32. Аристотельдің шешен сөздегі тілдің біріншілігі туралы пайымдауы.

Шешендік өнер теориясына айтулы үлес қосқан грек философтары: Платон мен Аристотель болды.

Платон шешендік өнердің пәні мен мәнін: “Шешендік -нандырудың шебері, оның маңызы мен мақсаты осында” — деп, анықтайды.

Шешендік өнер теориясының бүтін бір дәуірін тудырған атакты грек ойшылы, алыптардың алыбы, жаратылыс, логика, этика, психология, педагогика, тарих, саясат, эстетика ғылымдарының түп-тамырын қозғап зерттеген Аристотель творчествосы.

Шешендік өнер табиғатын жасай отырып, Аристотель риторика пәнінің ауқымын өзіне дейінгі бұл мәселеге қатысты көзқарастармен салыстырғанда кеңейте түсті. Аристотельдің айтуынша, риторика жекелеген пәннің арнасында қалып қалмауы керек. Ол нандырудың құралы мен жолдарын шартты түрде барлық пәндерден таба алады. Осы қасиетімен ол дәрігерлік, арифметика, геометрия т.б. арнайы ғылымдардан ерекшеленеді.

Шешендік өнердің жалпылық мәнін, мақсатын тиянақгаған соң, Аристотель шешеннің мақсатқа жету жолында нені меңгеру керек екендігін үйретеді.

Шешеннің сөйлеу барысындағы нандырудың амалдарын қарастыра отырып, Аристотель өзінің “Риторика” еңбегін үш бөлімінен түзеді. Бірінші бөлімде шешеннің тыңдаушыларын тыңдауға мәжбүр ететін принциптері сараланады. Екінші бөлім тындаушының сеніміне кіріп мақсатқа жету үшін қажетті шешеннің жеке бас қасиеттері мен ерекшеліктері сипатталады

33. . Сот шешендігіне тән белгілер. Солон заңы

Солон реформалары - б.з.д. VI ғ. Афинада өмір сүрген. Б.з.д. 594 ж. архонт болып сайланып, өз реформаларын жүзеге асыруға ұмтылды. Солон жеке билікті орнатуға ұмтылған топ пен кең халықтық билікті орнатуға ұмтылушылар ортасындағы "алтын аралық" саясатын ұстанды. Ол бірінші кезекте борышкерлердің қарызын жойып, болашақта жеке құлдыққа, борышкерлерді құлдыққа сатуға тыйым салды. Енді құлдық сырттан кел¬ген құлдар көмегімен дамыды. Келесі өзгеріс - жер иеленушілердің иелік ауқымы шектелді. Саяси реформалары: ценздік-мүліктік жіктеу. Афин азаматтары мүліктік жағдайына байланысты төрт топқа бөлінді. I разрядқа - еңбайлар, II разрядқа - жай байлар. Бұл екі разряд өкілдері мемлекеттік аппараттағы барлық маңызды қызметтерді алуға құқылары болды, бірақ архонт және қазынасы (казначей) болуға тек I разряд өкілдерінің құқысы болды. Енді аристократиялық қағидат (шығу тегіне байланысты) мүліктік, байлық принципімен ауыстырылды. III разрядқа - орта топтағы азаматтар, IV разрядты қоғамның қалған топтары феттер құрады. Солон конституциясы бойынша биліктің жоғарғы органы - афин халық жиналысы жарияланды. Афин қоғамының 4 тайпаға бөлінуінің сақталуына байланысты 400 кеңесі құрылды - Мемлекеттік орган. Бұл кеңес жыл сайын алғашқы үш разряд азаматтарынан сайланды, әр тайпадан 100 өкілден тұратын 400 кеңесі халық жиналысында талқыланатын мәселелерді алдын ала дайындап, күнделікті істермен айналысқан. Халық жиналысы маңызды мемлекеттік істерді талқылаумен айналысты, заңдар қабылдады. Оның жұмысына ересек афин азаматтары қатыса алды. Алқа би соты - гелизя құрылды. Соттың құрамына барлық разряд азаматтары кіре алды. Солон реформалары демос пен ақсүйектер арасындағы саяси компромисснәтижесінде жасалды. Шешендік өнер халықтық-демократиялық қоғамдарда өсіп-өркендейді. Ақыл-ойға еркіндік шешендік өнердің дамуының алғашқы шарты болып есептеледі. Мысалы, ежелгі грек тарихында шешендік өнердің дамуына б.ж.х.д. 594 жылы Афины басқарушысы әрі ақыны Солонның құлдық құрылыс пен сот істерін демократиялауға бағытталған заңының себеп болғандығын шешендіктану ғылымының зерттеушілері растайды. Бұл заң бойынша Афинының әрбір азаматы өз мүддесін өзі қорғауға тиіс болды. Сотта өзін-өзі қорғау үшін қызыл тілге жүйрік болуға тиіс. Осыған байланысты сот алдыңда айтылатьш сөзді алдын-ала даярлайтын сөз шеберлері (логографтар) көптеп пайда болған екен

34.  Ежелгі шешендіктің Отаны саналған Румда да римдіктер қан майданда Отанын қарумен қалай қорғаса халық мәжілістері мен сенатта суырылып сөйлеу әрқайсысының басты парызы болған. Ресейде шешендік өнердің кенжелеп дамығандығын айтып, оның себебін түсіндірген Д.И.Фонвизиннің: "Шешендердің аз болу себебі шындығында шешендік дарын көрінетіндей жағдайдың жоқтығынан. Шешендік абырой-атаққа айқара есік ашатын және консульдікпен сайланатын бізде халық жиналыстары жоқ» деген сөзін келтірген Б.Адамбаев: "Шешендік өнер қай жерде сөзге бостандық, еркіндік болса, жүйелі сөзге жұртшылық, қоғам құлақ асса, міне, сол жерде, сол елде ғана дамиды. Керісінше, ақыл-ойға, сөзге-тілге қысым жасалып, шек қойылған жерде ақыл-ойдың адамдары, ең алдымен ақындар мен шешендер қорғалап сөйлей алмайды, сөз өнері тоқырайдың («Халық даналығы», А. "Рауан», 1996, 148-6)-, деген болатын. Жалпы шешендік өнердің шығуы белгілі бір қоғамдық жағдайлармен және халықтың бас қосу жиналыстарымен байланысты болғандығын қазақ шешендік өнерінің тарихы да растайды. Әсіресе халық жиналатын астың мәні үлкен болған. Ә.Бөкейханұлының сөзімен айтсақ, қазақтың үлкендеріне ас бергенінің бір пайдалы жері асқа жиналған халықтар іс тексеріп, дау бітіреді екен, бұрынғы жиналыстарда бітпей қалған дауларды шешеді екен. Халық жиналатын жерлердің бірі- ақындар айтысы. Ақындар айтысы да, ас пен той сияқты, шынайы шешендер сөз сайысына түсетін және шындалатын орындар болған. Ердің, елдің тағдыры сөз болатын, соғыс, бітім секілді маңызды мәселелер қозғалатын бұрынғы хан кеңестері, қазіргі парламент сарайлары, сот залдары - саңлақ шешендер мен саяси қайраткерлерді қалыптастыратын орындар. Дүние жүзіне есімдері әйгілі шешендердің көбінесе мемлекет қайраткерлерінен, заң қызметкерлерінен, парламент мүшелерінен шығатыны да осыдан. Мысалы, ежелгі Афина шешені Демосфен, Рим шешені Цицерон парламент басшылары болса, орыс шешендері П.А.Александров, Ф.Н.Плевако, А.Ф.Кони заң қызметкерлері еді. Қазақ елі тарихындағы шешендердің кімдер болғандығын бірінші тарауда егжей-тегжейлі айтып өттік. Ежелгі Рим өнері - Б. э. бұрынғы VIII ғасырдан б. э. V ғасырына дейінгі он екі ғасырдан астам кезеңді қамтитын тарихы бар Ежелгі Рим адамзатқа орасан бай мәдени, көркем мұра қалдырды.

Дүниежүзілік мәдениеттің асыл қазынасына Вергилийдің, Горацийдің Овидийдің поэзиялық туындылары, Ливий мен Тациттің тарихи еңбектері, Лукрецийдің материалистік философиясы, Цицеронның шешендік өнері, Марциал мен Ювеналдың уытты сатиралары енді. Римдік право жүйесі заң туралы ойдың дамуында көрнекті роль атқарды.

Ежелгі Рим шеберлері өзінен бұрынғы ерте дүние цивилизациялары көріп-білмеген алып сәулет ансамбльдері мен инженерлік ғимараттардың жаңа типін, реалистік мүсіндік портрет пен ғажайып фрескаларды, мозаикалар мен көркемдік кәсіп шығармаларын тудырды.

Антик дүниесі өнерінің дамуы Рим өнерімен аяқталды. Ол ертедегі грек және ертедегі итальян өнерлерінің үздік жетістіктерін мұра етіп қабылдап, творчестволықпен қайта өңдеді.

Рим шеберлері өздерінен бұрынғылардың дәстүрлерінен шабыт алғанымен, өздерінің өзгеше стилі мен творчестволық даралығын әрдайым сақтай білді.

Рим мәдениеті, оның өнері сияқты, ең алдымен Ежелгі Италия халықтары жасаған цивилизация топырағында өсіп-өнді, олардың арасында саяси да мәдени тұрғыдан анағұрлым дамығаны этрустар болды.

35. Цицеронның шешенге берген анықтамасы

Цицерон Марк Туллий (б.з.б. 3.1.106, Арпинум — 7.12.43, Кайета маңы) — Ежелгі Римнің саяси қайраткері, шешен, жазушы. Ақсүйектер әулетінен. Б.з.б. 63 ж. консул болған кезінде беделі қатты өсті (Катилинаның қастандығын ашты, сенатта басшы рөл атқарды). 1-триумвират (үштік одақ) құрылғаннан кейін ықпалы төмендеп, б.з.б. 58 — 57 ж. қуғынға түсті. Б.з.б. 56 — 50 ж. Гней Помпей мен Юлий Цезарьды жақтады. Олар араздасқаннан кейін (б.з.б. 49) азамат соғысы кезінде екеуін татуластырмақ болды. Цезарь жеңгеннен кейін (б.з.б. 47) саясаттан қол үзіп, ол өлтірілгеннен кейін ғана саясатқа қайта араласты. Оның Марк Антонийге қарсы 14 сөзі — “филиппик” осы кезеңге жатады. 2-триумвиратқа қарсы күресте сенат жеңілген кезде, Антоний мен Октавиан Августың қолынан қаза тапты. Цицеронның саяси идеалы — “аралас” мемлекеттік құрылыс (монархия, аристократия және демократия элементтері бар б.з.б. 3 — 2 ғасырлардағы Рим республикасы үлгісіндегі мемлекет) болды. Цицерон өзін грек философиялық теориясы мен Рим саяси (шешендік) теориясын ????адамы”, “татуластырушы”, “тәртіп сақтаушы және қамқоршы” адамның үлгісі деп есептеді. Философиялық идеалы — теориялықскептицизмді практикалық стоицизммен біріктіру, шешендік идеалы — “молшылық”, тыңдаушыны қызықтыра да, сендіре де, еліктіре де алатын барлық құралдарды меңгерген. Цицерон шығармаларынан (үзінділерді есептемегенде) сотта сөйлеген 58 сөзі, шешендік өнер, саясат, практик. философия, теор. философия жөнінде 19 трактаты, аса маңызды психол. құжат, латын ауызекі тілінің ескерткіші және Римдегі азамат соғысы дәуірі туралы деректеме болып табылатын 800-ден астам хаты сақталған.

