36.Липидттердің катобализмі,ыдырау жолдары (жалпы мәлімет),гидролиз өнімдерінің қарқынды және ішекте сіңірілуіндегі өт қышқылдарының рөлін көрсетіңіз .

Май қышқылдардың тотығуы липидтер катаболизміндегі энергияның ең басты көзі болып табылады; негізінде, липидтер катаболизмнен өтпеген экскрецияланған стеролдар (құрамында гидроксильді тобы бар стероидтар) болып келеді. Липидтердің химиялық энергиясының негізі қор түрінде жиналатын триацилглицеридтері мен биологиялық мембраналардың маңызды компонентіне фосфоацилглицеридтердің құрамындағы ковалентті байланысқан май қышқылдарының қалдықтары жатады. Компоненттердің екі типінде де май қышқылы мен молекуланың қалған бөлігі арасындағы байланыс гидролиздене алады Осы байланысты триацилглицеридтер жағдайында липазалар, алфосфоацилглицеридтер жағдайында фосфолипазалар гидролиздейді.

Фосфолипазалар фосфолипидтердің гидролиздеу сайтына байланысты бөлінеді Фосфолипаза А₂ – табиғатта кең таралған және өте жақсы зерттелген. Фосфолипаза D өрмекші уында кездеседі және өрмекші шаққан кезде ұлпаның ыдырауына жауапты. Жылан уында да фосфолипазалар кездеседі; токсин мөлшері аз улардың құрамында фосфолипразалар мөлшері жоғары болады. Гидролиздің липидтік өнімдері қызыл қан клеткаларын ерітеді және қан ұйытқыларының түзілуін тежейді. Әдетте жылан шаққаннан құрбан болғандар қан кетуден өледі.

Адипоциттердегі трацилглицеридтерден май қышқылдарының босауы гормональды түрде реттеледі. Гормондар адипоциттің плазмалық мембранасының рецепторымен байланысады Гормонның байланысуы аденилатциклазаны активтейді. Нәтижесінде белсенді протеин киназа А өндіріледі (цАМФ тәуелді протеинкиназа). Протеинкиназа триацилглицерид липазасын фосфорильдейді және соңғы фермент май қышқылының қалдығын глицеролды қаңқадан кесіп алады. Осындай гормонға эпинефрин гормоны жатады. Кофеин де эпинефрин сияқты әсер етеді, сондықтан, таңертеңгі жарыстарға қатысушылардың кейбіреулері жарыс алдында кофе ішеді. Ұзақ қашықтыққа жүгіретіндер өзінің май қорын тез арада жұмсайды да, көмірсу қорларын жарыстың соңғы кезеңіне қалдырады.

Май қышқылының тотығуы молекуланың активтелуінен басталады. Осы реакцияда май қышқылының гидроксильді тобы мен КоА-ның тиолды тобының арасында тиоэфирлік байланыс түзіледі. Май қышқылының белсенді түрі ацил-КоА болып табылады және оның табиғаты бастапқы май қышқылының табиғатына тәуелді.

Май қышқылдарының синтезін шкетеуші тізбек – ацитил-KoA.Ұлпалардағы майдың ыдырауын липолиз деп айтайды.Триацилглицериолдар тікелей клеткаға аз барады.Қан плазмасында триациглицериолдар липаза ферментінің әсесрімен гидролизденеді де,глицериолға және май қышқылдарына айналады, ал май қышқылдары альбуминмен байланысады.

37.Қанныққан май қышқылдарының β тотығуында түзілетін өнімдер мен энергия мөлшерін нақты мысалдар келтіре отырып жаз.

Майлар — триглицеридтер, глицерин мен жоғары май қышқылдарынан түзілген күрделі эфирлер. Радикалдың табиғатына байланысты қаныққан және қанықпаған болып бөлінеді. Қатты майлар құрамында қаныққан карбон қышқылдары, ал сұйық майлардың құрамында қанықпаған карбон қышқылдарының қалдықтары болады. Майлар гидролизденеді және гидрлеу реакциясына түседі. Май — маңызды биологиялық отын, жан-жануар үшін βэнергия көзі, қажетті тағам, зат алмасу процесіне қатысатын маңызды қосылыс.Молекуласында қос байланыс болмайтын май қышқылдары мен липидтер қаныққан деп аталады. Қанықпаған май қышқылдарының, қаныққан қышқылдармен салыстырғанда еру температурасы төмен болады. Мысалы, олеин қышқылының балқу температурасы 13,4 °С болғандықтан бөлме температурасы жағдайында ол сұйық күйде болады, ал пальмитин және стеарин қышқылдарының балқу температуралары тиісінше 63,1 және 69,6 °С, соңдықтан олар бөлме температурасында қатқан күйде қалады.

Май қышқылының β тотығу жолы.Май қышқылдарының тотығуы митохондрияда жүреді.Үш кезеңнен тұрады. 1 активтенген кезең ацитил КоА β-тотығуына түсіп, молекуласынан екі көміртек атомы бар ацетил- КоА лар бөлініп шығады. Екінші кезеңде түзілген ацетил- КоА молекулалары лимон қышқылы циклымен тотығып,электрондар,НАДН,ФАДН2 және СО2 ге ыдырайды.Үшінші кезеңінде элктрондар,НАДН , ФАДН2 тыныс алу тізбегіне кіреді де,тотыға фосфорлану процесінде электрондардың энергиясы АТФ молекулаларында шоғырланады. 1904 жылы Кноп өз теориясын ұсынды.Бос май қышқылы тотықпайды оның активті түрі – ацитил-КоА тотығады.Ацитил КоА-ның тотығу процесі 4 реакциядан тұрады.

1.Ацитил – КоА дегидрленуі.Ацитил-КоА транс-қанықпаған туындыларының түзілуі.Бұл реакцияны ацил-КоА дигидреназа ферменті катализдейді.Оның коферменті ФАД.

2.Қос байланыс бойынша транс-қанықпаған ацил-КоА гидраттанып,β-гидроксил КоА L – стереоизомері түзіледі.Катализі – еноил-КоА гидратаза ферменті.

3.β-гидроксил – КоА дегидрленуі.β- кетоацил-КоАтүзілуі.Ракцияны β-гидроксил-КоА дегидрогенеза ферменті катализдейді.Оның коферменті НАД+

4.β-Кетонацил – А Коферментінің ыдырауы.Бұл реакция кейде тиолиз деп те аталады және коволенттік байланыстың үзілуіне А коферментінің тиотобы қатысады

Құрамында екі немесе одан да көп қос байланысы бар өсімдік майлары (қанықпаған қышқылдардың глицеридтері) ауадағы оттекпен әрекеттесіп, жалпы формуласы R-O-OH гидропероксидтер түзеді. Бұл тұрақсыз қосылыстар майдың тотығып полимерлену процесін тездетеді.

Табиғи майларды ұзақ сақтаған кезде жарықтың, ауаның және микроорганизмдердің әсерінен ашып кетеді, иісі және дәмі бұзылады. Сақталу мерзімін ұзарту үшін майға ас тұзы сияқты консерванттар қосады және тоңазытқышта сақтайды. Жылудың, жарықтың және ылғалдың әсерінен майлар гидролизге ұшырайды және тотығады. Ауадағы оттектің әсерінен тотыққан кезде гидропероксидтер түзіледі, одан әрі тотығып, олар альдегидтерге, карбон қышқылдарына (құрамында көміртек атомы аз) айналады. Көбіне бұл жағдайда иісі жағымсыз май қышқылы (бутан қышқылы) түзіледі.