322. Азаматтық-құқықтық жауаптылық.

Азаматтық-құқықтық жауаптылық құқық бұзушының мүлкінен айыру, не алу, немесе кәсіпкерлікпен айналысуға тыйым салумен, занды тұлғаны мәжбүрлікпен жою, не қайта құрумен байланысты, жағымсыз нәтижелі, құқықтық жауаптылықтың бір түрі. Азаматтық-құқыктық жауаптылықтың бірнеше түрі бар.

Шарт бойынша және шарттан тыс жауаптылық.Шарт бойынша жауаптылық дегеніміз несие берушінің алдындағы борышын өтемеген, не оның толық ыждақаттылықпен орындалмағаны үшін шарт, не басқа да құқықтық негіздер бойынша борышқорға мүліктей зиян әкелетін жағымсыз салдарлар. Шарт бойынша жауаптылықтың ерекшеліктері: біріншіден, шарт бо­йынша жауаптылыктың күшіне енгеніне дейін субъектілер өзара нақты азаматтық-құкықтық міндеттемемен байланған, мысалы, сауда-саттық, тауар жеткізу, жүк тасу, екіншіден, бұндай жа­уаптылык тараптардың жасаған шарттарынан, не басқа да құқықтық негіздерден, мысалы, экспортқа бұйымдар шығаратын жоспарлы актілерден пайда болады,үшіншіден, осындай жауаптылықтың күшіне енуіне міндеттемені орындамау негіз бо­лады.

Сонымен, шарттан тыс жауаптылықтың темендегідей бірнеше ерекшеліктері бар: біріншіден, келтірілген зиянға дейін, зиян келтіруші мен жәбірленушінің (зиян шегушінің) арасында азаматтық-құқықтық міңдеттеме болмауы мүмкін, екіншіден, шарт­тан тыс жауаптылықтың, не міндеттеменің тууына зиян келтірушінің құқықка қарсы, кінәлі, айыпты әрекеті негіз болады, үшіншіден, міндеттемелік құқыктық қатынас бұл жерде жәбір-ленушінің мүліктік және мүліктік емес шексіз қүқығынан туындайды, мысалы жәбірленушінің денсаулығына, ар-намысына, атына, мүлкіне зиян келтірілуі мүмкін. Сондықтан, шарттан тыс жауаптылық жәбірленушінің шексіз құқығына қол сұқан, не оның құқығын бұзған кез келген адамға жүктеледі және шарт бойынша емес, тек заңмен реттеледі. Төртіншіден,шарттан тыс жауаптылықтың іске асырылуы үшін келтірілген зиян нақты, шын мәнінде болу керек.

Үлестік және ынтымақтастык жауаптылық. Зиян келтіруші (борышқор) жақта бірнеше тараптар болған жағдайда үлестік жауаптылық туралы ереже қолданылады. Шарт не заңмен белгіленгендей, белгілі бір үлес бойынша әрбір борышкорға, не зиян келтірушіге жүктелетін жауаптылықты үлестік жауаптылық деп атаймыз. Егер шарт не заң бойынша басқадай көрсетілмесе, міндеттемеге бірнеше несие беруші немесе бірнеше борышқор қатынасса, несие берушілердің әрқайсысы міндеттеменің орындалуын талап етуге құқығы бар, сондай-ақ, басқа борышқорлармен тендей үлесте, әрбір борышқор өз борышын атқаруға, өтеуге міндетгі.

Негізгі және қосымша (субсидарлы) жауаптылық.Құкыкнор-маларының жалпы тапсырмаларында белгіленген тәртіп бойынша туындайтын борышқор мен зиян келтірушінің жауаптылығы негізгі жауаптылық, деп аталады. Құқықтың жалпы нормасына сәйкес зиян келтірген тұлға келтірілген зиянды өзі қалпына келтіруге міндетті. Занда белгіленген кейбір жағдайларға байланысты зиян шеккен жақтың (жәбірленушінің) құқығын, мүддесін толық қорғау және қанағаттандыру мақсатында, негізгімен қатар, қосымша жауаптылықта тағайындалады. Оның орын алуы, мысалы, ата-аналардың, қорғаушылардың 14 жас-тан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған балалардың келтірген зиянын өтеу туралы жауаптылығы барысында туындайды. Азаматтық заңнамаларға сәйкес 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған азаматтар басқа тұлғаларға келтірген зиянды қалпына келтіруде толык, өз беттерімен жауап береді. Бірақ, аталған кәмелетке толмаған азаматтардың келтірген зиянды өтейтін өздерінің мүлкі, табысы, бір сөзбен айтқанда мүмкіншілігі бол­маса, онда олар үшін зиянды олардың ата-аналары, қорғаншылары қалпына келтіреді.

Кері жауаптылық. Заң бойынша бір тұлғаның екінші бір тұлғаның әрекеті үшін жауаптылығы регрестік жауаптылыққа жатады. Мысалы азаматтық заңнамалар бойынша еңбек міндеттерін атқару барысында зиян келтірген жұмысшының, қызметкердің әрекеті үшін сол қызметкер еңбек ететін ұйым жауап береді. Егер, қызметкердің әрекеті барысында ол істейтін кәсіпорын зиян шегетін болса, онда кері талап сол қызметкерге қолданылады. Сонда, кері жауаптың мәні, ол шындығында, кінәлі болған зиян келтірушіге жауаптылықты жүктеу.