Ц-ды шіркеу қайраткерлері Лактанция, Амвросий Медиоланский, Августин, қайта өркендеу дәуірінің жазушылары Петрарка мен Боккаччо, француз ағартушылары Дидро,

Вольтер, Монтескье, Ж.Ж. Руссо, т.б. үлгі тұтқан. Б.з.б. 51-50 жылдары Киликия мен Кіші Азияда проконсул қызметін атқарған кезде, бірнеше таулық тайпаларды жеңгеннен кейін Цицеронның беделі әскердің арасында айтарлықтай өсті. Солдаттар оны император деп жариялады. Ол б.з.б. 50 жылдың аяғында Римге келген соң Цезарь мен Помпейдің арасындағы текетіресте Помпей жағына шықты. Бірақ б.з.б. 48 жылы Фарсель түбіндегі соғыста Помпей жеңіліс тауып, Египетке қашқаннан кейін Цицерон күрестен бас тартып, Цезарь билігіне мойынсұнуға мәжбүр болады. Ол енді бірыңғай шешендік өнермен айналысып, «Шешен» және «Брут» атты трактаттарын жазды. Ел билігі қолына тиген соң Цезарь абсолютизмге бой ұрды. Сенімі ақталмаған Цицерон шешендік өнерді тастап, философиямен айналысуды ұйғарды. Цицеронның осы кезеңдегі сүреңсіз өмірін отбасындағы сәтсіздіктер – отыз жыл отасқан әйелі Теренциядан ажырасуы, жас әйелге үйленуінің сәтсіздігі және сүйікті қызы Тулияның кенеттен қайтыс болуы ауырлата түсті.^[1] Ол енді жабырқаған жанына философиядан жұбаныш іздейді. Екі жылда өзінің ең үздік философиялық және риторикалық трактаттарын жазады. Оның әдеби еңбектермен түбегейлі және жемісті айналысуы сенаторлардың құпия қастандығынан Цезарьдың қаза табуына байланысты тоқтап қалады. Консул Марк Антоний сол кездегі жағдайды пайдаланып ел билігін өз қолына алғысы келді. Бірақ оған қарсылас ретінде Цезарьдың асырап алған ұлы 19 жасар Октавиан саясат аренасына шығады. Цезарьдың өлімінен кейін сенат партиясының басына келген Цицерон өзінің ақылы мен саясаттағы бай тәжірибесін қажет етеді деген үмітпен Октавиан жағына шығады. Б.з.б. 44 жылдың күзінде ол Антонийге қарсы ашық күреске шығып, оның қаталдығын, қанішерлігін, билік үшін ештеңеден тайынбайтындығын суреттеп 14 сөз жазып, халықты Антонийге қарсы күресуге үгіттейді. Осы сөздері Рим мемлекетінің көрнекті құжаттары ретінде тарихқа енді. Оқиға кенеттен басқаша бағыт алып, Октавиан Антониймен келісімге келді де, өзара одақ құрды. Антонийдің үзілді-кесілді талап етуімен Цицерон бірінші жасалған проскрипциялық тізімге енеді. Б.з.б. 43 жылдың 7 желтоқсан күні Антонийдің жалдамалы агенттері Цицеронды ұстап алып, өлтірді. Антоний Цицеронның кесілген басын Рим форумының шешендік трибунасына іліп қоюды бұйырды. Цицерон артында шешендік өнердің теориясы мен тарихы жайлы көптеген шығармалар, философиялық трактаттар, 800-ге жуық хат, сот процесі мен саясат аренасында айтылған 58 сөз қалдырды. Арасында грек тілінде жазылған 1000-ға жуық хаты сақталмаған. Цезарь, Помпей, Антоний және басқа да мемлекет қайраткерлерінің оған жазған 90 хаты сақталған.^[2] Б.з.б. 68 жыл мен 43 жылдың шілдесіне дейінгі уақыттар қамтылған хаттары мен еңбектері 37 кітап болып басылған. Өкінішке орай, Цицеронның консулдық қызмет атқарған кездегі хаттары кейінгі ұрпаққа жеткен жоқ. Шешеннің хаттарын өзі еркіндік алып берген хатшысы Тирон мен досы Тит Помпоний Аттик автор өлгеннен кейін жарыққа шығарды. Цицеронның эпистолярлық мұрасы көлемі бойынша да, мағынасы бойынша да әртүрлі болып келеді. Мысалы, бір хаттарында достарына сапардан аман-сау оралғандығын немесе белгілі бір мәселе бойынша қысқаша ақыл-кеңес берген болса, екінші бір хаттарында провинцияларда қандай маңызды істерді атқарғандығын немесе тарихты қалай жазу керектігін үйрететін трактатқа айналып кетеді. Цицеронның эпистолярлық мұрасының тарихи құндылығы автордың сол дәуірде тікелей қатысуымен өткен жағдайлар мен тарихи оқиғаларды нақты суреттеуінде болып табылады. Философиялық, саяси және риторикалық болып бөлінетін Цицеронның ғылыми еңбектері де тарихи оқиғалармен байланыстылығымен құнды. Шешен ғылыми еңбектерінде бұл үш жанрдың шекарасын бөліп жазбаған. Себебі философия, саясат және риторика бір-бірімен тығыз байланысты деп есептеген. Сондықтан да Рим азаматы философиялық біліммен сусындау арқылы шешендік өнерді меңгергенде тек қана мемлекет мүддесі үшін қызмет ету керек екендігін атап көрсетті. Цицерон өз заманындағы ең білімді адамдардың бірі болғанымен, өзіндік жол салған ойшыл емес еді. Оны өзі де аңғарып, өзінің трактаттарын менің стиліммен өрнектелген компиляциялар деп есептеді. Цицеронның философиялық және риторикалық шығармалары көбіне диалог түрінде жазылды. Шешендік өнер туралы теориялық еңбектерінде Цицерон өзінің мемлекеттік және қоғамдық қызмет атқарғандағы принциптері мен әдістерін негізге алды. «Шешендік туралы» деген үш кітаптық еңбегін сенат партиясының өкілдері, білікті шешендер Лициний Красс пен Марк Антоний арасындағы диалог түрінде жазды. Өзінің көзқарасын Красстың сөздері арқылы баяндады. Красс шешендік өнердің шебері өмірдің барлық саласынан хабардар білімді адам болуы керек деп есептесе, Цицерон да шешенді аласапыран заманда мемлекетті құтқарып қалатын, сұңғыла саясаткер, жан-жақты, білімді адам болуы тиіс деген. Өзінің досы Брутқа арнап жазған «Брут» атты трактатта алдымен грек, кейін Римнің атақты шешендерімен бірге әлі танылып үлгермеген, барлығы 200-ден аса шешендердің аттарын атап, еңбектерін талдаған

50. Ұлтымыздың ұлы тұлғаларының мұраларын зерттеу, ұлттық құндылықтарымызды ұлықтау, солар арқылы ұлттық идеологияны қалыптастыру, ұрпақ санасына сіңіру елдің ертеңін ойлаған әрбір зиялы қауымның басты мұраты екендігі аян. Еліміздің сан ғасырлық дәстүрін, ата-баба салтын, тілін, ділін, дінін, мәдениеті мен тарихын, әдебиеті мен өнерін осы жолда еңбек еткен ұлт тұлғаларының мұраларын бар болмысымен сақтай отырып, оларды әлемдік өркениет өрісіне қарай өрістету, бүгінгі бәсекеге бейім елу елдің қатарына қосылу талабына сай жаңарта дамыту мәселесі күн тәртібіне қойылып отыр.

“Ұлттың дамып өркендеуі – оның әрбір өкілінің қаншалықты және қалай тәрбиелегеніне тікелей байланысты. Ұлттың әрбір өкілі өзіне сын көзбен қарамаса, ішкі жан дүниесі нұрланбаса, ол ұлттың дамуын күту бекершілік”, – деп ислам ойшылы әрі ағартушысы Ф.Гүленнің айтқанындай отбасы, бала тәрбиесінен бастау алатын ұлттық идеяның ұдайы жетілуі, рухани толысуы адамзат үшін аса маңызды өлшемдер болып табылады десек, осындай іргелі іс-әрекеттің бір жүйесі ұлыларды ұлықтау болып табылмақ..

Өйткені, қазақ халқының ұлттық құндылықтарының қалыптасып, дамуына көп еңбек сіңірген ұлт зиялыларының, тарихи тұлғаларымыздың әр кезеңдегі, әр саладағы ұлттық мүддені аңсаған арман-тілектері, ғылыми-танымдық, тәрбиелік, зерттеушілік еңбектері бүгіндері тәуелсіз ой-сана тұрғысынан қайта қаралып, тарих таразысына қайта салынып, жаңаша көзқараспен жүйелі түрде жазыла, зерттеле бастады.

Ұлт әдебиетінде өзіндік орны бар ұлы тұлғаларымыздың қатарына әдебиеттанушы ғалым Зәки Ахметовті да жатқызамыз. Зәки Ахметов - көрнекті ғалым, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Ол - өте білімді, әдебиетті терең меңгерген, қоғамдық ғылымдардың әр саласын жан-жақты білетін ғалым.

