1. Мемлекеттік аймақтық басқарудың қағидалары мен қызметі

"Аймақтық ғылым" термині белгілі бір аумақтағы шаруашылық қатынастардың табиғи ресурстар, әлеуметтік мәселелер, қоршаған ортаны қорғау күрделене түсуіне байланысты және екінші жағынан көптеген аймақтық мәселелерді шешудегі тәжірибенің жинақталуына байланысты 40 жылдардың соңына таман зерттеулердің ерекше аумағына айналды. Аймақтық ғылымның дербес ғылым ретінде бөлініп шығуының негізгі себебі дәстүрлі әлеуметтік ғылыммен шешімін таба алмаған аумақтық даму аспектілеріне байланысты көптеген бұрын соңды болған және жаңа әлеуметтік мәселелердің орын алуы.

Әрбір қоғамның дамуы белгілі бір аумақпен байланысты болады. Қоғамның дамуының кеңістіктік аспектілері көптеген ғылымдармен зерттеледі. Олардың қатарына география, демография, әлеуметтану, аймақтану т.б. жатады. Аймақты дамытудың ең маңызды өзекті мәселелеріне экономикалық мәселелер жатады.

Аймақтар экономикасы - бұл өндіргіш күштердің дамуы мен орналасуын ел аумағындағы әлеуметтік экономикалық үрдістерді және оның аймақтарын табиғи экономикалық жағдайлармен тығыз байланыстыра зерттейтін ғылым.

Аймақтар экономикасының зерттеу пәні дегеніміз – еліміздің өндіргіш күштерінің әлеуметтік - экономикалық аймақтардың орналасуын зерттеу, елдегі табиғи экономикалық, демографиялық, экологиялық даму ерекшеліктерін айқындап ішкі экономикалық байланысты зерттеу.

Аймақтар экономикасын зерттеу әдістеріне келесілер кіреді:

баланстық зерттеу әдісі – аймақтың мамандандырылуына, жетекші салаларының қажетті ресурстарымен толық қамтамасыз етілуіне негізделеді. Халықты толық қамтамасыз ету мүмкіндігін береді.

Картографиялық әдіс - аймақтардың географиялық орналасуын, ауқымын картадан зерттеу арқылы іске асырылады.

Жүйелік талдау әдісі – шаруашылық құрылымын, мәселелерін кешенді зерттеу әдістері қатарына жатады.

Экономикалық математикалық әдістер – оның маңыздысы - модельдеу. Модельдеудің аймақтарда келесі түрлерін қолдануға болады:

1. Ел экономикасының аумақтық даму сәйкестіктерін модельдеу.

2. Шаруашылық салаларының орналасуын модельдеу.

3. Аймақтардың шаруашылық кешендерінің қалыптасуын модельдеу.

Статистикалық талдау әдісі- индекс, корреляциялық әдістер.

Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу еліміздің және оның жекеленген аймақтарының экономикалық қамтамасыз етуге қойылған мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді шешуге бағытталса. Ал, аймақтық саясаттың мәні жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды тиімді басқару болып табылады.

Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға болады:

1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс жағдайының деңгейін теңестіру.

2. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан айырмашылығын теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру тек ірі, жалпы мемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады, кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурстардың жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың қатарына жеткізу, бірақ мұндай жағдайлар халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс.

3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру.

4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.

Аймақтық экономикалық зерттеулердің отандық мектебі

Аймақтық экономиканы зерттеу жүргізген отандық ғалымдардан э.ғ.д., проф. Кенжегузин, проф. М.Г.Исаева, Нұрланова Н.К., Бірімбетова Н.Ж., Закумбаев А.К, Милкин А.В. және Сембаев Е.Н. атап өтуге болады. Профессор Кенжегузин мен Исаева экономиканы реформалаудағы аймақтық ерекшеліктерді зерттеп, елдегі аймақтарға тоқталып, түрлі көрсеткіштер бойынша талдау жасады. Қазақстанның аймақтарының экономикалық потенциалы, ЖІӨ бойынша топтарға бөліп қарастырды.

Қазақстан облыстарының ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудегі көлемнің өсу темпі бойынша топтастыру жүргізді.

Аймақты мемл. басқарудың негізгі мақсаты -аймақтардағы тұрғындардың жағдайының теңдігі, ресурс-өндірістік потенциал қолдану және еңбекті рацоналды бөлу мен территориялық өзін-өзі басқаруды дамыту болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін үш этап белгіленген.

Бірінші этап. 1998-2000 жж. Экономикалық өсім үшін жағдай жасау және аймақтық саясатты жүргізу;

Екінші этап. 2001-2010 жж.Аймақты дамытудағы жалпы елдің экономикалық дамуының стратегиялық маңызы бар алдыңғы міндеттерді орындау;

Үшінші этап. 2011-2030жж. Аймақтық саясаттың басты міндеттерін шешу кезеңі.

Бірінші этапта аймақтардың саяси, экономикалық, экологиялық және құқықтық мінездегі шаралар жиынын жасау , соған сәйкес аймақтардың шаруашылық еркіндігін қамтамасыз ету; териториялардың басымшылықтарын негіздеу ; экономикалық белсенділікті ынталандыруды қажет ететін, мемлекеттік қолдау көретін кейбір аумақтардың үйлесуі .

Екінші этапта аймақтық және жалпымемлекеттік нарықтық тауарлырды дамыту және күшейту ; кризистік жағдайдан шығару үшін шағын және орта қалаларға қолдау көрсету; арта қалған ауылдарды қайта жасау үшін материалдық негіз жасау .

