- •Мазмұны
- •Такырып 1. Аймақтық экономика және басқару пәні. Аймақтар ұғымы және типологиясы
- •1.1.Аймақтық экономика мен басқаруды зерттеудің пәні, негізгі міндеттері
- •1.2. Аймақтық экономика мен басқарудың әдістері
- •1.3. Аймақтық экономика мен басқарудың экономикалық ғылымдар жүйесіндегі орны
- •1.4.Аймақтық экономиканың негізгі ұғымдары
- •1.5. Аймақтарды типтерге бөлу қажеттілігі
- •Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
- •Такырып 2. Аймақтық экономика және басқарудың теориялық негіздері
- •2.1. И.Тюненнің ауыл шаруашылық штандорт теориясы
- •2.2. А.Лештің шаруашылықты кеңісті ұйымдастыру туралы ілімі
- •2.3. В. Лаунхардтың өнеркәсіптік кәсіпорынның рационалды штандорты
- •Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
- •Такырып 3. Аймақ шаруашылық жүргізу және басқару объектісі ретінде
- •3.1.Аймақ ұлттық экономиканың ішкі жүйесі ретінде
- •3.2.Аймақтық даму негіздерінің макроэкономикалық сипаттамасы
- •3.3.Аймақтық (территориялық) еңбек бөлінісінің түрлері және деңгейлері
- •3.4.Аймақтық ұдайы өндіру процесінің ұғымы мен мәні
- •Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
- •Такырып 4. Аймақтың экономикалық потенциалы және оны бағалау
- •4.1.Аймақ потенциалының негізгі құрамдас бөліктері: құрылымы, даму көрсеткіштері
- •4.2.Өндіргіш күштерді орналастыру заңдылықтары, принциптері және факторлары
- •4.3. Салааралық өзара әрекеттесу
- •4.4. Аймақтың орталықпен, басқа аймақтармен және қалған сыртқы әлеммен экономикалық байланыстары
- •4.5.Қарағанды облысының аймақтық дамуының ерекшеліктері
- •Өзін-өзі бақылауға сұрақтар:
- •Такырып 5. Аймақ макроэкономикалық талдау объектісі ретінде
- •5.1.Аймақтық талдау әдістері
- •5.2.Аймақтық макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесі
- •5.3.Ұлттық есеп жүйесін аймақтандыру
- •5.4. Аймақтың салааралық байланысы
- •Өзін - өзі бақылауға арналған сұрақтар:
- •Такырып 6. Қр аймақтары экономикасының тарихи-географиялық сипаттамасы
- •6.1.Қазіргі заманғы Қазақстан экономикасының кеңістік құрылымының тарихи және физика-географиялық факторларға тәуелділігі
- •6.2.Қазақстан аймақтарының бұрынғы әкімшілік-әміршіл экономикадағы рөлі және орны қазіргі заманғы аймақтық дамудың негізі ретінде
- •6.3.Белгілі бір аумақтардың шикізат бағыттылығының күшеюі және моносалалық аймақтардың пайда болуы
- •Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
- •Такырып 7. Аймақтар дамуын мемлекеттік реттеу қажеттігі мен мәні
- •7.1.Аймақтық теңсіздіктердің объективті негіздері және аймақтар дамуын мемлекеттік реттеу қажеттігі
- •7.2.Жалпы ұлттық экономикалық саясаттағы аймақтық экономиканың орны
- •Такырып 8. Аймақтық даму жүйесін қалыптастыру. Аймақтық менеджмент.
