3.3.Аймақтық (территориялық) еңбек бөлінісінің түрлері және деңгейлері

Аймақтық шаруашылық кешенінің мамандануы. Белгілі пропорциялар және өзара байланыстармен сипатталатын аймақтың шаруашылық кешені салаларының жиынтығы аймақтың салалық құрылымын білдіреді. Аймақтық экономиканың салалық құрылымы және оның өзгеру қарқыны салааралық байланыстар тығыздығын, ішкі қажеттіліктерді қанағаттандырудағы аймақтың мүмкіндіктерін, территориялық еңбек бөлінісіндегі аймақтың орнын бағалауға мүмкіндік береді. Территориялық еңбек бөлінісі — бұл аймақтың кейіннен айырбастау мүмкіндігімен тауарлар мен қызметтердің белгілі түрлерін өндіруге мамандануы.

Территориялық еңбек бөлінісі көбінесе экономикалық аймақтардың өндірістік мамандануы мен аймақаралық кооперацияның күшею, мамандандырылған өнім және қызметтермен алмасу процесі ретінде, түрлі территориялардың экономикалық, әлеуметтік, табиғи, ұлттық-тарихи ерекшеліктері және олардың географиялық орналасуымен байланысты болып келетін қоғамдық еңбек бөлінісінің кеңістіктік көрінісі ретінде қарастырылады.

Белгілі территорияларға жекелеген салаларды бекіте отырып, территориялық еңбек бөлінісі кеңістіктің экономикалық игерілу дәрежесін, өндіргіш күштердің даму деңгейі мен елдің интеграциялану деңгейін көрсетеді.

Территориялық еңбек бөлінісінің процесі шаруашылық іс-әрекеттен оның алуан түрлерін бөліп шығарып, олардың территориялық оқшаулануы мен бірегей шаруашылық жүйеге байланыстырылуын қарастырады.

Территориялық еңбек бөлінісіндегі маманданудың ерекшелігі дамыту үшін қолайлы жағдайларға ие территориялық шекараларда белгілі өндірістерді шоғырландырудан тұрады. Ондай жағдайлар болып табылатындар: табиғи-шикізаттық және жанармай-энергетикалық базаның болуы; қажетті капиталмен қамтамасыз етілу; білікті жұмыс күшінің болуы; территорияның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі және т.б. Мысалы, ірі химиялық өндірісті орналастыру үшін өнімді өндіру 90% шығындарды құрайтын жанармай-энергетикалық және шикізаттық факторларды қажет етеді. Құрылыс материалдары өндірісінде мамандану үшін, ең алдымен, өткізу нарығын дұрыс бағалау қажет (яғни тұтыну факторы), себебі өнімді тұтынушыға жеткізу шығындарының үлес салмағы жоғары.

Жекелеген территория шеңберінде технологиялық мамандану барысында жекелеген өндірістер мен кәсіпорын жүйелері бекітіледі; заттық мамандану барысында — жекелеген кәсіпорындар бекітіледі. Мұнда кәсіпорындар табиғи, экономикалық және әлеуметтік шарттардың территориялық дифференциациясына байланысты өнімді төменгі шығындармен өндіреді. Территорияның тек өзіндік қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі ғана емес, сонымен қатар өзге аудандардан қажетті өнімді ала отырып, аталмыш өнімді сыртқа айырбастау мүмкіндігі де туындайды.

Маманданудың кері жағы бола отырып, территориялық кооперация территория ауқымында реттелген территорияны кешенді дамыту мен оның ресурстарын жанжақты пайдалануға бағытталған тауар өндірушілердің әрекеттерін білдіреді. Ол тиімсіз тасымалдаудың қысқаруына, жабдықтау мерзімінің азаюына ықпал етіп, өнім өндірісін арзандатады.

Өндірістерді шоғырландырудың кеңістіктік шектеулері екі жақты сипатқа ие. Біріншіден, белгілі территорияда өндірістердің шамадан тыс шоғырландырылуына ғаламдық факторлар кедергі болады: тасымалдау шығындарының деңгейі, шикізат базасының болуы; екіншіден, локальды факторлар да айтарлықтай рольге ие: шаруашылықты игеру үшін лайықты территорияның шектеулі мөлшері, кәсіпорындарды кеңейту үшін алаңдардың болмауы.

Шоғырландыру шаруашылықтың белгілі локализациялануына әкеледі, территория шеңберіндегі мақсатты қарқындарды күшейтеді, осының барлығы жағымды және жағымсыз салдарларды туындатуы мүмкін. Егер агломерациялық әсерлер қоғамдық шығындарды үнемдесе, ал шамадан тыс территориялық шоғырландыру өндіргіш күштерді орналастыруда жағымсыз салдарларға әкеліп, территория экономикасындағы баланстылықты бұзуы мүмкін. Осындай салдардың қатарына келесілерді жатқызуға болады: өңдеуші және қайта өндіруші салалар арасындағы айрымашылық, еңбек сыйымды өндірістердің еңбек ресурстарының орналастырылуынан тәуелділігі, қызмет көрсетуші және көмекші өндірістердің мамандандырылған өндірістерден артта қалуы, экологиялық теңдіктің бұзылуы және т.б.

