Мазмұны

Кіріспе...................................................................................................................3

1 Қазақстан Республикасындағы сот билігі: тарихы, жай-күйі және болашағы………………………………………………………………………...6

1.1 Қазақстандағы сот билігі: түсінігі, белгілері және функциялары ………6

2. Қазақстан Республикасындағы Сот билігінің жүйесі……………………16

3. Жалпы юрисдикциялық соттар………………………………….………...19

1.4 Қазақстан Республикасының Мамандандырылған Әкімшілік соты………………………………………………………...................................24

2 Қазақстан Республикасындағы Мамандандырылған Әкімшілік сотының ішкі жұмыстары .................................................................................................43

2.1 Кіріс-шығыс хат-хабарлары мен құжаттарды қабылдау, тіркеу және жөнелту тәртібі………………………….…………………………………..…44

2.2 Мамандандырылған Әкімшілік сотының ішкі жұмыс тәртібі………….47

2.3 Мамандандырылған Әкімшілік сотының мұрағаты..……………………56

2.4 Мамандандырылған Әкімшілік соттардың қызметін жетілдіру жолдары................................................................................................................64

Қорытынды…………………………………………………………………..…69

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі…………………….……………………….71

Қосымша материалдар……………………………………………..………….73

Кіріспе

Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. 1995 жылдың 30 тамызында Республикалық Референдумда қабылданған Ата Заңымыздың 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырып, өзінің ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жариялады[1].

Конституциямыздың 3-бабының 4-тармағына сәйкес, Республикадағы мемлекеттік билік біртұтас және ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылуы тиіс деп белгіленді. Қазіргі қоғамда әкімшілік-құқықтық ықпал ету саласының конфигурациясы демократиялық құндылықтардың бекітілуінен және жариялы басқарудың ізгілендірілуінен бастап нарықтық экономикаға көшуге қарай біртіндеп өзгерді. Мемлекеттің негізгі заңдарында жария етілген адамның және азаматтың құқықтары мен міндеттерін сақтауды ескере отырып, мемлекеттің қоғамдық тәртіп пен заңдылықты нығайту үшін қажет салаларға қатысуын үдету және әкімшілік құқық институттарын жетілдіру процесі жүріп жатыр. Осылайша, әкімшілік құқық қатынастарының тұжырымдамасы жариялы басқаруды ізгілендіруге – басқаруда адамды бағдарға алу бағытына қарай өзгеруде.

«Қазақстан - 2050» стратегиясының басты бағыттарының бірі ретінде Мемлекет басшысы экономикалық әлеуетті көтеру мақсатында қолайлы инвестициялық ахуалды жасауды белгілеп берді. Стратегияда Қазақстан инвестициялар үшін өңірлік магнитке айналуға тиіс деп атап көрсетілген. Тәуелсіз әкімшілік юрисдикцияның құрылуы тәуелсіз әкімшілік соттардың тарапынан заң мен бақылаудың байланыстылығы есебінен мемлекеттік қызметтің ашықтығына елеулі дәрежеде септігін тигізе алады; Республикада экономикалық және инвестициялық ахуалды жақсартуға ықпал ететін болады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. «Қазақстан - 2050» стратегиясының басты бағыттарының бірі ретінде Мемлекет басшысы экономикалық әлеуетті көтеру мақсатында қолайлы инвестициялық ахуалды жасауды белгілеп берді. Стратегияда Қазақстан инвестициялар үшін өңірлік магнитке айналуға тиіс деп атап көрсетілген. Тәуелсіз әкімшілік юрисдикцияның құрылуы тәуелсіз әкімшілік соттардың тарапынан заң мен бақылаудың байланыстылығы есебінен мемлекеттік қызметтің ашықтығына елеулі дәрежеде септігін тигізе алады. Республикада экономикалық және инвестициялық ахуалды жақсартуға ықпал ететін болады. Көптеген жағдайларда жақсы жұмыс істейтін әкімшілік юрисдикцияны құру рейтингтерге оң әсер етеді. Шетелдік инвесторларға тәуелсіз әкімшілік соттар сақталуын қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың шешімдерінің заңдылығын тексеру үшін нақты құқықтық негіздер керек. Бұл отандық кәсіпкерлер үшін де маңызды фактор болып табылады. Әкімшілік юрисдикцияның ретке келтірілген механизмі Қазақстан азаматтарының арасында сот төрелігі органдары беделінің өсуіне әкеледі, халықтың оларға деген сенімі нығаяды. Сол арқылы басқару қызметінің заңдылығы азаматтар мен азаматтық қоғамның көз алдында ұлғайған болар еді.