Сексенінші жылдары мен ұлы ғалымнан дәріс алдым. Әлі күнге есімде...Тап-тұйнақтай болмысы, жарқылдаған көзілдірігі, жазық маңдайы, артына қайрыла таралған шашы, орта бойы әлі күнге көз алдымда. Осынау бір адамың бойында білімділігімен қоса адамдығы мен адалдығы да бірден байқалып тұратын. Ғалымның ізгі адамгершілігі, адалдығы, адамдарға деген сый-құрметі өн бойынан көрініп тұратын. Оның осы болмысы мен биік тұлғасы, мәдениетті түр-тұлғасы бізге үлгі болатын. Аудиторияға кіргенде ойлы көздерімен бәрімізді бір шолып алатын да, ақырын ғана жайлы, жұмсақ даусын сәл созыңқырап дәрісін бастап кететін. Арлы-берлі жүре отырып, дәрісін өзімен -өзі сөйлесіп отырғандай, бірақ бәрімізді тапжылтпай бір деммен аяқтайтын. Біз ұстазға телміре қарап, айтқанын жазып үлгеруге тырысатынбыз. Оның әдебиет теориясы мен тарихы және сынына арналған зерделі зерттеулері мен өлең теориясы және аударма мәселелеріне байланысты жазған ғылыми еңбектерін біздер өз аузынан тыңдау бақытына ие болдық. Қазіргі таңда да сол сүбелі еңбектері әдебиетші қауымның ыстық ықыласына, зор құрметіне ие.

Зәки Ахметов өзінің «Өлең сөздің теориясы» (1973) еңбегінде өлең сөздің теориясын, қазақ өлеңдерінің тілін, өлең құрылымының ерекшеліктерін, әдеби-тарихи құбылысын, сөз өнерінің өсу, даму кезеңдерін жан-жақты қарастырады. Ғалым ұлттық сөз өнерінің негізгі даму заңдылықтарын ашып, ұлттық сипаттың басты белгілерін анықтап, поэзия тілінің негізгі бейнелеу құралдарын жіктеп береді. Қазақ өлеңдерінің негізгі құрылысын айқындап, ырғақ құрайтын бөлшектерін, түрлі ұйқас, тармақ, шумақ, кезеңдерін нақты мысалдармен дәлелдеп көрсетеді. Ғалым бұл еңбегінде қазақ, орыс, еуропа ғалымдарының бұрын айтылған пікірлерін жаңаша қорытып, түрлі бейнелеу, көріктеу, суреттеу құралдарына қазақша анықтама беріп, өлеңдер арқылы негіздеп түсіндіреді. Қазақ өлеңдеріне тән түрлі суреттілік, бейнелілік, сипат-қасиеттерін айқындап, ұғындырады. Зәки Ахметов - қазақ өлеңдерінің көп ғасырлық байлығын ерекше жітілікпен зерттеп, әр дәуірде туған жаңа формаларды дөп басып, ақындықтың көркемдік құндылығын, сұлулық мәнін өз тұрғысынан ашып көрсеткен ғалым.

51. Ұлттық сөз өнерінің теориялық танымы ның негізін қалаған ұлы Ахмет Байтұрсынұлы болса, ал оның қазақ әдебиеттану ғылымы ның бір саласы ретінде қалыптасуы мен дамуына академик Зейнолла Қабдолов сіңірген еңбек айрықша бағалы. Жалпы түркі дүниясындағы әдебиет теориясына арналып жазылған тұңғыш еңбек А. Байтұр сынұлының қаламынан шыққаны біздер үшін зор мақтаныш. Бірақ сол бір аса құнды кітап, ұзақ уақыт бойы ғылыми айналымға енбей, оқыту үдерісінде қолданыс таппай келді. Сондықтан да әдеби-теориялық ілімнің өркен жаюына Зейнолла Қабдоловтай тұлға қажет болды. Зекең мұны ғалымдық, ұстаздық, азаматтық, адамдық болмысымен түйсініп, ұрпақ үшін атқарылатын осы бір абыройлы іске бүкіл ынта-жігерін сала кі рісті. Сөйтіп, ол қазақ әдебиеттану ілі мі нің осы тың саласын жаңа биіктерге көтерді.

Бұл туралы алғаш 1976 жылы жарық көрген өзінің атақты «Сөз өнері» кітабының 1992 жылғы басылымында академик Зейнолла Қабдолов: «Жетпісінші жылдарға шекті студент-филологтардың қолында жүрген бірден-бір құрал – Қажым Жұма лиев тің орта мектепке арналған «Әдебиет теориясы» ғана; ал Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» (1926), Есмағамбет Ысмайыловтың «Әдебиет теориясының мәселелері» (1940) атты кітаптары белгілі себептермен пайдалануда болмағаны мәлім» [ Қабдолов З. Сөз өнepi. – Алматы: «Қазақ университеті», 1992. – 352-б. – 4-бет], – деп жазған-ды.

Сөйтіп осынау «жоқтың» орнын толтыру бақыты Зекеңе бұйырды. Құдай берген таланты мен дары нының және ерінбес еңбектің арқасында ол қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясы мектебін қалыптастырып, қазақ әде биеттану ғылымының алыбына айналды.

Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышы» 1926 жылы басылып шықса, Зейнолла Қабдоловтың «Сөз өнері» 1976 жылы жарық көрді. Әрине, алғаш «Әдебиет теориясының негіздері» деген атпен 1970 жылы жарық көргенін біз жақсы білеміз. Бірақ Зекеңнің әдебиет теориясы жайлы еңбегінің даңқы қазаққа «Сөз өнері» деген атпен жайылды. Бұл кітаптың өзіндік ерекшелігін 1976 жылғы алғашқы басылымында Зекең өзі тасқа басқан маржандай етіп жазып кеткен: «Кітаптың атын да затына лайық «Сөз өнері» деп, үйреншікті үлгіден гөрі біраз өзгертіп алуды жөн көр дік. Дәл осылай атау осы кітаптың мазмұнына сай келеді. Өйткені, бұл кітапта әдеттегідей теориялық қағидалар қалыптастырудан гөрі сөз өнерінің әрі қиын, әрі қызық құпиялары хақында жалпы жұртпен кеңесу, еркін сырласу жағы басым».

Әдебиетші болам деген қазақ баласы осы «Сөз өнерін» жаттап өсті. «Сөз өнері» шыққан жылы біз «Әдебиеттануға кіріспе» пәнін оқып жүр едік, кітапты іздеп жүріп сатып алып, Зекеңнен қолтаңба алдық. Бір күні Зекеңнің дәріс сабағында ұстаз оқып жатқан тақырыппен үнемі тастамай алып жүретін әдебиет теориясы жайлы кітаптағы тақырыпты салыстыра қалмасым бар ма, Зекең өз кітабын үтір-нүктесіне дейін жаттап алған екен. Мұндай таңқалмаспын! Сонда ғана барып Зейнолла Қабдоловтай дана ұстаздың «Сөз өнерін» үлкен жауапкер шілікпен, «жүз ойланып, мың толғанып», әдебиет теориясының өзекті мәселелерін жан жүрегінің сығындысы етіп жазып шық қанына көз жетті. Сондықтан да ол ұстаз жадынан өшпестей орын алып, кез келген сәтте көз алдына келе қалар сананың сәу лелі суреті болып сақталып қалған. Ендеше, «Әдебиет танытқыш» қазақ әдебиеттану ілімінің бас кітабы болса, ұстаздық, ғалымдық, жазушылық үш құдіреттің таразы басын теңгеріп ұстаған академик-жазушы (Зекеңе осы атақ қатты ұнаушы еді) Зейнолла Қабдоловтың «Сөз өнері» – «ар ісінің» қағидаттарын «ар ісінің» ғылымына айналдыра білген ғұламаның ғалымдық көрсеткіші іспетті бас кітабы.

Шарпып өткен жалындай ХХ ғасырдың бас кезіндегі репрессиядан бірен-саран аман қалған, арынан жаны садаға Мұхтар Әуезов, Бисембай Кенжебаев, Есмағамбет Ысмайылов сияқты қазақ зиялыларының көзін көрген, тәлім-тәрбиесін алған жаңа бір лек соғыстан кейінгі жылдары әдебиетке келіп қосылса, сол әдебиет майданының алғы шебінде тыңнан түрен салған белгілі қазақ әдебиетінің зерттеушісі, оның теориялық негіздерін ғұлама ғалым Ахмет Байтұрсыновтан кейін біраз жылдарға ілгерілетуші, қазақ сөз зергерлерінің бірі – әрі ойшыл, әрі шешен академик Зейнолла Қабдолов тұрады.

Ғалым «суреткер іс жүзінде өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан белгілі бір уақыт пен кеңістікке, әлеуметтік орта мен дәуірге сай талғап, тануы, таңдап, іріктеуі және жинақтауы, сол арқылы өзі жасап отырған көркем бейнені сомдауы, тұлғаландыруы» десе, мінезді «адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы» деп бағалайды. Шын мәнінде, күнде лікті құмырсқаның илеуіндей жү ріп жатқан қыз-қыз тұрмыс-тір ші лік шынайы көркем бейне жасаса, ал жеке адам бойындағы бас бермес мінез даралығы – еш уақытта қайталанбайтын құбылыс. Ол тек қоғамдағы көркем бейнемен байланыс арқылы ғана ашылып, танылады. Мәселен, оқушы бойындағы танымның әртүрлі болуы да, міне, осыдан. Ата-анасының құрсағында-ақ сәби мінезі қалыптасатынын ескерсек, шәкірт мінез-құлқындағы ерекшелік, қайталанбас қасиеттері сөз мәнін жеткізуде ұстаздың негізгі теориялық ұстанымы болуы қажет. Өйткені жас буынның таным дық әсері жас ерекшелігіне қарай өзгеріп отырады. Соған сәйкес, оның мінез-құлқында да өзгеріс болуы мүмкін. Ал образдық бейнені қабылдау жас ерекше лі гі не сай жүретіні сөзсіз. Міне, осы тұстан келіп, академик-жазушы айтқан образды ғылыми жағынан әлдеқайда негізді, логикалық жағынан әлдеқайда қисынды етіп жеткізсек, адам бойындағы танымның да күн шуағындай жадырап, құлпыра түсері, оның бойға сіңуінің әлдеқайда көбірек болатындығы келіп шығады.