Комбинациялау үшін территориялық шекаралармен байланыс территориялық-өндірістік бірлестік, кешен сияқты локальды территориялық-өндірістік құрылымдардың пайда болуын білдіреді. Комбинациялау бір территорияда орналасқан түрлі сала кәсіпорындары арасында технологиялық және территориялық бірліктің пайда болуына ықпал етеді, ендеше оның тұтастығын да нығайтады. Сол арқылы территориялық еңбек интеграциясы негіздерінің бірі қалыптасады.

Жалпы, шоғырландыру, мамандану, кооперациялау мен комбинациялау неғұрлым дамыған болса, соғұрлым оларды шектеуші территориялық нарықтар кеңірек, және керісінше, еңбек бөлінісінің географиялық шекараларының кеңеюі оның тереңдеуіне ықпал етеді, себебі еңбекті ұйымдастыру формаларының мүмкіндіктері өндіріс пен нарық ауқымдарынан тәуелді болады.

Әміршіл-әкімшіл экономиканың әрекет ету кезеңінде территориялық еңбек бөлінісіне қатысты елдің бірегей халықшаруашылық кешені түсінігі негізгі болып табылатын (ЕБХШК), оның шеңберінде территориялық еңбек бөлінісі жоғарыдан анықталып, қатаң орталықтандырылған аймақаралық және салааралық ресурстардың қайта бөлінуіне негізделген. Әр аймақ өнімді жабдықтау бойынша бекітілген тапсырмаларға ие болған.

Мұнда өнімдер мен қызметтер айырбасының кеңеюіне мамандану, кооперациялау, комбинациялау мен шоғырландырудың жағымды ықпал еткенін айтпай өтуге болмайды. Мұндағы басты мәселе – биліктік әкімшілік араласу жолымен бекітілген маманданудың пропорциялары мен бағыттары микродеңгейде қайталанбады (яғни жекелеген кәсіпорындар мен ұйымдар арасында); жалпы экономика тиімділігінің артуына ықпал етпеді.

Нарықтық реформалар кезеңінде территориялық еңбек бөлінісінің процестері қайшылықты қарқындармен сипатталады. Бір жағынан, ол табиғи экономикалық негізге сүйенеді. Аймақтардың мамандану алаңы тауарларды өндіру мен өткізу шығындарының дифференциациялану ықпалымен объективті түрде кеңейеді. Екінші жағынан, аймақтар арасында экономикалық және әлеуметтік айырмашылықтар күшейе түседі (жекелей алғанда, халықтың өмір сүру деңгейі арасында).

Территориялық еңбек бөлінісінің деңгейлері:

- халықаралық және аймақаралық,

- аймақішілік,

- локальды еңбек бөлінісі, яғни айтарлықтай маңызы жоқ территория шеңберіндегі еңбек бөлінісі.

Егер халықаралық территориялық еңбек бөлінісі жекелеген елдердің мамандану негізі ретінде қызмет етсе, ал аймақаралық территориялық еңбек бөлінісі — ел ішіндегі жекелеген аймақтардың мамандану негізі, аймақішілік — аймақ шеңберіндегі жекелеген территориялардың мамандану негізі, локальды — нақты өндірісті жоспарлау мен тұрғылықты пункт территориясының ұйымдастырылу негізі ретінде қызмет ететінін айта кеткен жөн. Осы тұрғыдан территориялық еңбек бөлінісінің түрлері сәйкес территориялық жиынтықтықтардың құрылу себебі болса, ал территориялық еңбек бөлінісінің өзі – қоғамның территориялық құрылымының негізіне айналады.

Жоғарыда айтылып кеткендей, территорияның мамандануы олардың өзара байланыстарын күшейтеді. Осыдан территориялық еңбек бөлінісінің нарық көлеміне ықпал етуіне қатысты қорытынды жасауға болады. Нарықтың шекаралары, сыйымдылығы, тауарлы номенклатурасы және өзге де сипаттамалары уақыт бойынша қалыптасқан территориялық еңбек бөлінісімен анықталады. Алайда бұл бір нарықтан екіншісіне көшу мүмкіндігін жоққа шығармайды. Мысалы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерінің ықпалымен немесе конъюнктураның өзгеруімен өндіріс саласы шеңберінде мамандандырылған нарықтар ұлттық және тіпті халықаралық нарықтарға шыға алады.

Сол уақытта процестің екінші жағын да назардан тыс қалдыруға болмайды, дәлірек айтсақ, айырбастың территориялық және қоғамдық еңбек бөлінісінің дәрежесіне ықпалы. Көлемі мен потенциалы әр түрлі жекелеген территориялар арасында қалыптасатын айырбас (алдымен кездейсоқ және жүйесіз) уақыт өте келе территорияның тұрақты мамандануына, олардың белгілі нарыққа қызмет етуіне әкеледі. Мұндағы аймақаралық еңбек бөлінісінің дәрежесі ұлттық нарық көлемімен, халықаралық еңбек бөлінісінің дәрежесі әлемдік нарықтың көлемімен, аймақішілік еңбек бөлінісінің дәрежесі аймақтық нарықтың көлемімен анықталады.