Соттың жүйесінің жаңа институтына қоғамның әр алуан  әлеуметтік салаларындағы қылмыстық көріністерді төмендету, аудандық соттарға түсетін салмақты жеңілдету, әкімшілік істер бойынша әділ сот жүргізу сапасын, қол жеткізілілімдігін және жеделдігін жақсарту міндеттері жүктеледі. Қазақстан Республикасында Мамандандырылған Әкімшілік соттардың құрылуы заңды процесс болды. Қазіргі заңнамамен тәжерибеге сүйенетін болсақ әкімшілік іс-жүргізу саласы жыл сайын күрделеніп, істер саны артуда. Бірақ іс-жүргізу саласы әлі күнге дейін көптеген мәселелерді шеше алмай отыр. 2001 жылы ҚР-ның Президентінің бұйрығымен бастау алған жүйе сол кезеңдегі негізгі соттарға түсетін ауыртпашылықтарды шешуге бағытталған еді. Мамандандырылған соттар сол мәселенің шешімі болды. Құқықтық жүйе негізі «ҚР-ның Сот жүйесі мен судьялар мәртебесі» туралы ҚР-ның Конституциялық заңы болып табылды. Бұл заңнамада ҚР-ның аумағында мамандандырылған соттар құру мүмкіншілігі жазылған. Қаңнамалардың қабылдануы, тәжерибелік процестердің оң нәтиже беруі, ҚР-ның облыс орталықтарында мамандандырылған әкімшілік соттардың құрылуы-бұл саланың сот жүйесінің бір бөлшегіне айналғынын көрсетті. Жалпы юрисдикциялық соттарға түсетін жүктемені азайтуға септігін тигізді.

Әкімшілік соттар ең алдымен экономикалық еркіндікке кепілдік береді. Сонымен қатар, ұзақ мерзімді инвестициялық кірістердің келуін қамтамасыз етеді. Экономикалық кепілдік берілмеген, мемлекеттің экономикалық саясаты реттелмеген жүйесі бар елге шетелдік инвесторлардыңкелуі сирек. Оларға нақты құқықтық негіздердің болуы және керек жағдайда оларға сүйене алуы негізгі фактор болып отырады. Инвесторлардың сәйкес соттарға сенім білдіруі керек. Дау , мәселе туындаған жағдайда, әділ шешім шығаратын, яғни, мемлекетте қабылданған заңдар шеңберінде жұмыс атқаратын сот жүйесінің болуы. Егер, елде мұндай кепілдемелер болмаса инвесторлар мұндай тәуекелге бармайды, инвестиция көлемін ұлғайтпайды. Заң шеңберінде шешім шығаратын соттар бұл-мемлекеттің халықаралық бәсекеге қабілеттік деңгейін көтереді. Мемлекет ішінде мұндай кепілдемелердің болмауы мемлекетке тек сырттан келетін экономикалық кіріс көздерін, инвестиция тартудан бөлек, мемлекет ішіндегі кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіреді. Сондықтан да әкімшілік соттар хылықаралық қарымқатынаста құқықтық мемлекеттің белгісі ретінде қарастырылады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әкімшілік құқық, әкімшілік сот саласындағы бірнеше әдебиеттер қаралған. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының сот жүйесін дамыту тұжырымдамасы, М.Нәрікбаевтың «Ұлы билерден Жоғарғы Сотқа дейін», А. Де.Токвилдің «Демократия в Америке», М.Қызыловтың «Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқығы», Е. Баяновтың «Әкімшілік құқық» еңбегі және бірнеше мақалалар мен нормативтік актілер талданған. Жұмысты жазу барысында жоғарыда аталған еңбектер басшылыққа алынды.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – ҚР-ның Мамандандырылған Әкімшілік Соты.

Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – еліміздің әкімшілік құқық саласындағы сот қызметінің ұйымдастырылуы, реттелуі.

Менің бітіру жұмысымның мақсаты – Қазақстан Республикасындағы сот реформаларын талдауға тырысып, әр түрлі әдебиеттер мен қайнар көздер көмегімен қазіргі Қазақстан Республикасындағы Мамандандырылған Әкімшілік сотының мәселелерін анықтау. ҚР-ның мамандандырылған Әкімшілік Сот қызметінің, жұмысының ұйымдастырылуымен танысу. Сот процесі кезінде туындайтын өзекті мәселелерді, сот іс жүргізу саласын зерттеу болып табылады.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмыс 2 тараудан тұрады:

1-тарау. Қазақстан Республикасындағы сот билігі: тарихы, жай-күйі және болашағы. Бұл тарауда Қазақстандағы сот билігінің даму тарихы, әртүрлі авторлардың сот билігі ұғымына берген анықтамалары, сот билігінің жүйесі, мамандандырылған соттар туралы мәселелер қарастырылады.