Академик З.Қабдолов жазған «Сөз өнерінің» жан-жақтылығы оның танымдық қасиетімен ғана өлшенбейді, қалыпқа құйған қорғасындай сөз құдіретінің тұтас бітімі, атқаратын қызметі тек қана жеке адамдармен шектелмейді, ол қоғамға, тұтас бір дәуірге әсер етеді. Міне, бұл тұрғыдан алғанда академик З.Қабдолов әдебиеттің теориясын оның практикасымен байланыстыру, сондай-ақ теориялық талғамдарды жазушылық шеберлік мәселесімен, қажет жағдайда қаламгерлік өнердің қиын иірімдерімен ұштастыра, көркем шығарманың психологиясымен байланыстыра жүйелеу мақсатын қойған. Ғалым одан әрі әдебиет теориясын үңги отырып, дәуір мен әдебиет арасындағы қондырмалық байланысқа тоқталады. Әдебиеттің қондырмалық сипатын дәлелдейді. Ұлттық сипатты осы жерден келіп іздейді.

Ұлттық сипаттың төмендеуі тұтас бір қоғамға мәңгүрттікті алып келеді. Бүгінгі таңда сөз қадіріне жетпей, сөздің күш-қуатының кемуі үлкеннің кішіге құрметінің, кішінің үлкеннің алдындағы ізеттілік пен сөз қадірінің мәнін түсінбеуге әкеліп ұрындыруда. Бұл болашақта қоғамның басқа бір формада дамуына әсер етуі мүмкін. Сондықтан да жоғарыда ұлы ұстаз, ұлы ғалым айтқан қағидаларға жай атүсті нәрсе деп қарауға болмайды.

Біз өмір сүріп жатқан ғасыр –тастан тамақ, судан сүт жасайтын нанотехнологиялық, атомдық ғасыр. Мұндай ғаламдық аласапыран кезінде ұлт мәдениетінің жо йылып, жойылмаса да бұрынғыға қарағанда тым арзандап кетуі – осы әдебиет құралы тіл мәдениетімен тікелей байланысты. Сондықтан да академик З.Қабдолов айтқан сөз өнерінің тасқын күшін ұрпақ бойына дарытып, жаһандануға қарсы қояр ең бірінші қаруымыз екенін ұмытпағанымыз жөн. Бұл орайда елінің ертеңіне алаңдап, құлқыны мен қара басы емес, «қараша қазағым – болашағым» дейтін қолына қалам алған қауымның «Әдебиет – ардың ісі» деген ғұлама ғалымның қағидалы сөздерін үнемі еске алып отырғаны абзал. Сондай-ақ жас ұрпақ бойына білім нәрін себуші ұстаздардың Қабдоловша әдебиет құбылыстарын тарих тұрғысынан елеп-екшегендері, оларға даму тұрғысынан баға бергендері жөн.

З.Қабдолов шығармашылығын одан әрі терең зерттеп, қабдоловтану ілімін дамыту арқылы оның танымдық, тағылымдық тұстарын шәкірт бойына ұялата білу.

Қайран, Ұлы ұстаз! Ізгілік пен білімнен жаралған бойыңыздағы күн нұрындай жылуға қасыңыздан жанай өткен жанның өзі жадырап сала беруші еді. Кей-кейде өзіңіз айтқан қоғам мен адамзат арасындағы тартыс, сөз қадірін түсінбес пендешілікті көргенде заңғар бейнеңіз еске түсіп, сағыныш сезімі кеудемізді кернейді. Сізден тыңдаған лекциялар сана қатпарынан оянады. Сондағы шәкірттеріңіздің жүрегіне сіз еккен білім нәрі шығар өмірде адастырмай келе жатқан бізді де.

52. Шешендік сөздердің жанрын анықтау, оған жан-жақты талдау жасау -

көптен сөз болып келе жатқан мәселе. Солай бола тұрса да фольклорлық

шығарманың жанрлық ерекшелігін ашу, оның даму, туу процестерін саралау

- әлі жете зерттелмей келе жатқан проблема. Бұл ретте ғалым

З.Қабдоловтың «Әдеби жанр термин ретінде шартты екі мағанада

қолданылады: 1) әдебиеттердің тектері - эпос, лирика, драма , 2) әдеби

шығарманың түрлері - әңгіме, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б»[1.18] ,-

деген пікірі А. Байтұрсыновтың ғылыми тұрғыда алғаш әдебиет пен

фольклордың көптеген мәселелерін жаңа теориялық тұрғыда байыптай

бастаған кезеңі тұрмақ, бүгінгі күннің өзінде әлі шешілмей келе

жатқандығының айғағы .

Қазақ ауыз әдебиетінің айрықша жанрының бірі – шешендік өнер.

Шешендік өнер - ақындық,жыраулық,жыршылық, айтыс секілді қазақ

әдебиеттінің өзіндік ерекшелігін көрсететін негізгі жанрлардың бірі.

Сондықтан да А. Байтұрсыновтың осы бір жанрға ерекше көңіл аударғанына

таң қалуға болмайды. Шебер сөйлеу, айтқан сөзің нысанаға дөп тиюі үшін

шешендік сөзді жаттап жаттығу,оның қыр-сырын білу керектігін ғалым өз

еңбегінде үнемі айтып,жазып отырған.

Шешендік сөздерді А. Байтұрсынов көркем әдебиеттің негізгі

жанрлары: ертегі, батырлар жыры, мақал-мәтелдер, жұмбақ, жаңылтпаштар,

қара өлең, термелермен қатар қойып зерттеп ол адам ойын өрістетіп,

тапқырлыққа баулитын, адамның таным дүниесін кеңейтетін, биік

адамгершілік қасиеттерге үндейтін, қазақ даласында әлеуметтік қызмет

атқарған жанр деп біледі. Сондықтан да қазақ халқы шешендікті терең

меңгерген адамды ерекше бағалап, жүйелі сөзге тоқтаған, тапқыр оймен

түйіндей білген адамды қасиет тұтқан.

Шешендік сөз парасатты ойға, ұшқыр шешімге, тапқыр логикаға

құрылады. Шешендік дегеніміз айтылған сөзге әрі қисынды, әрі ұшқыр, әрі

ұтқыр жауап қайтару дейді ғалым өз топшылауларында.

Жалпы, жанр дегеніміз даму үстіндегі ұғым, әрбір тарихи дәуірде әр

жанр өзінің негізгі тұлғасын сақтай отырып, сол кезеңге сай ерекшеліктерді

бойына сіңіріп дамиды. Бұл халықтың салт-санасы мен сол жанрды

пайымдаушы көзқарасынан туындайды. Жанр қимыл-қозғалыстағы тіршілік

жүйесі. Ол жаңадан туады, өседі, дамиды, кейде, тіпті, өшеді, яки жоғалып та

кетеді. Мұны әдебиеттің тарихи тағдырымен ұштастыру керек-ақ, сондай-ақ

оның түрі де әлеуметтік жағдайға сай, әр кезеңде құбылып отырады, бірақ

нақты шағын ба, әлде көлемді ме әйтеуір көркем шығармаға тәуілді болады.

Шешендік сөздердің жанрларын анықтауға, оған жан-жақты талдау

жасауға алғашқы талпыныс жасаған ғалымдарымыздың бірі-Ахмет

Байтұрсынов. Ол өзінің «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде шешендік

сөздерді былайша бөледі: «Шешен сөздер бес түрлі болады: а) Шешендер

жиынды ауызынан қаратып, нандырып, сендіріп, мемлекет ісіне қарар

шығару мақсатымен сөйлегенде саясат шешен сөзі деп аталады. ә) Шешендер

сотта айыпкер адамдарды ақтау, иә қаралау мақсатпен сөйлегенде сот

билігінде әсер ету үшін айтқан сөздері билік шешен сөзі деп аталады. б)

Біреудің халық алдында еткен еңбегін, өткізген қызметін айтып, қошеметтеп

сөйлеген шешеннің сөзі қошемет шешен сөзі деп аталады. в) Білімділердің,

ғалымдардың пән мазмұнына байланысты сөйлегені білімгер шешен сөзі деп

аталады. г) Дін жайынан сөйлеген ғұламалар сөзі, молдалар сөзі, уағыз деп

аталады». [2.405]

Көріп отырғанымыздай, А.Байтұрсынов шешендік өнер, шешендік сөз

туралы пікір айтып қоймаған, тың анықтамалар да бере білген. Сол

анықтамаларына дәлел ретінде ділмар сөзге бірнеше мысалдарды да

алдымызға тосады. Біз бұдан шешендік сөз деп жүрген терминді кезінде

А.Байтұрсынов ділмар сөз деп атағанын көреміз. Бірақ қалай атасақ та,

шешендіктің де, ділмарлықтың да негізінде тапқырлық пен ойлылық,

ақылдылық жатқанын байқаймыз. Мәселен, Қаздауысты Қазыбек би

жолаушылап жүріп бір үйге түсіпті. Ерінің үйінде жоқтығына қарамастан,

әйелі қонақтарды жақсылап күтіпті. Сонда Қазыбек: «Әйелі мұндай, мұның

ері қандай екен?» - деп отырғанда үйіне ері келеді. Қараса, ері көріксіздеу

ғана адам екен. Қазыбек әзілдеп, жолдастарына қарап былай депті:

Жарандар, бұл сөзімнің мәнісі бар,

Мәнсіздің мәндіменен не ісі бар?

Құданың құдіретіне қарап тұрсам,

Жапалақ үйрек алған бірі ісі бар.

Сонда әйелі Қазыбектің сөзіне түсініп қалып:

Биеке, сөзіңіздің мәнісі бар,

Мәндінің мәнсізбенен көп ісі бар.

Жапалақ ілген құсын місе тұтпай,

Әлде де қоңыр қаздан дәмесі бар, - депті.

Сонда Қазыбек әйелге риза болып:

Балаң жаман болса,

Көрінгеннің мазағы емес пе?

Атаң жаман болса,

Шыбын жанның азабы емес пе?

Қатының жаман болса,

Бұл жалғанның тозағы емес пе?

Туған балаң жақсы болса,

Екі көздің шырағы емес пе?

Мінген атың жақсы болса,

Бұл дүниенің пырағы емес пе?

Алған жарың жақсы болса,

Жиғаның мен мейманыңның тұрағы емес пе! - депті. [3.215]

Ғалым «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде шешендік сөздердің

қыры мен сыры туралы: «Шешен сөз қара сөз шығармалардан бөлек сөз

емес, онда да пайымдама болады. Шешендік пайымдаманың бөлектеу жері

мынау ғана. Пайымдамада шешен негізгі пікірін баяндап, түрлі дәлелдермен

түсіндіріп қана қоймайды, ол тыңдаушыны пікіріне нандыру, сендіру, ұйыту,

балқыту, иман келтіргізу секілді әрекетке бастайды. Шешен сөзде

айтушының мақсаты – ойды баяндап,сипаттап анық түсіндіру. Оны істеу

үшін шешендер жай пайымдаушыларға айтқан сөзі ақылға қону жағымен

қатар оның жанына, қанына әсер ететіндей болуы керек, сөз арбау секілді

адамның ойын да, бойын да балқытып ерекше әсер етуі керек. Сондықтан

шешен сөздің «Қыздырма», яғни «Қоздырма» деген айрықша бөлімі болады.

