16. Сауат ашу кезіндегі түзету жұмысының теоретикалық және әдіснамалық негіздері, қағидалары

Сауат ашуға дайындық – баланың мектеп табалдырығын аттауы, оның өміріндегі маңызды қадам. Ол бала дамуының әлеуметтік жағдайын өзгертеді. 1- сыныпта оқи алу үшін дайындық керек. 7 жасар бала сауатты түрде фразаны, байланыстырып сөйлеуді, жалпы мектепке дейінгі ұйымдағы мектепке дейінгі тобының бағдарламаларында көрсетілген білім-білік дағдыларын меңгерген маңызды. Балабақша-білім беру жүйесінің алғашқы сатысы болып табылады немесе балаларды мектепке дайындаудың маңызды қызметін атқарады. Дұрыс сөйлеу тілі-баланың мектепке оқуға дайындық көрсеткіштерінің бірі. Сауаттылық пен оқуды меңгерудің кепілі болып табылады. Себебі, жазбаша сөйлеу тілі ауызша сөйлеу тілі негізінде қалыптасады.

Сауат ашуға оқыту процесіндегі негізгі міндет: мектепке дейінгі баланың тілінің дыбыстық жүйесінде жалпы бағдарлауын қалыаптастыру, сөзге дыбыстық талдау жасауға үйрету. Ересектер тобындағы баланың сауат ашуға дайындық түсінігі мынандай қажетті компоненттермен қалыптастыру: жалпы немесе ұсақ моторикасы, қимылдың тепе-теңдігі, кеңістік пен уақыт туралы түсінігі, ырғақты сезіну, көру кеңістік түсініктерін дамыту, фонематикалық жүйені қалыптастыру.

Аталған компоненттердің қалыптаспауы салдарынан ересектер тобындағы балаларда сауат ашуға үйретуге теріс көзқарас қалыптасуын туындатуы мүмкін.

Сөйлеу тілі (ауызша және жазбаша) меңгерудің маңызды алғышарты болып, моториканың дамуы(жалпы,ұсақ), СӨЙЛЕУ МОТОРИКАСЫНЫҢ ДАМУЫ болып табылады. В. М. Бехтерева, А. Н. Леонтьев, А. Р. Лурия, П.Н. Анохиннің еңбектерінде қолдың әр түрлі қозғалыстарының жоғарғы жүйке әрекетінің, әсіресе сөйлеу тілі дамуына тигізер әсері туралы айтылған.

М.М. Кольцованың зерттеуі бойынша, балалардың сөйлеу тілі дамуының деңгейі қолдың ұсақ моторикасының қалыптасуына байланысты. Ол мынандай қорытынды шығарған: «сөйлеу тілі аяларының морфологиялық және функционалды қалыптасуы қолдың кинестетикалық импульстарына байланысты.» Қолдың ұсақ моторикасы дамудың жоғары деңгейі бас миы қабығының функционалды жетілуі, баланың оқуға психологиялық дайындығы туралы айтады.

Қолдың ұсақ моторикасын дамытуға арналған ойындар мен жаттығулар бас ми қабығының жұмысқа қабілеттігі мен тонусын көтеру құралы болып табылады. Мұндай ойындар барысында баланың зейіні, есту-көру – моторлы есте сақтауы жетіледі.

Ересектер тобындағы балаларды сауат ашуға оқыту үшін қажетті болып табылатыны: кеңістік туралы түсініктерін қалыптастыру. Кеңістік түсініктеріне заттың формасы , мөлшері, орны және орнының ауысуымен қатар, оқу мен жазу барысындағы сөз құрамындағы дыбыстар мен әріптердің кезектілігі жатады.

П.Ф. Лесгафттың айтуы бойынша, әрбір саналы жұмыс кеңістік, уақыт, оны реттеу білігін түйсінуде талап етеді. Кеңістік – уақыт туралы түсініктерінің жеткіліксіз қалыптасуы оқу мен жазу үрдістерінің дамуына ізін салады. Жазуды меңгеру үшін, бала графикалық белгілер мен дыбыстар кешенін өзара қатыстыруға үйренуі керек. Сондықтан, сөйлеу тілі қабылдау мен қайталауды уақыт пен кеңістік кқмпоненттері жеке қарастырылмайды.

Сауат ашуға дайындықтың тағы бір компоненті ритмді сезіну болып табылады, ол адамның әр түрлі әрекеттерінде көрінеді. И.Н. Садовникованың айтуы бойынша, ритмді сезіну-ол уақыт қатарындағы ритмикалық түрде ұйымдастырылатын элементтерді қайталағанда байқалатын қабілеттік.

К.Д. Ушинский графикалық дағдыларды меңгеруді қарастыра отырып, айқын, каллиграфиялық жазудың негізі – ол жазу кезіндегі қол саусақтарының ритмикалығы деген. Ритмді сезіну, буындарды, дауысты, дауыссызды, оқыған кездегі оқу процесіне де қатысты. В.П. Галкин: « как легко идет работают равномерно, приучаясь к одному темпу письма, развивают чувство ритма. Этим учитель подгоняет отстающих, придерживает снимком речивых».

Жазу үрдісіндегі қозғалыс ритмі оның нәтижесінде көрінеді: әріптердің барлық элементтері дұрыс арақышықтықта, биіктігі бірдей болғандағы жазу ритмикалық өрнекке ұқсайды.

П.Л. Горфункельдің ойынша, бастап үйренген жазуы әріптер туралы көру түсініктеріне сүйенуіне байланысты екен. Алайда көру түсініктерінің рөлі жаза бастағанның жазу процесінде негізгі тірек болғанында емес, одан басқа көру түсініктері арқылы қалыптасқан жазуға тән есту-сөйлеу қозғалыстары қолдың қимылдарымен байланысты болғанында. Көрудің кері байланыстарының кешігуі жұмыс сапасының төмендеуіне әкеп соғады.

Жазу мен оқу процесін сәтті меңгеру үшін фонематикалық жүйенің деңгейінің жеткілікті қалыптасқандығы қажет. Ол ауызша немесе жазбаша сөйлеу тілі негізі болып табылады. Фонематикалық жүйе тіл фонемаларының жүйесін құрайды. Онда әрбір бірлік мағыналы белгілер болып табылады-ол жіңішке , жуан, қатаң, ұяң, үнділер, жасалу тәсілі мен таңдай, дауыс перделерінің қатысы.