2-тарау. Қазақстан Республикасындағы Мамандандырылған Әкімшілік сотының ішкі жұмыстары. Бұл тарауда Қазақстан Республикасындағы Мамандандырылған Әкімшілік сотының ішкі қызметі, жұмысының ұйымдастырылуы сипатталған.

1 Қазақстан Республикасындағы сот билігі: тарихы, жай-күйі және болашағы

1.1 Қазақстандағы сот билігі: түсінігі, белгілері және функциялары

Қазақ даласында сот органдарының пайда болу және қалыптастыру тарихы – қазақ қоғамының жылнамасындағы ерекше беттер. Қазақстандық сот билігін қалыптастыру мен бекітудің негізгі өлшемдерін түсініп ұғыну үшін қазақ даласындағы қарапайым құқық тарихнамасын біліп қана қоймай, мемлекет аумағында қолданылған құқық нормаларының, заңдар мен салт-дәстүрлердің тарихы мен оның дамуын терең игеру қажет [2].

Қазақ халқының тарихындағы сот төрелігі қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу кезеңіне терең тамырын жайған. Билерге тиесілі сот билігінің қазақ қоғамында ерекше маңызы бар, ол басқару жүйесінде биліктің жетекші нысанына айналды. Көшпелі ұжымдарда басқару функциясы негізінен ұжымның ішінде де, рулар мен олардың қарауындағылардың да даулары мен талаптарын талқылаудан тұрды. Судьялар нормаларды, дәйектемелерді түсіндіруде және шешімдер шығаруды талқылауда, сондай-ақ осы шешімдерді орындауға келтіру әдістері мен нысандарын айқындауда едәуір құқықтарға ие болды.

Билердің қызметі тек сот төрелігін жүзеге асырумен шектелмей, олар қоғам өмірінің басқа да салаларына белсене қатысты: біріктіруші, бағыт беруші және жасампаз ретінде сөз сөйледі. Олардың салмақты пікірлерімен тіпті, жоғары шонжарлар – сұлтандар мен хандар санасты. Билердің көшпенді ұжымдардың басында да тұруы да аз емес. Демек, сол кездің өзінде соттар аса құрметті және тәуелсіз орган болған.

Пролетариат төңкерісінен кейін Кеңес өкіметінің ең алғаш рет сот құрылысы туралы №1 декретті 1917 жылы 17 қарашада қабылданды. Бұл декретте жергілікті соттарды және революциялық трибулналдарды құру қаралған болатын. Яғни, жергілікті соттар тұрақты және екі халық заседательдерінен тұрады деп көрсетілді.Соттар және халық заседательдері демократиялық принцип негізінде сайланды[3].

Сот құрылысы туралы №1 декркетте жергілікті соттардың қылмыстық және азаматтық істерді қарай алатыны және олардың қылмыстық іс бойынша екі жылға дейін, ал азаматтық істер бойынша 3000 рубльге дейінгі айып салынатын істерді шеше алатындығы атап көрсетіледі. Осы жергілікті соттың шешімдеріне келіспеген жағдайда, іс кассациялық инстанция ретінде жергілікті уездік судьялар кеңесінің сьезінде қаралды. Ал, революциялық трибуналдың құрамына бір төраға мен губерниялық және уездік жұмысшылар кеңесінің арасынан және шаруалардан, солдаттардан депутат болып шыққан алты заседательдері сайланды. Революциялық трибуналдар – революцияға қарсы шыққандармен, пара алушылармен және басқа қылмастармен күресу үшін құрылды [4].

1918 жылы 21 ақпанда жарияланған сот жөніндегі №2 декрет ең алдымен соттың атын – “ Жергілікті халық соты” деп өзгертті және бұл соттардың ауыр қылмыстық істерді немесе азаматтық істер бойынша кең ауқымда қарау үшін олардың өкілеттігін кеңейтуді алдына мақсат етіп қойды. Сөйтіп, округтік соттардың мүмкіндіктерін молайтып, қылмыстық және азаматтық істер жөніндегі бөлімдерді ашты. Сатылы кезеңге негізделген сот инстанцияларын құрып, сот жүйесін мыныдый құрылымға ыңғайлады:

1. жергілікті халық соты;

2. аймақтық сот;

3. облыстық сот;

4. жоғарғы бақылайтын сот.

Сот құрылысы туралы №2 декреттің ең негізгі ерекшілігінің бірі – істі қараған уақытта халық заседательдерінің дауысы шешуші дауыс болып саналды. Өйткені, төрағалық етуші көп жағдайда бұрынғы бітімгер(мировой) судьяның білімін және тәжірибесін пайдалана отырып, оның қызметін бақылады.