Оның қызметі адамның жүрегін билеп, жүйесін босату, қанан қыздыру,

намысын келтіру, арқасын қоздыру. Шешен сөздің бұл бөлімі пікірді

дәлелдеп, сипаттап, мән істеп болғаннан кейін келеді. Өйткені пікірді

баяндап, түсіндіріп, дәлелдеп, сипаттап, ақыл жағы қанағаттанғаннан кейін

жүрек жағына әсер етіп,бойын балқыту жеңіл болады.

Осы айтылған мақсаттарға қарай шешен сөздің тілі уытты, лепті,

әсерлі, қанды қайнатып, жүрек тулатып, естен айырып,еріеті алып кететін

күшті, көрікті, сәнді, мәнді тіл болады. Шешен сөздің зор мүшелері бесеу: а)

бастамасы, ә) ұсынбасы, б) мазмұндамасы, в) қыздырмасы, г) қорытпасы

(2.405.).

Бұл пікірден шешендік сөз қалай болса солай айтылмайтын, белгілі бір

әлеуметтік, философиялық, логикалық, психологиялық заңдылықтарға

бағынып айтылатын сөз екенін көреміз.

Жалпы осы кезге дейін шешендік сөздерді жанр жағынан жіктегенде негізгі

ауызға алынатыны шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау. Бұл бір

қарағанда дұрыс болғанымен жанрдың ішкі қыр-сырын толық ашып бере

алмайды. Сондықтан да шешендік сөздерді бірнеше түрге бөле отырып,

оның әрқайсысын бірнеше салаға жіктеуде А. Байтұрсыновтың салып кеткен

жолын басшылыққа ала отырып бүгің шешендік сөздерді: 1. Шешендік

арнаулар: а) бата ә) әзіл-оспақ б) сыни сөз в) естірту г) көңіл айту д) жұбату

ж) сәлем сөз 2.Шешендік толғаулар: а) нақылдар ә) мақал-мәтелдер б)

жұмбақтар в) мысалдар г) жауаптасу ғ) қанатты сөздер 3.Шешендік даулар:

а) ер құны дауы ә) жер дауы б) жесір дауы в) мал дауы г) ар-намыс дауы ғ)

халықтың намыс дауы 4. Шешендік суырып салмалық: а) айтыс ә) суырып

салмалық б) бірқақпайлар в)аңыз бен қалжың-оспақ. [5.67] деп ғалымдар

тұжырым жасаса ол да А. Байтұрсыновтың терең ойы, тапқыр пікірлерімен

ұштасып жатыр.

Ахмет Байтұрсыновтың тарихтағы орнын, оның әлеуметтік-қоғамдық

істерін, дүниетанымдағы ерекшеліктерін өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділін

айтқанадамның бірі – Сәкен Сейфуллин. Ол "Еңбекші қазақ” газетіне (1923

жыл, 30қаңтар) "Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды” деген арнаулы мақала

жазып, онда былай дейді: "А.Байтұрсынұлы қарапайым кісі емес, оқыған кісі.

Оқығандардың арасынан шыққан өз заманында патша арам қулықты

атарман-шабармандарының қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын

жыртып, дауысын шығарған кісі. Өзге оқығанмырзалар шен іздеп жүргенде

қорлыққа шыдап, құлдық қакөніп, ұйқыбасқан қалың қазақтың ұлт намысын

жыртып, ұлттың арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді -, деп

жазуы А. Байтұрсыновқа өз кезінде берілген үлкен баға.

Шешендік сөздер ертегі, аңыздар мен халық поэзиясынан іріктеліп,

сұрыпталып, бөлініп шығып әдеби тіліміздің қалыптасуына жағдай туғызды.

Шешендік сөздер әдеби тілдің сөздік қоры екенін А. Байтұрсынов өз

кезеңінде – ақ анық айтты. Оның нақты мысалы ғалым айтып отырған

шешендік сөздердің сөздік құрам, сөйлем құрылысы жағынан қазіргі әдеби

тіл нормаларынан ешқандай алшақтығы жоқ екенін көреміз. Демек шешендік

сөздер басқа жанрлар секілді әдеби тілдің ұйытқысы болған. Шешендік

сөздің сөйлеу құрылысын, сөйлеу ережесін бойға сіңіру әдеби тілімізді

байытады, ой- өрісімізді кеңейтеді А. Байтұрсыновтың әдебиет теориясына

байланысты ойларын алға апарушы академик З. Қабдолов өзінің «Әдебиет

теориясы негіздері» еңбегінде ғалым ойларын тереңдете былай дейді:

«Әдеби тіл – жай тіл емес, көркем тіл, демек сұлу сөз. Ал осы көркем,сөз

сұлулығы дегенді қалай түсіну керек? » (1.220), - äåï æàçғàí åäi. Бұл

А. Байтұрсынов сынды ғұлама ғалымның қазақ шешндік өнеріне тектен тек

қызыға қарамағандығын, шешендік сөздің артында халық байлығы, халық

тілі,мәдениеті, пәлсафасы бар екенін көрсетеді.

53. Сөз өнерін зерттеуші ғалым С. Негимов шешендік қасиеттің адам бойына калыптасуы

жөнінде мынадай пікірлер келтіреді. Шешендік - атаның қаны, ананың сүтімен келеді. Ата-

баба, тегіңізде шешен, ділмар адамдар болса, ол міндетті түрде кейінгі ұрпақтарының біріне

қонады. Яғни бұл алғашқы табиғи қасиет. Екіншісі ілім-біліммен, теориялық тәмсілдерді

бойға сіңірумен даритын жеміс. Үшіншісі талмай іздену, тынымсыз еңбек нәтижесі арқылы

қалыптасады.

Сөйлеу әдебі, жазу мәдениеті бағытында болашақ журналистерге дәріс бере жүріп, анық

көз жеткізген ақиқатым сөз өнерімен айналысатын адамға жоғарыда келтірілген қасиеттердің

Қазақтың ұлы тұлғаларымен үндесіп, шежіре-баян, аңыз-әпсаналарынан нұр кешіп, «көкте

күннің, жерде елдің пейіліне тоймады». Темір қаламы тебен-

дей, қағазы киіз, қолы мүйіз болғанша талмай, қажымай

еңбек етті.

Жоғарыда айтылған шешен адамға тән үш

қасиетті Ақселеу аға осылайша басынан

өткерді. Әңгімеміздің әлқиссасын тіл, сөз

өнерінен бастап жатырмыз ғой. Енді сол

Ақаңның тіл туралы айтқан мына бір

тәмсіліне құлақ түріп көрелік. «...Ал енді

алғашқы қауымдық құрылыстан бергі

ұлтқа, оның тіліне қатысты тарихи

айғақтарға зер салшы. Азуын айға білеген

шумер тілі, латын тілі, майя тілі қазір өлі тіл

емес пе?! Сол тілмен бірге сол халықтар да

тарихи айғақ ретінде ғана аталып өтеді. Рас,

ол тілдердің біраз сөздері түрлі

халықтардың ауызында күні бүгінге дейін

жаңғырығып жүр. Рас, сол тілде сөйлеген

халықтардың үрім-бұтағы басқа халықтардың

түр-түсіне өз нышанын дарытып кеткен. Бірақ

сол халықтардың өзі жоқ қой. Олардың жоғалуына

соғыстан да, аштықтан да, індеттен де, геноцидтен де

бұрын қатты ықпал еткен - тілдің жойылуы.

Түйін ой мынаған саяды - ұлт пен тілді бөліп қарауға болмайды. Бұл екеуінің бірінсіз бірі

жоқ. Рас, ұлттың тілден басқа да түрлі белгі-бедерлері бар. Сөйте тұра, тілсіз ұлтты елестету

- алдамшылыкты, белгілі бір үстем саясаттың шашбауын көтерушілікті пайымдатады.»

Ұлт пен тілді бөліп қарауға болмайды деген Ақаң пайымы өз шығармашылығында

көкжиегін тіпті де кеңіте түседі. Қаламгерлік жолын журналистикадан бастап, көркем

шығарма кеңістігіне еркін қанат қаққан шешен Ақселеу кемел жасқа іліксімен ғылымның

қиында күрделі күрең жолына түсті. Қазақ руханиятына қатысты бірде-бір тақырып Ақаң на-

зарынан тыс қалған жоқ. Қазақ іліміне кіргізген өзінің «көшпелілер өркениеті» ұғымы ая-

сында каншама қыруар жұмыстар атқарды. Жер-су, елді мекен атауларының тарихы, қазақ

ұлысының рулық-тайпалық шежіре-баяны, халықтың салт-дәстүрі мен көшпелі елдің тұрмыс-

тіршілігі, өмір сүру заңдылықтарының барлығына әдебиетші-ғалым, жазушы-этнограф, та-

рихшы-философ Ақселеу Сейдімбек өзіндік таным, ғылыми пайымдаулар берді.

Қазірде не көп, жылына бір монография жазатын ғалым мен тарихты әрлі-берлі шиырлап,

түп қазығын өзінің тайпасынан немесе бабасының маңынан шығаратын тарихшылар көп.

Кешегі кеңестік жүйеден қалыптасып, мызғымас темірдей тәртіпке бағынған ғылыми стиль

дейтін талап, ғалымдар үшін бұлжымас заңға айналды. Тіпті әдебиет пен тарих, өнер саласын

зертгеушілердің өзі осы заңдылық шеңберінен шыға алмады. Зерттеуіміздің ғылыми сипаты

анық, бояуы қанық болсын деп келсін-келмесін қаламдарын қайта-қайта ғылыми термин са-

уытына малып отырып жазатын әдетке көшті.

Кез-келген зерттеу еңбек ғылыми-танымдық тұрғыдан, көпшілік оқырман үшін жазылуы

керек деген пікірді өз басым ең алғаш рет Ақселеу ағадан естідім. Оған бүгінде көзіміз анық

жетіп жүр. Мұқабасы ашылмаған үр жаңа монографиялар кітапхана сөрелерінде самсап тұр.

Ілуде-шалу сол тақырыпқа зәру адамдар оқымаса көпшілік оқырманның ондай еңбектерді

оқуға зәуде зауқы соқпайды...

