Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1) Аймақтық болжамдау барысында қандай ғылыми әдістер қолданылады?

2) Болжамдау мен жоспарлаудың қандай айырмашылықтары бар?

3) Аймақ дамуының мақсаттары қалайша анықталады?

4) Аймақ дамуының сыртқы ортасын талдаудың мәні неде?

5) Аймақтың мықты және әлсіз жақтарын қалай анықтауға болады?

Такырып 10. Аймақтық бағдарламалар

10.1.Аймақтық бағдарламалардың теориясы мен тәжірибесі

10.2.Бағдарламаның қалыпты құрылымы

10.3.Бағдарламаны басқару, бағдарламаны жүзеге асыру механизмі

10.1.Аймақтық бағдарламалардың теориясы мен тәжірибесі

Аймақтар дамуының мемлекеттік бағдарламалары аймақтық саясаттың интенсивті құралы ретінде түрлі елдерде пайдаланылады.

Аймақтық бағдарламалар — бұл аймақтың пропорционалды әлеуметтік-экономикалық дамуын, халықтың өмір сүру деңгейін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған атқарушы билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының әрекет ету жоспары, өзара байланысты шаралар жүйесі.

Аймақтық бағдарламалардың мәні олардың негізгі мақсаттары мен мәселелері арқылы бейнеленеді. Оларға жатқызылатындар:

а) аймақтың балансталған әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету;

б) еркін экономикалық зоналарды құру, бірлескен кәсіпорындарды ашу жолымен халықшаруашылығының басымды салаларына инвестициялар тарту;

в) аймақ ресурстарының тиімді пайдаланылуны ынталандыру (табиғи, материалды, еңбек, қаржылық);

г) өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды сапалы жетілдіру;

д) қоршаған ортаны қорғау;

н) халықтың мәдени және тарихи мұрасын сақтау;

ж) демографиялық жағдайды жақсарту;

з) аймақ халқының өмір сүру деңгейін біртіндеп жақсарту.

Аймақтық бағдарламалар қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта мерзімді (1-5 жыл) және ұзақ мерзімді кезеңге (5 жылдан аса) өңделеді. Бағдарламаны өңдеу барысында шаруашылық етуші барлық субъектілердің іс-әрекетін ескеру қажет.

Аймақтық даму бағдарламалары барлығы үшін емес, мәселелік территориялардың шектелген саны үшін ғана өңделеді. Аймақтық саясаттың өзге құралдарымен салыстырғанда, олар ағымдық ғана емес, сонымен қатар жалпымемлекеттік мағынаға ие аймақтық дамудың стратегиялық мәселелерін шешуді де көздейді. Бір аймақтар үшін бұл экономиканы қайта құрылымдау болса, ал екіншілері үшін – ол артта қалушылықты жеңу, өсім полюстарын белсендендіру, жаңа табиғи ресурстарды игеру. Бағдарламалар орталық және аймақтық билікке күнделікті экономикалық іс-әрекет үшін ұзақ мерзімді бағдарларын қалыптастырады.

Аймақтық бағдарламаларды өңдеудің негізгі кезеңдері:

1) аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының қол жеткізілген жағдайын жанжақты талдау, оның ішінде оның неғұрлым маңызды мәселелерін, оның туындау және күшею себептерін айқындау;

2) оның негізгі және туынды мақсаттары мен мәселелерін кешенді негіздеу, алға қойылған мақсатты жүзеге асыру жолдары мен құралдарын анықтау (қаржылық қамтамасыз ету тұрғысынан). Өз кезегінде, аймақ дамуының мақсаттары мен мәселелерін негіздеу кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының рационалды өңделген жоспарларына негізделуі тиіс;

3) бағдарламаның негізгі және туынды мақсаттар мен мәселелерінің орталық билік органдарының бағдарламалары және жоспарларымен үйлесімділігі;

4) өңделген бағдарламаларды жоғарғы билік органдарының қарауына уақытылы ұсыну.

Аймақтық бағдарламаларды өңдеу мен жүзеге асырудың негізгі әдістемелік қағидалары:

- Бағдарламаны жүзеге асырудың әр кезеңіндегі мақсаттар мен мәселелердің кешенділігі;

- Бағдарлама шараларының мақсатты бағыты мен жүйелілігі;

- Даму жағдайларының белгісіздігін ескере отырып, бағдарлама шараларын нұсқаулық өңдеу;

- Бағдарламаның ресурстық қамтамасыз етілуі;

- Бағдарлама тапсырмаларының мекен-жайлығы;

- Бағдарламалардың басқарылуын қамтамасыз ету (қажетті бағдарламалық, ұйымдық, қаржылық механизмдерді құру).

Аймақтық бағдарламаларды бірнеше белгілер бойынша жіктеуге болады:

- территориялық;

- функционалды бағдарлану;

- шешілетін мәселелердің мазмұны;

- шешілетін мәселенің ауқымдылығы;

- салалық локализация;

- мәселелердің туындау сипаты және т.б.

Осылайша, әр аймақтық бағдарлама бір уақытта бірнеше жіктеу белгілерімен сипатталады. Мысалы, нақты аймақтық бағдарлама мағынасына байланысты — республикалық, территориялық қамтылуы бойынша — облыстық, функционалдық бағдарлануы бойынша — экологиялық, бағдарламалық мәселенің ауқымдылығы бойынша — тар мамандандырылған, жүзеге асыру ұзақтығы бойынша — орта мерзімді және т.б. бола алады. Республикалық деңгейде бағдарламаны өңдеу мен жүзеге асыруға қатысты мәселені іріктеу барысында келесілерді есепке алу қажет:

- ірі құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру және нақты салалар мен аймақтарды дамыту тиімділігін арттыру, білім мен әлеуметтік орта сапасын арттыру, экологиялық қауіпсіздік пен табиғатты рационалды пайдалануға қатысты маңыздығын;

- аталмыш мәселелерді шешу мерзімдерінің тар болуы және ресурстарды шоғырландыру қажеттілігін;

- технологиялық байланысқан салалар мен өндірістердің салааралық байланыстарын мақсатты басқаруды қамтамасыз ететін шаралардың өзара байланыстылығын.

Мәселенің басымдығы оны болашақ бағдарлама затына айналдырады, ал мақсаттың нақтылығы бағдарламаны өңдеу мен бекітудің тұтастай процедурасын анықтайды.

Мысалы, Қарағанды облысының 2008-2010 жылдарға арналған әрекет етуші және өңделетін кейбір бағдарламаларының тізімі келтірілген (барлығы 27 бағдарлама):

• Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы (2007-2008жж.);

• Құрылыс материалдары, бұйымдар мен конструкциялар өнеркәсібін дамытудың аймақтық бағдарламасы (2005-2014жж.);

• Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту бағдарламасы (2007-2009жж.);

• АӨК тұрақты дамытудың аймақтық бағдарламасы (2006-2010жж.);

• Ауылдық территорияларды дамытудың аймақтық бағдарламасы (2007-2010жж.);

• "Ауыз су" аймақтық бағдарламасы (2002-2010жж.);

• Автокөлік жолдарын дамыту бағдарламасы (2006-2012жж.);

• Үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қолдау бағдарламасы (2007-2009жж.) және т.б.