Шындығында Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңіндегі сот жүйесі қым-қуат, аласапыран кезде белгілі бір бағыт-бағдарда ойдағыдай жұмыс жасамады. Жоғарыда аталған сот жөніндегі №1, 2, 3, декреттер сот өндірісіндегі прцессуалдық іс жүргізудің ережелерін,бағыт-бағдарларын бір жүйеге келтіре алмады.бұл кемшілік 1918 жылғы 23 шілдеде РСФСР Юстиция Халық Комиссириатының “Жергілікті халық соттарының іс-әрекетін ұйымдастыру” жөніндегі нұсқауында атап көрсетілді. Осы пәрменді құжаттан кейін Қазақстан аумағындағы Ақмола, Семей, Орал, Торғай, Қарағанды және Түркістан өлкесіне қарайтын Жетісу, Сырдария облыстарындағы уездерде халық соттары жедел түрде ұйымдастырылды. Атап айтқанда, 1918 жылдың тамыз айына дейін облыс, уездерде 63 жергілікті халық соты құрылып үлгерген болатын [5].

Бірақ бұл құрылған жергілікті халық соттары азамат соғысы жылдары кезінде өз міндеттерін уақытша ғана атқарды. Аталған бұл соттармен қатар революциялық трибуналдар да құқықтық тәртіпті қорғау негізінде сот істеріне араласты.

1918 жылы 14 қазанда Әскери революциялық кеңестің жанынан Әскери революциялық трибунал құрылды. Бұл орган негізінен шпиондық әрекеттерді, ақгвардияшылардың үгіт-насихаттарын жүргізушілерді, шетел агенттерін ұстап жауапқа тартты. Сонымен қатар, бұл орган әскери қылмыстарды қарады.

Әскери революциялық трибуналмен бірге құқықтық қызметті революциялық трибуналдар да атқарды. Революциялық трибуналдардың құрамын, сондай-ақ олардың жанындағы тергеу комиссияларының құрамын,олардың алты заседательдерін жұмысшы, шаруа, қазақ және қызыл әскер депутаттарның кеңесі сайлады. Революциялық трибуналдар жанынан ұйымдастырылатын тергеу комиссиялары алдын ала тергеу жүргізу және қамауға алу, тінту,құжаттарды алып қою, мүлікті тәркілеу және газеттерді жабу құқығына ие болды. Революциялық трибуналдар жанынан сонымен қатар айыптаушылар алқалары да құрылды.

Қазақстан аумағында ең алғашқы революциялық трибунал жылы 28 желтоқсанда Ақмола құрылды.

1918 жылғы 30 қарашада шыққан “РСФСР-дағы халық соттарының ережелері” деген заң құжаты біріңғай кеңестік сот жүйесін ыңғайлауға айтарлықтай үлес қосты. Ал, Қазақстан үшін 1919 жылы 10 шілдеде Қазақ өлкесін басқару жөнінде құрылған Революциялық комитет Қазақстандағы соттар мына төмендегідей ретте жүйеледі:

1. Аралық сот.

2. Уездік халық соты.

3. Аймақтық сот.

4. Революциялық трибунал.

Аралық сот ең төменгі сатыда билік жүргізді. Ол ауылдық, болыстық атқару комитеті негізінде құрылып, қазақ, өзбек, ұйғыр және тағы басқа халықтар арасында өрбіген мүліктік дау-шараларды қарап шешті.

Аралық соттар дауларды шешу үшін әдет-ғұрып заңдарына сүйенді. Бұл соттардың шешімдері жергілікті кеңесте сақталатын арнайы кітапшыға жазылды. Және бұл соттардың шешімдер бойынша уездік халық соттарына шағымдануға болады деп көрсетті [6].

Уездік сот революциялық трибуналдың соттылығына жататын істен басқа, азаматтық және қылмыстық істерді қарады. Аралас халық тұратын жерде уездік халық соты екі бөлім негізінде құрылып,қазақ және орыс тілдерінде іс жүргізді.

1926 жылы 19 қарашада РСФСР Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің бекітуімен жаңа “Сот құрылысы туралы ” ереже қабылданды.

1937 жылы 26 мамырда қабылданған Қазақ ССР конституциясының 83-бабы екгізінде мынадай сот жүйесі белгіленді:

1. халық соты;

2. облыстық сот;

3. Қазақ ССР Жоғарғы Соты;

4. КСРО-ның арнайы соты.

Қазақ ССР Конституциясының 88-бабы бойынша: “Халық соттарының судьяларын аудан халқы жалпыға тән төте және тең сайлау құқығымен жабық дауыс беру арқылы 3 жыл мерзімге сайлады. Халық соттарына судьялардың кандидаттарын ұсынуға еңбекшілердің қоғамдық ұйымдары және мәдениет ұйымдарының жалпы жиналысы құқықты болады.”