Алаш халқының алты ғасырлық, туралап айтсақ түркі дүниесінің төрт мыңжылдық тарихын

«көктей шола» отырып, А.Сейдімбек ғылыми шығармаларын оқығанда жүрек шымырлатар

шымыр сөздердің жаныңызға қуат беретіні де, жоғарыда айтылған «қатып қалған ғылыми

стильге» бағынбағанынан болар-ау, сірә деп ойлаймыз.

үшеуі де аса қажет екендігі.

Көгілдір экраннан көсіліп, мінбелерден мінсіз сөйлеген талай шешендерді көріп келеміз.

Бірақ менің ұғымымда қазақ қара сөзінің қадірін өсіріп, қадым замандағы қаймағы

бұзылмаған тіл құдіретінің қасиеті мен нәрін қараша жұртқа жеткізген һәм жеткізіп кеткен

бірегей тұлға ол - Ақселеу аға Сейдімбеков еді.

Ақаңның тілі, абыздың үніндей еді. Ол кісінің ауыз екі айтқан әңгімесін еш өзгеріссіз ақ

қағаздың бетіне түсіріп, алаңсыз баспасөз бетіне жариялай беруге болатын. Кейде жазғанына

жарты әлем таң қалатын қаламгерлеріміз, ақын-жазушыларымыз ауыз-екі әңгімеге келгенде

тастақ жерге тап болган жорғадай жүрісінен жаңылып жатады. Ал Ақселеу аға абыздай

толғанып, қырандай қомданып сөз тиегін ағытқанда тыңдаушысы жіліктің майын ішкендей

масайрап, отыратын. Осындай құдіретті бастан өткерген кез-келген адам Ақселеу

шығармаларын құныға, қызыға оқитыны сөзсіз.

Ақаң шығармаларын оқудың қажеті жоқ, оны тыңдау керек. Кез-келген шежіре баянына

көз салсаңыз болғаны, құлағыңызға күмбір-күмбір күмбездердің арғы жағынан Ақаңның

күрең-сал үні тынбай естіліп тұрады. Ақселеу аға Аллаһ тағаланың ерекше жаратқан пендесі.

Байғозы батырдан тектілікті, Тұяқ шешеннен беттілікті бойына дарытқан Ақаң боз даланың

бетегесінен бекзаттық, жусанынан жақсылық, көдесінен кеңдікті бойына сіңіріп өсті.

Сахараның сайын байтағымен сан мәрте тілдесіп, арғы-бергі тарихтың бар тәмсілдерін зер-

десіне тоқып, көкірегіне түйіп өсті.

54. Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануы зерттеулерінің (А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, Р.Сыздықова, С.Негимов, Г.Қосымова) ортақ нысандарына алынып келе жатқан би-шешендер сөздері де ұлттық әдеби тіліміздің айрықша поэтикалық құбылысы тұрғысында бағаланады. Қазақ тіл білімі зерттеулерінде әдеби тіліміздің қалыптасу жолында халықтың көркем ойлаудың көрнекті үлгісі болған би-шешендер сөздерінің бағалануы жаңа тұжырымдармен де толыға түсетіні – табиғи заңдылық. Бұл орайда профессор Г.Қосымованың жаңа пікірін назарға аламыз:

«…тыңдаушысын толғандыру, одан соң ойландыру, бұдан кейін еліктіріп әкету, ақырында дәлелді уәжге бас қойғызу – шешендік сөздің ерекше қасиеті болды. Уәж сөзге келерде, үкім-кесім қабылдағанда халықтың мораль кодексі іспетті мақал-мәтелдеріне жүгініп, өсиет, мәтел үлгілес афоризм сөздерді жиі қолданып отырған».

Шешендік – қазақ сөз өнері салаларының халықтық көркемдік ойлау

денгейін танытатын байырғы үлгілерінің бірі. Қазақ халқының қалыптасуы мен дамуы кезеңдерінде тұрмыстық-әлеуметтік қарым-қатынастардың аса маңызды мәселелерін, жеке адамдар мен халықтың тағдырын шешетін сын сәттерінде би-шешендердің шешімдері негізгі ықпалды құқықтық, тәлім-

тәрбиелік қызмет атқарған. Би-шешендердің қызметі қазақ халқының барлық

әлеуметтік топтарының адамгершілік-имандылық мінез-құлық дағдыларының ата-бабалық қалыптасқан жүйемен жүріп отыруын қадағалаған, елді басқарып отырған хандарды да, қол бастаған батырларды да, мыңғырған малы бар байларды да, дәулеті жоқ кедей шаруаларды да, ел ісіне араласа бастаған бозбалаларды да – барлық жастағы адамдарды халықтық адамгершілік ұлағатымен тәрбиелеген. Қазіргі заманғы ғылыми-зерттеулер нәтижелеріне негізделген анықтамалар бойынша би-шешендердің әлеуметтік қызмет салалары сан алуан дәстүрлерді қамтыған.

А. Байтұрсынов, М. Ж. Көпеев, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Ә. Мәметова, Б. Адамбаев, Н. Төреқұлов, С. Негимов, Ж. Дәдебаев, С. Дәуітов, т.б. ғалымдардың еңбектерінде би-шешендер сөздерінің тарихи-поэтикалық ерекшеліктері үнемі қарастырылып келеді.

Қазақтың халық болып қалыптасуының, ұлттық тұтастықпен ұйымдасуының рухани кұралы – би-шешендердің қызметі. Ғасырлар бойы ұрпақтарды адамгершілік мінез-құлыққа тән асыл қасиеттерге тәрбиелеуде дарынды адамдардың айтқан сөздері мен өнегелі қызметтері жетекші орын алады.

Ағартушы-ғалым Ахмет Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқыш» (1926) атты кітабында шындықты нақты әңгімелейтін туындыларды «Қара сөз» деп атайды. Қара сөз әңгімелерінің «ес» және «іс» ұғымдарымен болатын екі жақты сипатын атап көрсетеді. Қара сөздің үш салаға («Әуезе», «Әліптеме», «Байымдама», «Зейіндеме») бөлінетінін, шешендер сөздерінің «Байымдамаға» («Зейіндемеге») жататынын атаған еді. Шешендердің сөздерін «Шешен сөз» деп атап, онда айтушы мақсатының түсіндірілетінін, пікіріне нандыратынын, сендіретінін, ұйытатынын, бұйытатынын, иман келтіретінін бағалайды. Шешен сөздердің бес түрі жүйеленген: а) мемлекет ісіне … сөйлегенде саясат шен сөзі; б) сот билігіне әсер ету үшін айтқан билік шешен сөзі; в) біреудің … еңбегін, қызметін қошеметтеп сөйлеген … қошемет шешен сөз; г) білімділердің, ғалымдардың пән мазмұнды сөйлегені – білімір шешен сөзі; ж) дін жайынан сөйлеген ғұламалар, … молдалар сөзі – уағыз.

Қазақ би-шешендерінің елді басқарушылығы, қазылық-төрешілік батагөйлігі, халықтарды біріктіруші-бітімгершілігі, т.б. сан салалы әлеуметтік қызметі арқылы сөз өнерінің мемлекеттік қолданысы қалыптасқан. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеде қолданылуының Қазақ хандығы дәуіріндегі нығаюы да осы би-шешендер қызметінің мемлекеттік-құқықтық мәртебеде қолданылуымен, әсіресе, Әз-Тәуке ханның тұсындағы би-шешендерге мемлекеттік билік берген тұста айрықша нығайды.

Би-шешендердің сөздері – халықтық тәлім-тәрбие құралы. Қазақ халқының отбасылық ортасынан бастап, ауыл-аймақпен, байтақ атамекендегі ағайын-туыстармен, көпшілікпен қарым-қатынас жасау мәдениетінің адамгершілік асыл қасиеттер аясында қалыптасуында би-шешендер сөздерінің ықпалы зор болды. Ата-ананы, аға-ініні, бірге туысқан үлкенді-кішілі қыздарды, жеңгені, келінді, нағашыны, жиенді, қайын жұртты, көршіні, ауылы аралас ағайынды, қандас халықтарды, бүкіл адамзатты – бәрін де құрметтеу мәселелері би-шешендер сөздерінде қамтылған.

Бөлтірік Әлменұлы (1771–1854) қазақ тарихындағы әрі би-шешен, әрі жауынгер-батыр, палуан ретінде танымал болған көрнекті қайреткер. Оның шешендік сөздерін жинаған, құрастырып жариялаған (Әлменұлы Б. Шешендік сөздер. Алматы: Ғылым, 1993. – 144 б.), арнайы монографиялық зерттеу кітабын (Дәдебаев Ж. Бөлтірік Әлменұлы және қазақ шешендік өнері. Алматы, 1994) жазған профессор Жанғара Дәдебаев бидің сөздерін үш топқа («Ділмәр сөз», «Билік сөз», «Нақыл сөз») бөліп қарастырған. Осы үш топтағы халық әңгімелерінде Бөлтіріктің жастайынан өмірден өткенге дейінгі аралықта адамдардың тағдырларына қатысты саналуан мәселелердің барлығына да даналықпен, әділдікпен шешімді бағалаулар жасағанын көреміз.

Ғалым Ж. Дәдебаев Бөлтірік шешеннің шығармашылығы мен қоғамдық-әлеуметтік қызметінің тарихи-мәдени өнегесіне баға берген:

«Жастайынан ақындық, батырлық жолын қуып, есейген шағында ел арасындағы жер, су, еңбек, құн және жесір дауларына талай рет әділ төрелік айтқан. Бөлтірік – билер дәуірі әдебиетінің ірі өкілі. Бөлтіріктің шешендік сөздері оның заманы мен сол заман адамының ең бір маңызды да мәнді, ең көкейтесті мәселелеріне арналған. … Бөлтіріктің сөздері қырғыз, өзбек халықтары арасында да кездеседі».

Шешендік сөздердің афоризмдік сипаты бейнелі көркем тіркестерімен өрнектелетіні – қалыптасқан үрдіс. Бұл ерекшелікті халықтың тыңдаушылық-қабылдаушылық психологиясын баурайтын көркемдік эстетикалық ықпал аясында түсіну керек.

Бөлтірік Әлменұлы (1771–1854) қазақ тарихындағы осындай халықтық-мемлекеттік тұғырдағы қайраткер тұлға. Оның сөздері халықтық тәлім-тәрбиені құрайтын барлық мәселелерді (достық, жолдастық, жомарттық, қайырымдылық, кішпейілділік, т.б.) кешенді түрде қамтығандығымен ерекшеленеді.