- •8.1.Басқару жүйесін қалыптастыру және оның даму принциптері
- •8.2.Аймақтың дамуын басқару жүйесін құрудың әдістемелік негіздері
- •8.3.Аймақтық менеджмент және оның формалары
- •Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
- •9.1.Аймақтық дамудың жоспарлануы мен болжануының объективті шарттылығы, олардың әкімшілік-құқықтық және әлеуметтік-экономикалық алғышарттары
- •9.2. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау-болжамдаудың жетілдірілуіне бағытталған негізгі әдістемелік бағыттар
- •Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
- •Такырып 10. Аймақтық бағдарламалар
- •10.1.Аймақтық бағдарламалардың теориясы мен тәжірибесі
- •10.2.Бағдарламаның қалыпты құрылымы
- •10.3.Бағдарламаны басқару, бағдарламаны жүзеге асыру механизмі
- •11.2.Аэа деңгейі берілетін территорияларды таңдау критериялары
- •Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
- •Такырып 12. Аймақтық саясатты жүзеге асырудағы экономикалық механизмдер
- •12.1.Бюджеттік жүйе мен бюджетаралық қатынастар аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің маңызды құралы ретінде
- •12.2.Бюджетаралық трансферттер және олардың аймақтық дамудағы ролі
- •Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
- •Такырып 13. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің әлемдік тәжірибесі
- •13.1.Әлем елдеріндегі аймақтық экономикадағы мәселелері: жалпы және ерекше
- •13.2.Әлемдік экономикадағы аймақтық дамуды реттеу институттары
- •13.3.Аймақтық саясаттың құқықтық негіздері мен макро-микро құралдары
- •Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
- •Ұсынылатын әдебиет тізімі:
ҚАЗТҰТЫНУОДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономикалық теория және халықаралық экономика кафедрасы
Мұсатаева Ә.А.
АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БАСҚАРУ
Оқу пособиесі
ҚАРАҒАНДЫ - 2010
УДК 332 (075.8)
ББК 65.9я73
М 85
Кафедраның оқу-әдістемелік семинарының отырысында талқыланып, ұсынылған.
Хаттама №2 14 қазан 2010ж.
Мұсатаева Ә.А.
М 85 Аймақтық экономика және басқару: оқу пособиесі. /Ә.А.Мұсатаева
– Қарағанды, 2010. - 153 б.
ISBN 978-601- 233 -186- 8
Оқу пособиесінде ұлттық экономика қатынастарының тұтастай жүйесіндегі аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы, экономиканың одан әрі реформалануы мен әрі қарай тұрақтандырылуына мемлекеттік басқарудың қолданылу ерекшеліктері қарастырылып, талдау жасалады. Аталмыш пособиеде аймақтық деңгейдегі елдің шаруашылық кешені қызмет етуінің экономикалық механизмін қалыптастырудың мүмкін болатын жолдары зерттеледі.
Пособие экономикалық ЖОО және мамандықтардың студенттеріне, тәжірибе қызметкерлеріне, сонымен қатар аймақтық мәселелермен айналысатындардың барлығына арналған.
УДК 332 (075.8)
ББК 65.9я73
Өңдеуші: Мұсатаева Ә.А., оқытушы, магистр
Рецензенттер: Айнабек Қ.С., экономика
ғылымдарының докторы, профессор
Ержанова С.Қ.,экономика
ғылымдарының кандидаты, доцент
© Мұсатаева Ә.А., 2010
© Қазқтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті, 2010
ISBN 978-601- 233 -186- 8
Мазмұны
АЛҒЫ СӨЗ |
7 |
ТАҚЫРЫП 1. АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БАСҚАРУ ПӘНІ. АЙМАҚТАР ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ТИПОЛОГИЯСЫ |
9 |
1.1. Аймақтық экономика мен басқаруды зерттеудің пәні, негізгі міндеттері мен әдістері |
9 |
1.2. Аймақтық экономика мен басқарудың әдістері |
12 |
1.3. Аймақтық экономика мен басқарудың экономикалық ғылымдар жүйесіндегі орны. |
14 |
1.4. Аймақтық экономиканың негізгі ұғымдары |
17 |
1.5. Аймақтарды типтерге бөлу қажеттілігі |
24 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
30 |
|
|
ТАКЫРЫП 2. АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ |
31 |