Ұлы Отан соғыстары жылдарында көптеген сот қызметкерлерін әскерге шақырып майданға аттандырды(207 халық сотының судьясы, 44 облыстық сот мүшесі).

Сот қызметтерін ұйымдастыру мен оларға жағдай жасау (кадрларды дайындау, халық судьясына сайлауды ұйымдастыру, соттарды қаржыландыру) Қазақ ССР Юстиция Халық Комиссириаты мен облыстық еңбекші кеңес депуттатарының жанындағы Юстиция Халық Комиссириатының басқармасына жүктелді. Бұл орган 1946 жылы Қазақ ССР Юстиция Министрлігі болып қайта құрылды.

1960 жылы 1 маусымда Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің Төралқасы “Қазақ ССР Юстиция министрлігін қысқарту туралы” жарлық қабылданды. Министрліктің сот мекемелері жөніндегі басшылық, қызметі Қазақ ССР Жоғарғы Сотына берілді. Бұл құзыретті Жоғарғы Сот он жыл қатарына атқарып келді.

1954 жылы 14 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі “Одақтас республикалар мен автономиялық республикалардың Жоғарғы Соты құрамында және өлкелік, облыстық соттарда, автономиялық облыстарда төралқа құру туралы ” Жарлық қабылдады.

1978 жылы 20 тамызда Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Конституциясы қабылданды. Конституция бойынша, Қазақ ССР соттарына: Қазақ ССР Жоғарғы Сот, облыстық соттар және Алматы қалалық соты, аудандық халық соттары жатқызылды.

1990 жылдың 24 сәуірінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы Н.Назарбаевты Қазақ ССР Президенті қызметіне тағайындап, Қазақ ССР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды.

1991 жылы тәуелсіздігімізді алғаннан кейін, 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған Конституцияның 16-тарау сот билігіне арналды. Осы Конституцияның 95-бабында Қазазақстандағы сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі екендігі атап көрсетілді.

1995 жылы 20 желтоқсанда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың “ ҚР-дағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы туралы” Жарлығы шықты. 84 баптан тұратын бұл Жарлық аясында республикадағы тәуелсіз сот билігі мен судьялардың мәртебесі туралы әлемдік өркениеттегі құқықтық нормаларға сай келетін жаңа заңдар ережесі жасалып бекітілді.

Қазіргі уақытта ҚР Президентінің аталмыш Жарлығы күшін жойып, 2000 жылы 25 желтоқсанда “ҚР-ның сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ” конституциялық заңы қабылданды. Бұл конституциялық заң бойынша көптеген өзгерістер енгізілді.

Қазан төңкерісінен кейінгі уақыттан бастап осы күнге дейін мемлекетіміздің тарихында бес Конституция қабылданғанын және сол Конституцияларда көрсетілген сот жүйелері өз заманында өмір талабын лайықты қызмет атқарғанын, қажет кезде тиісті толықтырулар мен өзгертулер жасалып отырғанын байқаймыз.

Коммунизм кезінде биліктің үш тармаққа бөлінуі буржуазиялық өтірік болды.1917 жылдан бастап жалпы адамдық құндылықтар жоққа шығарылды. Әділеттілікке байланысты халықаралық нормалар қабылдағаннан кейін де бұл жағдай сол күйінде қала берді. Адам құқықтары туралы жалпы декларациясында былай жазылған: “Кез келген адам құқықтары бұзылған жағдайда құзыретті ұлттық соттар негізінде нәтижелі қалпына келтіруге құқығы бар.” Мұндай құқық туралы КСРО-да сөз болған жоқ. Социалистік жылдар кезінде соттар партияның қатаң қадағалауында болды. Соттардың 90%-ке дейін партия мүшелерімен тағайындалатын, Сот шешімі партия мүшелерінің келісімімен анықталатын. Жоғарғы соттар партиямен сайланып, оларға есеп беретін және олардың шешімімен жұмыстан босатылатын.

Сот билігі 1995 жылғы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару және атқарушылық биліктен бөлінген және мемлекеттік биліктің дербес тармағын білдіреді.

“Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы” ҚР конституциялық Заңының 1-бабының 2-тармағына сәйкес сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нориативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етеді.

Қазақстан Республикасы егемендік алғаннан бастап соттарға кез келген құқықтық мемлекетке тән өкілеттіктерді толық беру қажеттігі туындады. Сондықтан, соңғы жылдары сот билігінің проблемалары көптеген ғылыми жұмыстардың, әсіресе Ресей Федерациясы ғалымдарының зерттеу тақырыбына айналды. Осы ұғымның кейбір қырларын қазақстандық ғалымдар да өз жұмыстарында қарастырды.