Үшінші этапта экономиканың аймақтық кеңістік құрылымын қалыптастыру , салааралық және ішкісалалық аймақтық шаруашылықтың диспропорциясын жасау; өндірістік кешеннің ресурсты-толықтай баланстау, экологиялық-экономикалық теңдік, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық және территорияның табиғи ресурстарының тиімділігін қарастыру; депресивті аймақтарды басқа дамыған аймақтармен теңестіру.

Қағидалары :

Орталықсыздандыру қағидасы- шешім қабылдау басқарудың орт органдарынан нарық агенттеріне беріледі, бұл қағида негізінде аймақтық басқарудағы монополияны шектеуге, сонымен қатар, аймақтағы шаруаш субъкет-е эконом. еркіндікті қамтамасыз етеді, билікті жоғарыдан төмен қарай бөлу қызметі жүзеге асады.

Серіктістік қағидасы- бұл күшті қатты иерархиялық басқаруды төмендетіп, серіктестіктің заңды тең тұрғыда жұзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Субсидиарлық қағидасы – қаржы ресурстарын алдын ала белгіленген мақсаттар үшін бөлінуі. Он реализуется в региональном менеджменте через формирование механизмов перераспределения финансовых ресурсов в целях обеспечения минимальных государственных социальных стандартов для всего населения региона, а также минимальной бюджетной обеспеченности.

Мобильділік және бейімділік қағидасы- сыртқы ортаның өзгеруіне аймақтық басқарудың тез жауап қатуы. Нарықтық жағдайлардың тез өзгеруіне басқару субьектілерінің тез бейімделуі.

Қызметі

Мақсатты тұжырымдау- аймақтың әлеум- экономикалық дамуын ғылыми болжау және аймақтық мақсаттық бағдарламаларды әзірлеу.

Реттеу- аймақтық экономиканының даму бағыттарын, аймақтағы орын алып жатқан жағдайларды тұрақты үздіксіз түрде мемлекет тарапынан реттеп отыру.

Ынталаныру- ынталандыру дегеніміз- кәсіпорынның, ұйымның , кез- келген меншік түрі қызметінің белсенді қозғаушы күші. Ынт функция басқару субъектісіне аймақтың , жергілікті білім жүйесінің , кәсіпор-ң және ұйымның, әлеум. топтардың мүдделерін жүзеге асыруға күшті құрал болып табылады яғни жағдай жасайды.

2. Мемлекеттік аймақтық басқару: түсінігі, мақсаты, міндеттері.

Міндеттері:

1. Аймақ халқының өмір сүру жағдайларын жасау, өмір сүру сапасы мен дегейін көтеру.

2. Аймақ шаруашылығының әлеуметтік экономикалық дамуы, аймақтық дамуды болжау, бағдарлау және талдау.

3. Аймақтық эконом базасын қалыптастыру үшін, қаржылық ағымдарды оңтайландыру

4. Аймақтың экологиялық қаупсіздігін қамтамасыз ету, қоршаған ортаны қорғау.

5. Нарықтық инфраструктураны қалыптастыру және дамыту, аймақтағы ғылыми- техникалық, инвестициялық, құрылымдық саясатты қалыптастыру және жүзеге асыру.

• аймақтар арасындағы экономикалық, әлеуметтік және ғылыми-техникалық даму көрсеткіштері бойынша айырмашылықтарды теңестіру; • экономиканың оңтайлы территориялық және салалық құрылымдарын қалыптастыру; • нарық жағдайында тапшылықсыз, балансталған аймақтық шаруашылықты құру; • аймақтардың табиғи, материалдық және еңбек ресурстарын толық және тиімді пайдалану; • мелекеттік құрылымдық саясатқа сәйкес өндірісті және салаларды дамыту; • қоршаған ортаны қорғау; • соңғы табиғи апаттар мен техногенді ахаулардың алдын алу; • басқару органдары мен шаруашылық жүргізуші субъектілерді ақпараттық инфрақұрылыммен қамтамасыз ету; • аймақтардың рухани дамуын, олардың тарихи мұраларын сақтау және мәдени әлеуетін күшейту, қоғамдық-саяси және құқықтық жағдайды тұрақтандыру.

3. Мемлекеттік аймақтық басқарудың мақсаты мен міндеттері

үстіде жазылған.

4.Аймақ түсінігінің мазмұны, қызметі мен даму бағыты

Аймақтық саясатты дамытудың стратегиялық бағыттары:

Аймақтарды дамыту деңгейін бір қалыпқа келтіру маңыздылығымен қатар олардың бәсекелестігін де көтеру үлкен рол атқарады. Шын мәнінде, тұрғындарының тұрмы деңгейі жоғары,экономикасы дамыған , инновациялық және инфрақұрылымдық потенциалы биік, әлеуметтік бағыттағы экономиканың мақсаты мен міндеттеріне жауап бере алатын әрбір регион бәсекелестікке қабілетті деп саналады.

Аймақтардың бәсекелестігі проблемаларын шешу үшін региондардың мақсаттағы бағдарламалардың белсенділігін арттыру негізінде шағын және орта кәсіпорындардың жұмысын тап сол аймақтың жағдайына бейімдеу қажет.Аймақтарды арнайы салаларға мамандыру, олардың жұмысына шағын және орта кәсіпорындарды қатыстыру, қндіріс және еңбек ресурстарын бір жерге және бір мақсатқа бағыттау мен шоғырландыруға мүмкіндік береді, осы аумақтардың инфрақұрылымн дамытып, кластерлікті қамтиды

Даму бағытын тапсандар салындар

5.Мемлекеттік басқарудың аймақтардағы мақсаты мен міндеттері

үстінде жазылған. қайталанады

6.Аймақтық басқарудың мақсаты, қағидалары, қызметі. қайталанды