эдихэмни, — гээд шоно ошоно.

— Намайе эдеэд, гүзээгээ садаха юм аалши? Үшөө хоёр эхэтэйб. Ћаарал нюуртай, һалхагар һахалтай, мидагар эбэртэй юм, — гэбэ эшэгэн.

Иигэжэ хэлэхэдэнь, шоно бэдэрээд ошобо ха.

— Та тангагархан эшэгэнэй дүрбэдэхи эхэ гүт, таниие эдихэеэ ерээб, — гэнэ.

— Энэ мидагар эбэр руумни хүлөө хээд үзэгты, тиигээд эдихэт. Хоёр хүлөө хэхэдэнь, ямаан тэрэниие мухариса тэхэрисэ мүргэбэ.

— Одоошье мэхэлээшэндэ мэхэлүүлээб, гохолоошондо гохолуулааб, тангагархан эшэгэ эдихэмни, — гэһээр шоно ошобо ха.

— Табадахи эхымни эдиит даа, — гэнэ тангагархан эшэгэн. — Ћаарал ямаан һэн, һарагар эбэртэй юм һэн, һарагар эбэртэнь ооһор уяатай байха.

— Ћарагар эбэрэймни ооһорто хүзүүгээ хээд үзэгты, — гэнэ ха табадахи эхэнь.

Хүзүүгээ хэхэдэнь, ямаан тэрэниие ооһортоо шэрээд гүйшэбэ. Тиигэжэ шоно шархяа хатаагаа һэн ха.

Тангагархан эшэгэн табан эхэтэеэ хамтаржа, шоные диилээд, амгалан тэнюун, жаргажа һуугаа юм гэхэ.