Қазақстандық ғалым К.Х. Халықов сот билігін мемлекеттік биліктің ең маңызды тармақтарының бірі деп көрсетті. Оның қоғамның саяси және әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны мен рөлі бүгінгі таңда ең қымбат қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет орнату міндеттерімен айқындалады. Сот билігі адамдар тағдырындағы ең жоғары әділеттік таразысы тәріздес. Ондағы нақ осы қасиет мемлекеттік билік тармақтарының ешқайсысында жоқ. Осылардың бәрі сот билігі мәселесінің жалпы теориялық бағыттарын айқындайтын факторлар болып табылады. Ал әкімшіл-әміршіл кеңестік тәртіптен демократияға өтудің күрделі де қиын кезеңдерін бастан кешіп отырған бүгінгі Қазақстанның нақты өмірінде сот билігі қалай әрекет етеді, сот билігінің өзінің қалыптасу процесі қалай өтуде және ол қандай қиындықтарға кезігіп отыр – міне осылардың бәрі ғылыми тұрғыдан да тәжірибелік тұрғыдан да өзекті мәселелер болып табылады [7].

“Сот билігі” ұғымының құқық ғылымында жаңа санат болып табылуына және жақында – 80-жылдардың аяғы, 90-жылдардың басында зерттеле басталуына байланысты. Сонымен бірге кеңес мемлекетінде мемлекеттік саясат шеңберінде теориялық тұжырымы қалыптасқан, яғни соған сәйкес елде біртұтас бөлінбейтін мемлекеттік билік жұмыс істейді. Сондықтан сот билігі мәселесі мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде туындаған емес. Сот төрелігіне байланысты проблемаларға арналған ғылыми зерттеулерде сот – құқық қорғау органы жүйесінің бөлігі ретінде қарастырылды [8].

Құқықтық мемлекет қоғамындағы биліктерді бөлу теориясын мойындау сот билігінің мәнін зерттеуді бастауға негіз болды. Бұл ретте ғалымдар арасында ортақ пікір болмаған сот билігі ұғымын айқындау туралы мәселе маңызды болды [9].

Мәселен, М.В. Баглай сотты адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, заңдылықты орнықтыруға арналған мемлекеттік биліктің тәуелсіз буыны ретінде ролін көрсете отырып, “Тәуелсіз сот билігі құқықтық мемлекеттің және конституционизмнің, халық бостандығының басты кепілі бола бастады” [10]. Осы көзқарасты В.И. Раученко, В.П. Кашенов, К.Ф. Гуценко және В.М. Ковалев бөліседі.

Кейбір авторлар сот билігінің ұғымы мен мақсатын тек сот төрелігін жүзеге асыруымен байланыстырады. Мәселен, У.Жекебаев және В.К. Бобров, сот билігі сот төрелігінде іске асырылады деп пайымдайды.

Кейбір ғалымдардың пікірінше, сот билігі оның құқықтық мемлекет жағдайында сот қызметін жүзеге асырудағы аса маңызды белгілері мен қызметтерін негіздеу тұрғысында қаралуға тиіс [11].

Сот билігінің мәні соттың сот төрелігін жүзеге асыру кезінде көрінеді. Алайда сот қызметін осы биліктің тек бір нысанын іске асыру болып табылатын бір сот төрелігінжүзеге асырумен ғанашектеуге болмайды. Алайда Қ.Ә.Мәми дұрыс ажыратқандай “сот билігі ұғымының мәнін және мазмұнын неғұрлым толық және айқын ашу үшін оның барлық белгілерін яғни мемлекеттетігінде оның ролі мен орнын, биліктің басқа тармақтарынан айырмашылығын көрсететін ерекшеліктері мен қырларын анықтау қажет” [12].

“Сот билігін, - дейді В.М.Савицкий, - құқықтық мемлекеттің негізгі құрылымдарының бірі ретінде азаматтық немесе құқықтық нормаларда көзделген нақты істерді қараумен шектеуге болмайды. Мұндай көзқарас өзін жояды. … Қазіргі сот билігі бұрын әдетте құқық төрелігі деп аталғаннан бөлек, соттың сапалы жаңа функцияларға ие болуы нәтижесінде туындауы мүмкін” [13].

