4. Сөйлеу тілі дамуы бұзылған баланы тексерудің нейропсихологиялық әдісі

 «Нейропсихологические методы диагностики и коррекции речевых нарушений у детей» делает акцент на раскрытие методов диагностики и коррекции нарушений речи, основанных на нейропсихологических подходах, которые на современном этапе приобретают все большую актуальность и открывают возможности для определения индивидуальных траекторий развития детей с речевой патологией. В этой главе представлены диагностические возможности нейропсихологического метода в обследовании детей с нарушением речевого развития.Для учителя-логопеда знакомство с нейропсихологическим методом анализа недостаточности речевой и других форм психической деятельности детей с нарушениями речи имеет важное практическое значение. Этот метод позволяет, во-первых, выявлять психофизиологические особенности (факторы), лежащие в основе тех или других аномальных проявлений, во-вторых — вычленять систему первично сохранных звеньев психической деятельности детей, в-третьих — определять оптимальные (адекватные психофизиологической структуре дефекта) пути индивидуализированного подхода к ним в процессе фронтального коррекционного обучения.

5. Дыбыс айтуды тексеру Дыбыс айтудың кемістіктері әр түрлі тіл бұзылыстарында жиі кездеседі, сондықтан артикуляциялық аппаратты, дыбыс айтуын, фонематикалық түсінігін тексеру барысында алынған деректерді салыстырып, талдау бұзылыстың себептері мен түзету жұмыстарының тиімді әдіс-тәсілдерін анықтауда маңызы зор. Дыбыс айтуды тексеру екі бағыттан тұрады, оның бірі артикуляциялық дыбыстың пайда болу ерекшелігін анықтау және дыбысты айту кезіндегі артикуляция мүшелерінің қимылдары. Екіншісі – фонологиялық - тіл дыбыстар (фонема) жүйесін әр түрлі фонетикалық жағдайда ажырату. Бұл екі аспект бір бірімен тығыз байланысты.Логопедиялық арнайы әдебиеттерде дыбыс айту бұзылыстарын 4 түрге бөледі:

- дыбысты мүлдем айтпау;

- дыбысты бұзып айту;

- дыбысты тұрақты алмастыру;

- дыбысты шатастыру.

Дыбыс айтуды тексерудің негізгі мақсаты – фонеманың бұзылу түрін, бейімдейтін себептерін анықтау болып табылады. Сөйлеу тіліндегі дыбыстарды тексеру фонетикалық топтар бойынша жүргізіледі. Дыбыстарды былай топтастыруға болады: 1) дауысты дыбыстар: а, ә, о, у, э, и, ы, і, ұ, ү, ө

2) дауыссыз дыбыстар:

а) ысқырық, ызың, аффрикаттар: с, з, ц, ш, ж, ч, щ, т.б.;

б) үнді дыбыстар: р, л, й;

в) қатаң және ұяң дыбыстар: п-б, т-д, к-г, қ-ғ, ф-в, с-з, ш-ж және жіңішке

айтылулары.

Жіңішке дауыссыз дыбыстардың айтылуы жуан дауыссыздардың айтылуынан кейін анықталады.

- Дыбыс айтуын тексеру мынандай кезектілікпен жүргізіледі:

- дыбысты жеке тұрған күйінде айтқызу;

- буында айтқызу (ашық, жабық буында, ортасында);

- сөзде айтқызу (дыбыс сөздің басында, ортасында, аяғында болу керек);

- сөйлемде айтқызу.

Тексеруге арналған сөздер фонетикалык және дидактикалық негізде баланың жас ерекшелігін ескере отырып сұрыпталады. Мысалы, "С" дыбысының айтылуын тексеру үшін "Мен айтамын, сен қайтала" ойынын ойнау арқылы жеке дыбысты буында айтылуын тексеруге болады.

С- С- С

Са - со - су - сы

Ас, ос - ус – ыс

Сла - сло - слу

Аск - оск – ыск

Жеке дыбысты өз бетімен айтуын тексеру үшін балаға «жылан қалай ысылдайды?, орман қалай шуылдайды?» деген сұрақтар қоюға болады. С дыбысының сөзде айтылуын тексеру үшін логопед:

- Мен сурет көрсетем, сен оны ата.

(суреттер: сабын, сақа, мысық, қасқыр, қас, сағат, құс т.б.). '

Мен айтайын, сен қайтала" немесе "жаңғырық" ойынын ойнап

С дыбысының сөйлемде айтылуын тексеруге болады.

Сара сағат сатып алды.

Самат сиыр суарды.

Салтанат пен Аскар суаттан су тасыды.

Дыбыстарды тексерген кезде оларды бала айтканнан кейін, ақаулықтарын көрсетіп нәтижесін бірден жазып алады. Баланың дыбысты бұзып айтуы, дыбысты айтпай тастап кеткені, басқа дыбыстармен алмастырылғаны немесе үндері ұқсас екі дыбысты шатастырып айтканы көрсетіледі. Баланың дыбысты жеке тұрған күйндегісін дұрыс айтып, ал сөйлеу тілінде оны басқа дыбыстармен шатастырып, немесе алмастырып, немесе түсіріп қалдырып, кейде қате айтуы мүмкін екенін ескеру қажет. Тексеру кезінде ерекше назар аудару керек. Сондықтан жеке дыбыстардьң айтылуьн тексерген соң, бала оларды енді ауызекі тілінде қалай пайдаланатынын анықтау қажет. Дыбыстың сөз ішінде айтылуын тексеру үшін окиға желісіне құрылған және жеке заттарды бейнелейтін суреттерді пайдаланады.