2.1. И.Тюненнің ауыл шаруашылық штандорт теориясы |
31 |
2.2. А.Лештің шаруашылықты кеңісті ұйымдастыру туралы ілімі |
32 |
2.3. В. Лаунхардттың өнеркәсіптік кәсіпорынның рационалды штандорты. |
34 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
36 |
|
|
ТАКЫРЫП 3. АЙМАҚ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ |
37 |
3.1.Аймақ ұлттық экономиканың ішкі жүйесі ретінде |
37 |
3.2.Аймақтық даму негіздерінің макроэкономикалық сипаттамасы |
40 |
3.3.Аймақтық еңбек бөлінісінің түрлері және деңгейлері |
43 |
3.4.Аймақтық ұдайы өндіру процесінің ұғымы мен мәні |
46 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
49 |
|
|
ТАКЫРЫП 4. АЙМАҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАҒАЛАУ |
50 |
4.1.Аймақ потенциалының негізгі құрамдас бөліктері: құрылымы, даму көрсеткіштері |
50 |
4.2.Өндіргіш күштерді орналастыру заңдылықтары, принциптері және факторлары |
55 |
4.3. Салааралық өзара әрекеттесу |
59 |
4.4. Аймақтың орталықпен, басқа аймақтармен және қалған сыртқы әлеммен экономикалық байланыстары. |
61 |
4.5.Қарағанды облысының аймақтық дамуының ерекшеліктері |
65 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
68 |
|
|
ТАКЫРЫП 5. АЙМАҚ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ |
69 |
5.1.Аймақтық талдау әдістері |
69 |
5.2.Аймақтық макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесі. |
72 |
5.3.Ұлттық есеп жүйесін аймақтандыру. |
75 |
5.4. Аймақтың салааралық байланысы |
79 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
80 |
|
|
ТАКЫРЫП 6. ҚР АЙМАҚТАРЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТАРИХИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ |
81 |
6.1.Қазіргі заманғы Қазақстан экономикасының кеңістік құрылымының тарихи және физика-географиялық факторларға тәуелділігі |
81 |
6.2.Қазақстан аймақтарының бұрынғы әкімшілік-әміршіл экономикадағы рөлі және орны қазіргі заманғы аймақтық дамудың негізі ретінде |
84 |
6.3.Белгілі бір аумақтардың шикізат бағыттылығының күшеюі және моносалалық аймақтардың пайда болуы |
86 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
88 |
|
|
ТАКЫРЫП 7. АЙМАҚТАР ДАМУЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ҚАЖЕТТІГІ МЕН МӘНІ |
89 |
7.1.Аймақтық теңсіздіктердің объективті негіздері және аймақтар дамуын мемлекеттік реттеу қажеттігі |
89 |
7.2.Жалпы ұлттық экономикалық саясаттағы аймақтық экономиканың орны |
94 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
99 |
|
|
ТАКЫРЫП 8. АЙМАҚТЫҚ ДАМУ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ. АЙМАҚТЫҚ МЕНЕДЖМЕНТ |
100 |
8.1.Басқару жүйесін қалыптастыру және оның даму принциптері |
100 |
8.2.Аймақтың дамуын басқару жүйесін құрудың әдістемелік негіздері |
103 |
8.3.Аймақтық менеджмент және оның формалары |
107 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
109 |
|
|
ТАКЫРЫП 9. АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ДАМУЫНЫҢ ЖОСПАРЛАНУЫ МЕН БОЛЖАНУЫ |
110 |
9.1.Аймақтық дамудың жоспарлануы мен болжануының объективті шарттылығы, олардың әкімшілік-құқықтық және әлеуметтік-экономикалық алғышарттары |
110 |
9.2. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау-болжамдаудың жетілдірілуіне бағытталған негізгі әдістемелік бағыттар |
113 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
118 |
|
|
ТАКЫРЫП 10. АЙМАҚТЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАР |
119 |
10.1.Аймақтық бағдарламалардың теориясы мен тәжірибесі |
119 |
10.2.Бағдарламаның қалыпты құрылымы |
121 |
10.3.Бағдарламаны басқару, бағдарламаны жүзеге асыру механизмі |
123 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
126 |
|
|
ТАКЫРЫП 11. АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ АРНАЙЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТАР |
127 |
11.1.Нақты жерлердегі экономикалық өмірді ұйымдастырудың түрі ретінде арнайы экономикалық аймақ (АЭА) |
127 |
11.2. АЭА деңгейі берілетін территорияларды таңдау критериялары |
131 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар |
134 |
|
|
ТАКЫРЫП 12. АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕР |
135 |
12.1.Бюджеттік жүйе мен бюджетаралық қатынастар аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің маңызды құралы ретінде |
135 |
12.2.Бюджетаралық трансферттер және олардың аймақтық дамудағы ролі |
141 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
|
143 |
|
|
ТАКЫРЫП 13. АЙМАҚТЫҚ ДАМУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕСІ |
144 |
13.1.Әлем елдеріндегі аймақтық экономикадағы мәселелері: жалпы және ерекше |
144 |
13.2.Әлемдік экономикадағы аймақтық дамуды реттеу институттар |
146 |
13.3.Аймақтық саясаттың құқықтық негіздері мен макро-микро құралдары |
148 |
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
|
151 |
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ |
152 |
АЛҒЫ СӨЗ
Әлемдік шаруашылық теория мен тәжірибе дамуының қазіргі таңдағы кезеңі қоғам мен мемлекеттің өмірлік іс-әрекетінің түрлі салаларында болып жатқан ауқымды және сапалы қайта құрулармен сипатталады. Аталмыш қайта құрулар аймақтық экономиканы мемлекеттік және шаруашылық басқару органдары қызметтерінің мазмұнына белсенді ықпал етеді. Сондықтан ел экономикасында болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің мәнін дұрыс бағалап, қоғам мен мемлекеттің қазіргі таңдағы және болашақтағы мақсаттары мен мәселелеріне сәйкес келетін шаруашылық шешімдерді уақытылы қабылдауы тиіс.
Аймақтық экономика – күрделі шаруашылық, әлеуметтік, ұйымдық, ғылыми-техникалық жүйе. Ол табиғи-ресурстық, өндірістік, еңбек және ғылыми-техникалық сияқты жиынтық экономикалық потенциалға ие. Аймақтық экономика, біріншіден, «ұлттық экономика құрылымындағы территориялық-өндірістік кешеннің шаруашылық өмірін ұйымдастыру тәсілі», екіншіден — «экономикалық қатынастардың территориялық-функционалды аспектілерін зерттейтін ғылым саласы».
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен даму жағдайында күрделі экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін аймақтық экономика зор маңызға ие болады, яғни өндіргіш күштерді орналастыру, аймақ экономикасының негіздері жайлы ғылыми ілімдер саласы.
Экономикалық қайта құруларды ғылыми саралау мен қамтамасыз ету, аймақаралық байланыстардың тиімділігін арттыру мақсатында бірегей экономикалық кеңістікті құру, аймақтық нарықтарды қалыптастыруда аймақтық экономика аса маңызды рольге ие.
Білім саласы ретінде аймақтық экономика аймақтанудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, яғни тарихи, демографиялық, ұлттық діни, экологиялық, саяси-құқықтық, табиғи-ресурстық ерекшеліктерді ескере отырып, аймақтың әлеуметтік-экономикалық жүйесінің қалыптасу және қызмет ету заңдылықтарын зерттейтін кешенді де интегралды әлеуметтік-экономикалық ғылым.
Сондықтан, аймақтық экономика басқарушылық және құқықтық ғылымдарға, экономикалық және әлеуметтік география, әлеуметтану, экология сияқты ғылыми пәндерге сүйенеді.
Сондықтан, аймақтық экономика және басқару курсын оқып білу барысында мынадай басты мәселелер қарастырылады:
- әлеуметтік-экономикалық дамудағы аймақтық факторлар ролін айқындау;
- аймақтық экономиканың теориялық негіздерін, аймақтық зерттеулер әдістерін меңгеру;
- Қазақстан Республикасының аймақтық дамуы мен аймақтық экономикалық саясатының заманауи мәселелерін анықтау;
- аймақтық зерттеулер мен аймақтық саясаттың шетелдік тәжірибесін талдау;
- аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі таңдағы әдістерін және технологияларын зерттеп-білу.