Сот төрелігі саласынан басқа да сот билігі соттың басқа да функцияларды жүзеге асыруы кезінде іске асырылады, атап айтқанда:

- анықтау, алдын ала тергеу органдарының және прокурордың қабылдаған шешімдері мен іс-әрекеттерінде заңдылықты бақылау;

- азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы өтініштерді, сондай-ақ бұзылған құқықтарға және бостандықтарын бұзған іс-әрекеттер мен шешімдерге шағымдарды қарау;

- соттардың заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдану тәжірибесін зерделеу және жинақтау;

- жеке қаулылылармен мемлекеттік органдар мен ұйымдардың қылмыс жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды жою жөніндегі шараларды келтіру;

- республика Жоғарғы Сотының жалпы отырысында сот тәжірибесі мәселелері бойынша нормативтік қаулыларды қабылдау;

- жоғары тұрған соттардың төменгі тұрған соттардың іс жүргізу әрекеттеріне сот қадағалауын жүзеге асыруы және т.б.

Сот билігі істі қарау кезінде кімге тиесілі – нақты судьяға ма немесе сот мекемесіне ме деген сұрақ талқыға түсті. Б.А. Страшун және А.А.Мишин “сот билігі құқық қоғамдық қатынастарға ықпал ету құралы ретінде барлық сот органдарының жиынтығына жүктелген, әрбір сот органы сот билігін ұстанушылар болып табылады”- деп есептейді.

Соттардың заң шығарушы билік органдарынан айырмашылығы заң шығармайды. Алайда олардың қызметі заңға тәуелді: сот Конституция мен заңның талаптарына (олардың нормаларын қолдануға және оларды басшылыққа алуға) бағынуға тиіс. Бұл ретте сот заңдар мен өзге де құқықтық актілерді дұрыс қолданумен, олардың Конституцияға, сондай-ақ жалпы танылған халықаралық қағидаттар мен нормаларға сәйкестігі тұрғысынан да баға беруге тиіс. Олардың ҚР Конституциясына сәйкессіздігі жағдайында сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтатуға және Конституциялық Кеңеске осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен жүгінуге міндетті; осы арқылы соттар мен заң шығару процесіне белгілі бір әсерін тигізеді.

Өз кезегінде, заң шығарушылық билік органдары (соттарды ұйымдастыру және олардың қызметін регламенттейтін заңдарды қабылдаумен қатар) ҚР Парламенті Сенатының атынан:

- ҚР Жоғарғы Сотының судьялар корпусын қалыптастырады;

- Судьяларды осы соттың лауазымынан босату туралы мәселені шешеді;

- ҚР Конституциясының 55-бабының 3-тармағында белгіленген жағдайларда судьяларды қылмыстық жауапкершілікке тартуға келісім береді және т.б.

Соттар мемлекеттік биліктің атқарушы органдар тармағынан айырмашылығы ұйымдастырушылық және атқарушылық-өкімгерлік қызметпен айналыспайды. Сонымен бірге соттарға атқарушылық билік органдарының, сондай-ақ олардың лауазымды адамдарын осы органдардың іс-әрекеттері мен шешімдеріне шағымдарды қарау арқылы бақылау құқығы берілген. Өз кезегінде, атқарушылық билік тармағының органы ретіндегі әділет министрлігі Конституциялық заңның 31-бабына сәйкес аудандық соттың төрағасы мен судьясына үміткерлерді Президентке ұсыну арқылы аудандық соттардың қызметін кадрлық қамтамасыз етуді жүзеге асыруға тиіс. Сонымен бірге, Әділет министрлігі мен оның басқармасы кез келген буындағы соттарға қатысты сот төрелігін жүзеге асыру бойынша олардың қызметне араласпау қағидатын қатаң сақтау жағдайында заңмен берілген функцияларды жүзеге асырады.

Осылайша, Сот билігі ҚР Конституциясында соттарға берілген билік ету өкілеттіктеріне байланысты тепе-теңдік пен ара салмақтар жүйесі арқылы олармен өзара іс қимыл жасай отырып, заң шығарушылық және атқарушы биліктің шешімдеріне әсерін тигізеді. Осындай мәртебемен сотқа құқық мәселелері мен фактілерді шешуде көлемді құзырет берілген.

1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының ережелеріне сүйене отырып, Қ.Ә.Мәми сот билігінің мынадай негізгі белгілерін бөліп көрсетеді:

Бірінші белгі – бұл билік конституциялық бекітілген біртұтас мемлекеттік биліктің тармағы болып табылады. Осыған байланысты оны мемлекеттік қызметтің түрі деп толық айқындауға болмайды, не көптеген мемлекеттік органдар билік тармағының табиғатына келе бермейтін қызметтерді орындайды.

Екінші белгі – сот билігінің тек арнайы мемлекеттік органдарға – Конституцияда белгіленген тәртіппен құрылған соттарға тиесілі.

Үшінші белгі – оны өз кезегінде Конституцияда көзделген тәртіппен құрылатын арнайы мемлекеттік органдарда құруда; сот алдында жеке міндеттері мен мақсаттарын қоюда және оларды жеке құзыреттерімен бөлуде, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттен жеке қаржыландыруда көрінетін ұйымдастырушылық, функционалдық және қаржылық дербестікке ұсынатын сот билігінің тәуелсіздігі.