Би-шешендер – қазақ сөзінің қолданылуындағы көркемдік-эстетикалық ұлағатты қалыптастырған шығармашылық тұлғалар. Қазақ халқының адамзат тарихындағы құндылықтар қазынасына өзіндік мол үлесі бар екендігі ғылыми дәлелденіп келе жатқан ақиқат. Сондықтан Бөлтірік Әлменұлы сөздерінің тәрбиелік ықпалы зор болмысынан біз әлемдік ағартушылық ой-пікірлер антологиялары құрамына лайықты педагогикалық-психологиялық сипатын көреміз.

Профессор С. Негимов «Шешендік өнер» атты кітабында би-шешендердің «Есту, еске сақтау, көру, түйсік қабілетінің күштілігінің арқасында небір ойлар, сөздер тіріліп, оянып, дауыстап, құйылып кететініне» баға бере келіп, осы өнер иелері сөздерінің тәлім-тәрбиелік ұлағатын ерекше атап көрсетеді:

«Қазақ қоғамында шешендік өнердің алатын орны зор. Ұрпақ тәрбиесінде, ел басқару жүйесінде, елді сәулелендіру жолында, әрине, халықтың сан ғасырлық тәжірибесінде қорытылып екшелген, жинақталып жүйеленген ақыл-нақыл, өсиет-насихатқа негізделген отты да нақышты, шебер де шешен айтылатын ауызша сөздің тағылымдық-танымдық әрі тәрбиелік мәні айрықша».

Бөлтірік Әлменұлының шешендік сөздері жастардың да, ересектердің де жақсылық пен жамандық қасиеттерін салыстыра бағалауға бағдарлайды. Адамдардың фәнидегі қарым-қатынастарының күрделі қайшылықтары, қақтығыстары өмірлік шындық құбылыстарымен, қасиеттерімен нақты дәлелдене, дәйектеле түсіндіріледі. Аз сөзге астарлы, мегзеулі ой-мағыналарын сыйғыза білу – шешендердің шығармашылық өнерінің басты ерекшелігі. Адамдардың рухани жан әлемі сұлулығының қоршаған ортасына, кейінгі ұрпаққа тағылым болатын ұлағаты шешендер сөздерімен тұжырымдалған. Яғни, би-шешендер ғасырлар бойы ұрпақтарды сөйлеу мәдениетін игеруге қалыптастырды. Бұл орайда, Бөлтірік «Нақыл сөз туралы» топтамасындағы мынадай оқиғалы сөздер тақырыптарын айтамыз:

«Сөздің көркі мақал-ды», «Сөз қадірін білмесе», «Басқа пәле тілден»,

«Бәле қайда деме – аяқ астында», «Әкең қапа болады», «Сөз мәнісі», «Тұз

сөздің де дәмін кіргізеді», т.б.

Бөлтіріктің осы топтағы оқиғалы сөздерінде халықтың барлық орталарындағы (отбасы, ауыл-аймақ, жалпы халық) сөз өнерінің құдіретті қызметінің адамгершілік-эстетикалық, әлеуметтік ықпалды маңызы саралана бағаланған. Мысалы, «Сөз қадірін білмесе» атты әңгімеде Бөлтіріктің салыстыру-шендестіру тәсілімен берілген бағалауларын көреміз:

Бай болмаған бай болса,

Жайламаған саз қоймас.

Би болмаған би болса,

Басын шалмаған сөз қоймас.

Сөз қадірін білмесе,

Байдан байлық көшеді.

Сөз қадірін білмесе,

Биден билік көшеді.

Адамдардың балалық және есейген, егделенген жастары кезеңдерінің барлығында да достық, жолдастық қарым-қатынастардың ең маңызды орын алатыны белгілі. «Жақсымен жолдас болған» атты әңгімеде адамдардың арасында көп жылдар бойы қалыптасқан шынайы жолдастықты, достық көңілді қарым-қатынастарды сақтай білу ұлағаты назарға алынған. Ал, асыл текті жақсы адамдардың өзара суысып бара жатқан бұрынғы жолдастық қатынастарын сақтау керектігі тек ғана тұспалды, мегзеулі сөз мағыналарымен ғана жеткізетін Бөлтіріктің суырып салып (импровизациямен) айтқан қанатты сөздерімен өрнектелген:

Жақсымен жолдас болған,

Ел ұстанған тілектей болады.

Қыз ұстаған жібектей болады

Жадыраған жаздай болады,

Айдын көлдегі қаздай болады,

Отау ортасындағы оттай болады,

От ортасындағы шоқтай болады,

Тұрағы алтын шырақтай болады.

Тұяғы асыл пырақтай болады,

Мұнша дәулет кімге тұрақтай алады?!

Адамдардың өзара жолдастығы, достығы нағыз сын сағаттарында, қиын-қыстау кездерінде танылады. Адамдардың арасында жолдастық, достық қарым-қатынастарын тек ғана дәулеті шалқыған, қызмет дәрежесі бар кезіндегі пендешілік есепке ғана құрып жүретіндер де кездесетіні мәлім. Ал, шын жолдастық, достық тек ғана қиыншылықтарды бірге көтеріскен мәрт мінезді қасиеттермен ғана көрінуі тиіс емес пе? «Жолбарыс терісін жамылған батыр» аталатын халық әңгімесінде бірге келе жатқан адамдардың жолбарыспен бетпе-бет кездесіп қалғанда аңмен алысып жатқан Бөлтірікті тастап қашып кеткендіктеріне байланысты бағалау жасалған. Жолбарыспен жалғыз өзі алысып, өлтіріп, «Иығына салып алған жолбарыс терісінің бір пұшпағы жерге сүйретіліп» келе жатқан Бөлтірікке қашып кеткен жолдастары қайта оралып келгендегі диалогтардан, шешеннің қорытынды бағалауларынан жолдастықтың шынайлығы мен жалғандығына баға берілген. Бөлтірік шешеннің поэтикалық мағынасы, мегзеулі ойлары терең сөздері арқылы адамгершілік қасиет сапасының шынайылығы дәлелденген:

1. «Тірі болсам да, өлі жолбарыс құрлы болмадым. Өлі болса да бұл

жолбарыс тірі Бөлтіріктен гөрі жолды екен»;

2. «Мен екі сойылдым, жолбарыс бір сойылды…

– Мынау қасымда тұрған қоянжүректер мені жалғыз тастап қашып кетіп, бір сойылдым. Олардан соң батыр жүректі жолбарыс болат тырнағымен, алмас азуымен тағы сойды. Ал, жолбарыс болса, ол бір-ақ сойылды».

3. «– Жолбарыста қырық жігіттің айбаты бар, бір жігіттің қайраты бар.

Қорыта айтқанда, қазақ тарихындағы көрнекті би-шешен, батыр Бөлтірік Әлменұлының сөз өнері шығармашылығы мен қайраткерлігі тұтасқан қызметінің өнегесі біздің ұлттық және жалпыадамзаттық мұраттарды игерген озық өркениеттік болмысымызды анықтай түседі. Қазақ өркениетінің осындай гуманистік тағылымы ұрпақтарды адамгершілік ұлағатымен мәңгілік болашақта да тәрбиелей береді.

55. Көпшілік алдында сөйлегенде қай-қайсымыз болсақ та уайымдап, қорқыныштың бойымызды билеп алуына жол береміз.

Бонапарт былай деген екен: "Кімде кім дұрыс сөйлей алмаса, соның мансап жолы да дамымайды". Рас қой? Бірақ мына заманда техника бұл олқылықтың да орнын толтырып жүр: түрлі слайд-шоулар, кестелер, суреттер...

Дегенмен осы құралдарға сеніп алсаңыз – ешқашан да шешен бола алмайсыз!

Америкалық белгілі коуч бір сөзінде: "Спикер өз сөзін түрлі слайдтар мен кестелер арқылы түсіндіре беретін болса, тыңдарман оны түсіне бермейді", - дейді. Себебі адам екі бірдей іс-әрекетті тыңғылықты атқара алмайды. Нәтижесінде ой тыңдаушысына толықтай жетпейді. Абыройы асқақтап тұрған тағы бір оратор Скотт Беркун де осы ойды құптайды: «Тарихтағы ең керемет сөйленген сөздерді еске түсіріп көрейікші. Олардың ешқайсысында да слайдтар мен басқа да реквизиттер болмаған».

Шешен сөйлеуге арналған 5 көмек:

Бірінші көмек: тыңдармандардың проблемасын шешіңіз.

Аудиторияңызды мазалаған сұрақтарға жауап беріңіз. Өз сөзіңізді де осы проблеманы сипаттаудан бастаңыз. Осы арқылы өзіңіздің біліміңізді көрсетіп, тыңдармандардың назарын өзіңізге аударасыз. Осыдан кейін сол мәселелердің шешу жолдарын айта бастаңыз.

Екінші көмек: тезистерді қысқартып алыңыз.

Көпшілік сөйлеушінің қателігі – айтқысы келген сөзін бірден, жалпылама айта салуы. Өз сөзіңіздің ішіндегі артықтарын алып тастап, тек негізін қалдырыңыз. Айтқыңыз келген ойды бастапқыда бірнеше мәрте қайталап алыңыз. Егер сіздің сөйлеген сөзіңіз тыңдарманға қызықты болса, қалған мәліметті олар өздері-ақ тауып ала алады.

Үшінші көмек: оқиғаны баяндап беріңіз.

Адамдар оқиға естігенді жақсы көреді. Мұны адамдардың интернетте көп отырып, әлдекімдердің оқиғасын оқығанды сүйетінінен-ақ білуге болады. Адам ақпаратты түсіну үшін оған мысал ретінде оқиға қажет, сол арқылы мәселені бірден түсініп алады. Өз сөзіңізді бас-аяғы бүтін оқиға етіп құрастырыңыз. Сіздің сөйлеуіңіз адамдарға жаңа эмоция мен артық білім беруі тиіс.

Төртінші кеңес: ақылгөйсімеңіз.

Айтар мәтініңізді қағазға жазып алып оқып тұрмаңыз. Ең қызықты сөз – бұл экспромт. Тыңғылықты дайындалған экспромт болуы тиіс. Айтар мәселеңізді бірнеше бөлікке бөліп алыңыз да жаттаңыз. Егер өз сөзіңізді өзіңіз түсініп тұрсаңыз – мәтінге қараудың еш реті жоқ. Егер мәтінді жатқа айтамын десеңіз, 99% жағдайда ұмытып қалып, күлкіге айналасыз.

Бесінші көмек: тәжірибе жасаңыз, тәжірибе жасаңыз және тәжірибе жасаңыз!

