6.3.Белгілі бір аумақтардың шикізат бағыттылығының күшеюі және моносалалық аймақтардың пайда болуы
Әлемдік экономиканың жаһандануы жағдайында Қазақстан экономикасы бірқатар мәселелерге тап болды. Ондағы басты мәселелер: шикізаттық бағытталу, әлемдік экономикамен интеграцияланудың әлсіздігі, ел ішіндегі әлсіз салааралық және аймақаралық экономикалық интеграция, ішкі нарықта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының жоғары болмауы (шағын экономика), өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның дамымауы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалуы және т.б. Қазақстандық экономиканың шикізаттық бағытталуы, әлеуметтік топтар мен кластардың даму мәселелері, ұлтаралық қатынастар сияқты мәселелер бүгін туындамады. Олар ұзақ уақыт бойы қалыптасып, Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейін, әсіресе елдің индустрияландырылуымен байланысты болды.
ХХI ғасырға Қазақстан Республикасы мұнай мен газдың барланған қоры бойынша алдыңғы қатардағы державалар ретінде енді.
Әрине, өндірілген мұнайдың үлкен көлемі, ең алдымен, елдің ішкі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдаланылуы керек, ал артық қалғандары сыртқы мұнай нарығына экспортталуы тиіс. Бүгіндері республикамыз өндірілген мұнайдың басым бөлігін экспорттайды (жыл сайын 1 миллион баррель экспорттайды) және Қашаған кен орнының жобалық деңгейге жеткеннен кейін, яғни аталмыш көрсеткішті 10 жылдан кейін үш еселеуді жоспарлайды. Мұнайды пайдаланудың мұндай сызбасы мұнайға бай барлық елдерде әрекет етеді.
Әлемдік тәжірибе шикізат ресурстарына ие кейбір дамушы елдердің тұрақты экономикалық дамуға қол жеткізбей, шикізаттың әлемдік тауарлы нарықтарындағы конъюнктураның өзгерісінен үлкен тәуелділікте қалатынын көрсетеді.
Экономиканың шикізаттық секторларынан айтарлықтай табыстарға ие бола отырып, мемлекет пен жеке сектор экономиканың жаңа салаларын дамытуға ынталанбайды. Сол уақытта ресурстары аз елдер үнемі экономиканың жаңа секторларын дамытуға ұмтылады. Алайда ұзақ мерзімді перспективада шикізат қорларың сарқылуы пайдалы қазбалардың кен орындарын толық өңдегеннен кейін тұрақты дамуға қатысты айтарлықтай мәселелерді туындатады.
Сондықтан еліміздің 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық даму стратегиясының басымдықтарына шикізаттық емес бағыттағы экономика салаларында әрекет ететін потенциалды бәсекеқабілетті, оның ішінде экспортқа бағдарланған өндірістерді дамытуды жатқызуға болады. Ұзақ мерзімді стратегиялық мәселелерді шешу мақсатында ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өндірістерді дамыту үшін жағдайдың жасалуына ерекше назар аудару қажет.
Мұнайдың экспортерлері болып табылатын барлық елдерде өзінің экономикасын әртараптандыру мәселелері аса өзекті болып табылады. Әлемде осы бағыттағы біршама тәжірибе жинақталған.
Қазақстандағы экономиканың құрылымын әртараптандыру үшін қолайлы орта болып мұнай-газ өнеркәсібіне салынатын инвестициялардың ұлғаймалы көлемі табылады.
Моносалалары аймақтар, ең алдымен, депрессивті территорияларға жатқызылады. Шығарылатын өнімге сұраныстың жоғалтылуы, өндірістің рентабельді болмауы аймақтағы өнімді шығару көлемінің төмендеуі, территорияның орташа даму деңгейінен депрессивті аймаққа айналуының басты себептеріне айналды. Көбінесе нарыққа өту жағдайында тау-кен өңдеуші өнеркәсібі бар моносалалық территориялар депрессивті аймақтарға айналған (сурет 6.1.). Әлемдік тәжірибе ондай аймақтардың дағдарыстан дербес шыға алмайтынын көрсетеді.
Моносалалық аймақтарды қарастыратын болсақ, жоғарыдағы суреттен моносалалық аймақтардың біріне Маңғыстау облысының жатқызылатынын байқауға болады. Онда экономиканың моносалалық бағыттылығы тұрақты даму үшін айтарлықтай тәуекелге ие (экономикалық, әлеуметтік және экологиялық). Алайда, 2015 жылға дейінгі территориялық даму Стратегиясымен анықталған Маңғыстау облысының даму басымдықтары (мұнайды қайта өңдеу, мұнай-газ секторындағы сервистік қызмет көрсету, энергетика, арнайы экономикалық аймақ территориясындағы өңдеуші өнеркәсіптер, халықаралық логистика, туризма) аймақтық экономиканы әртараптандыру (диверсификациялау) міндетіне жауап беріп, елдің шикізаттық емес секторын дамытуға ықпал ететін болады. Себебі олар Қазақстан Республикасының ғаламдық экономикаға толыққанды қатысуына бағытталған.
Сонымен қатар, бизнесті басқарудың заманауи формалары мен әдістерін енгізу, ресурс жинақтаушы технологияларды енгізу, ұқыпты өндірісті игеруге қатысты кәсіпорындарға да мемлекеттік қолдау көрсеткен жөн.
Сурет 6.1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың жіктелуі
Өңдеуші сектордағы ірі компаниялар экономиканың өзге секторларын дамытуда негіз болып, макроэкономикалық тұрақтылық, экономиканың жаңаруы және халықтың әлеуметтік әл-ауқатының артуын қамтамасыз етуге ықпал ететін болады.