Осы биліктің тәуелсіздігі оның басқа мемлекеттік органдарға: Қазақстан Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының Парламентіне, Қазақстан Республикасының Үкіметіне бағынбайтындығын білдіреді. Сонымен бірге абсалюттік, толық тәуелсіз соттар да болмайды, өйткені олар Қазақстан Республикасының Конституциясы мен басқа да заң актілерінің талаптарына бағынуға тиіс. Соттардың заңсыз шешімдерін тек сот күшін жоя алады, ал басқа құрылымдар ондай құқықты иеленбейді.

Төртінші белгі – бұл мемлекеттің атынан сот билігін жүзеге асыруы: Қазақстан Республикасының атынан үкімдер мен соттардың өзге де шешімдерін жария ету.

Бесінші белгі – сот төрелігің, яғни құқықтық даулар мен істерді қарауға байланысты жүзеге асыру.

Алтыншы белгі – осы билікті Конституция, заңдар, өзге де нормативтік құқықтық актілер, республика халықаралық шарттарының негізінде туындаған дауларға ғана қолдану. Сот мораль, діни, қызметтік әдеп нормаларын бұзуға байланысты жанжалдарда қарамайды және шешпейді.

Жетінші белгі – осы билікте оның қызметіне тән іс жүргізу (талап арыз ісін жүргізу, процеске айыптауға және қорғауға қатысу).

Сегізінші белгі – осы биліктің құқық қорғау сипаты, қызметінде осыған байланысты екі қыры бөлініп шығады: құқық пен заңның үстемдігін қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау.

Тоғызыншы белгі – оның шешімдерін мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз ету.

Жазылғандарды ескере отырып, сот билігін Қ.Ә.Мәми азаматтардың, мемлекет пен ұйымдардың құқықтарын, бостандындықтарын және заңды мүдделерін қорғау мақсатында құқықтық даулар мен істерді шешу және оларға жүктелген басқа да міндеттерді орындау бойынша заңмен берілген өкілеттікпен Конституцияда көзделген тәртіппен құрылатын, ерекше іс жүргізу нысандарында жұмыс істейтін және мемлекеттің барлық аумағындағы міндетті сипаттағы шешімдерді шығару құқығы бар, оны мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз ететін арнайы мемлекеттік орган ретінде мемлекеттің атынан іске асыратын, Конституцияда белгіленген біртұтас мемлекеттік биліктің тәуелсіз тармағы ретінде айқындайды [14].

Мәселен, В.И.Швецов сот билігінің мынадай белгілерін көрсетеді:

1. оны арнайы мемлекеттің органдардың жүзеге асыруы;

2. оның біртұтас сот жүйесін құрайтын соттарға тиесілігі;

3. қоғамда тиісті құқықтық режимді қаматамасыз ету;

4. оны түрлі құқықтық нысандармен жүзеге асыру;

5. оны іс жүргізу заңдарының негізінде және қатаң жүзеге асыру;

6. құқық қорғау органы болып табылатын соттың тәуелсіздігі, дербестігі және оқшаулығы;

7. айрықшалығы;

8. сот өкілеттігінің биліктік сипаты;

9. сот талаптарының орындалуын қамтамасыз ету және оның шешімдерін мемлекетің күшімен орындау [15].

Осылайша, тәуелсіз және кәсіпқой сот билігі қылмыстық, азаматтық және заңмен белгіленген барлық істер мен құқық және фактілер туралы дауларды қарауға және шешуге бағытталған сот ісін жүргізу нысандары саласындары саласында соттың биліктік өкілеттігі мен мүмкіндігін білдіреді. Оның үстіне, соңғы уақытта сот қызметі мен дербестігін ұйымдастыруда көп нәрсе жасалады және жасалуда. Олардың материалдық базасы нығаюда, материалдық ынталандыру айтарлықтай өсті [16].

Қазақстан Республикасында сот билігі шындыққа айналды. Бұл біздің мемлекеттілігімізді дамытуда басты жетістіктердің бірі. Бүгінде сот билігі мемлекеттік биліктің барлық қажетті атрибуттарына ие. Ол оны мемлекет тұрақтандырушы күшке айналдарды, қоғамды әлеуметтік тартыстардан қорғайды. Оған басқа органдар мен адамдардың іс-әрекеттері мен заң шығарушы және атқарушы биліктің іс-әрекеттері мен шешімдеріне белсенді әсер етудің, оларды “теңдестірудің” заңдық мүмкіндігін білдіретін сот билігі өкілеттіктерінің тұжырымды жаңа түрі.