Сөйлейтін сөзіңізді айна алдында тұрып пысықтаңыз. Сосын жақын адамдарыңыздың алдында сөз сөйлеп дайындалыңыз. Олардың қай сөзіңізге күлгенін, қай сөзіңізді мән беріп тыңдағанын, қай кезде ұйқысы келгенін бақылаңыз. Қай тұста салмақты сөйлейтініңізді, қай тұста жеңіл, яғни әзілмен сөйлейтініңізді ойланыңыз.

Егер сізде бірнеше адам болсын, көпшілік қауым болсын, олардың алдында сөз сөйлей алатын артықшылықтарыңыз болса, онда бұл жерде қарым-қатынастың ерекше түрі жұмыс істейтінін білулеріңіз керек. Сіздердің алдыларыңызда, әрқашан ерікті тыңдаушыларыңыз болады. Тіпті оратор шектеулі жағдайларда болса да, тыңдаушылар мейлі кішкене топ, не көпшілік қауым болсын, ораторға назарын аударады. Көпшілік алдында сөз сөйлеудің мүмкіндіктерін қолданудың ең қауіпсіз жолы – өздерінің ақылдарын, жүректерін ашуға дайын адамдарға, сіз баяндайтын ойдың нақтылығы және зияттылығы болып табылады. Сіздің баяндамаңызды күтетін адамдар, сізге жылы көзқарас танытып, өздерінің жақындарынан күтетін достық пен мейірбандықты, сізден күтү үстінде болады. Шындығында, осы топ арасынан сіздің болашақта достарыңызда шығып қалуы ғажап емес.

Сіздер адамдармен алдағы мақсат-міндеттеріңізбен, армандарыңызбен бөліскенде, бұл қарым-қатынасты жеке басты және бірегей етеді. Бірақ, дәл осындай үндеулеріңізді мың немесе миллион тыңдаушыларға жеткізе білу, кейбіреулердің қолынан ғана келетін, ұлы және ерекше артықшылықтардың бірі болып табылады. Қарым-қатынас беретін мүмкіндіктердің тереңдігін ұғынған кезде ғана, оның ерекшелігін сезесіздер.

Қағидаттар:

Көпшілік алдында сөз сөйлу – бұл жалғыздық сезімі

Тыңдаушылар қорғансыз

Тыңдаушылар ерікті түрде тыңдайды

Тыңдаушылар бағынышты жағдайда отырады

Тыңдаушылар сыни көзқарас немесе ынта танытады

Көпшілік алдында сөз сөйлеу – бұл ерекше артықшылық

Өзіңіздің жолдауыңызды біліңіз

Көптеген ораторлардың айтары жоқ болып қалатын жағдайлар болады. Көпшілік алдындағы жолдауларыңыз қаншалықты ұзақ болмасын, оны екі-үш сөзбен қорытындылай алуларыңыз қажет. «Қалай?», «Неліктен?» деген сұраққа толық жауап бере алатындай болсын. Келесі айтатын мәселе, ол тақырыпқа толық тоқталу болып табылады. Сіз өз тыңдаушыларыңызды айтқаныңызға көндіру үшін мықты ынтамен сөйлесеңіз, таңғаларлық күшке ие болатыныңызды байқайсыз.

Жолдауыңызды дайындау барысында, нақты деректерді қамту үшін, зерттеу жүргізу керек. Дәл осы кезде оқығаныңыздың дағдысы сізге көмекке келіп, сізді керекті ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Маңызды сөз сөйлеу барысында, сіз колданатын сөздерден бөлек, басқа да толық ақпарат жинау керексіздер. Бұл сіздің сөйлеу мәнеріңізде, сіздің өзіңізге деген сенімділігіңізде анық байқалатын болады.

Жолдауыңыздың барлық аспектісін қамтуға тырыспаңыздар, ол жолдауыңызды бұрып, тыңдаушыларыңыздың ойын шатастырады. Жоғары деңгейде сөз сөйлеуге кедергі болатын, яғни айқындылықты, драматизм, модуляция және т.б. маңызды ингредиенттерді жоғалтып алтып аласыздар.

Алдыға нық сенімділікпен жүру үшін тек дайындалыңыздар, дайындалыңыздар, дайындалыңыздар! Кез-келген сөздеріңізді «мен сіздерге айттым ғой!»,-деп бітіретіндей, мықты оратор болыңыздар.

Қағидаттар:

Сіз жан-жақты ақпараттанған болу керексіз

Көз жеткізе алатын ынтаңыз болу керек

Дайындық билікке кепілдік береді

Сөз сөйлеудегі керек материалдан да көп ақпарат білулеріңіз керек

Ақпараттарды тазартудан өткізіп, негізгісін ғана қалдыру керек

Алдыға бағыттайтын жолды білу керксіз

Сахнаға дайындалу

Кәсіби оратордың өмірінде де, неше түрлі күтпеген жайттар болуы мүмкін. Бірақ ол жағдайлар, ешқашан сіздің сөз сөйлеуіңіздің сапасына немесе қарым-қатынасыныңызға әсер етпеуі тиіс.

Сахнаға шыққан кезде, 100% сападан төмен көрсетсеңіз, оған қынжылу керексіз. Сыртқы келбет, әркез сенімділікті және абыроыйңызды бейнелеуі қажет. Шаршағандықтан, ауырғандықтан, үрейден өзіңізді басқаша ұстауға болмайды. Ешқашан халық алдында басыңыздағы қиыншылықтарыңызды көрсетпеңіздер!!!

Кәсіби оратор ұқыпты болу керек, ұқыпты көрінуі керек, сөз сөйлеудің алдында, барысында, одан кейін, ұқыпты болып қала беру керек.

Егер сіз шет елде сөз сөйлейтін болсаңыз, өз тіліңізде сөйлеңіз, ал аудармашылар, сіздің айтқан әр сөзіңіздің мағынасын түсінетініне көз жеткізіңіз. Бұл өте маңызды.

Бір жағынан қарағанда, ораторлардың барлығы актерлар. Соны пайдаланып, кез-келген кейіпке кіре аласыздар.

Сахнадағы ахуал, киім, техникалық бөлшектер, бұлардың барлығы маңызды бөліктің бірі болып табылады. Сіздің дайындығыңыздың маңызды бөлігі.

Қағидаттар:

Өзіңіздің қиыншылықтарыңызды ешқашан көрсетпеңіз

Залдағы тыныштықтан аулақ болыңыз

Электроаппаратураны тексеріңіз

Киім – сөз сөйлеудің жарты бөлігі

Сахнадағы ахуал жолдауларыңызың жетуіне әсерін тигізеді

Платформадан аудиторияға қарай түспеңіздер

Дұрыс дауыс екпіні

Даусымды жаттықтыра бастаған кездегі ең тиімді нәрсе – ол диктофон болды, дейді автор. Ең алғашқы жазбаларымды естігенде, жек көретін жіңішке дауысым, мыңқылдаған дауыс екпінім, ыңғайсыздықтан да көп әсер тигізетін.

Көпшілікке шығар алдында, айтатын сөздеріңіздің әр біреуін айтып жаттығыңыз. Өзіңіздің даусыңызбен жұмыс істеңіз, басқа адамдардың құлағына сенімділікті, жылылықты жеткізу үшін, дауыс екпінін дамытытуға тырысыңыздар!

Жақсы интонация негізі болып – теле және радио жаңалықтарының дикторларын тыңдау. Айқын интонация және дикция, аса маңызды мәнге ие. Сонымен бірге, достарыңыздан көмек сұраңыздар. Олар сіздердің дауыстарыңыздың қалай шығатынын талқыға салсын, тек шынайы түрде.

Әзіл айтқанда жай ғана жымиыңыз. Оратор айтқан кез-келген қалжың:

Шындыққа жанасуы керек

Бірақ жолы болу керек

Күлкілі болу керек

Егер бұған қол жеткізе алмасаңыздар, онда ақылдырақ болып, қалжыңды қолданбаған жөн.

Әрқашан интонацияны басқара біліңіз. Ол сіз жарықтандыратын салада, өзіңізді атақтырақ етіп көрсетеді. Егер дауыс екпінін басқара білсеңіз, онда тыңдаушылар, дәл сізге келгені үшін өкінбейді. Сізді қайта тыңдауға келетініне, мен кепілдік бере аламын дейді, автор.

Қағидаттар:

Өз даусыңызды жиі тыңдаңыз

Өзге адамдардың ойын тыңдаңыз

Драматургияны дәл уақытында қолданыңыз

Ешқашан айқайламаңыз, дауыстың модуляциясын қолданыңыз

Эмоцияны қолдануда абай болыңыз – жиі жылап, не ашуланбаңыз

Өзіңіздің роліңізді ойнап жатқаныңызды ұмытпағайсыз

Жымиыңыз, бірақ қатты күліп, халықтың ашуына тиіп алмаңыздар

56. Қоғамда бір-біріне қарсы тараптар болмай ешнәрсе өздігінен дамып кетпейді, әр нәрсенің өзінің шарықтау шегі, тоқтайтын тегі боп жатады. Рим сөз өнеріне осы орайда эллиндік грек мәдениетінің игі ықпалын айта кеткен орынды. Гректің риторикалық өнері Римнің сөзінің сапалы бола түсуіне әдемі әсерін тигізеді. Әрине, Цицерон ғұмыр кешкен заманда рим шешендік өнерінің өте асқақ дәрежеге жеткенін атап өту ләзім. Неге десеңіз, Цицерон шешендіктің шыңы да соңы да еді. Цицерон тұсында ғана Рим қызыл сөзі классикалық қалыпқа көтеріліп, Рим қоғамымен тығыз қарым-қатынаста дамыды. Рим сөзі Рим республикасымен бірге қоғамнан көшеді.

Римдік шешендердің барлық жетістіктері Марк Тулии Цицероннның шеберлігінде дарыған. Табиғатынан талантты, әрі еңбекқұмар Цицерон грек және рим шешендерінің шеберлігін зерттеді. Жеңіске жетудің ең маңызды шарты деп ол шешеннің өзіне деген сенімділігі мен сотты сендіруге ұмытылысты санады. Ол үшін білім, зеректік, ынта қажет деп білді.

Осы сала бойынша оның «Шешен», «Шешендік өнері», «Шешеннің қалыптасуы» атты еңбектері Рим республикасы дәуірлеген жағдайында ерекше қызмет атқарған еді. Цицерон өзінің «Брут» деген еңбегінде Римнің саяси өмірінде орындары бөлек ораторларды атап өтеді. Цицерон айтады: «Шешендік өнер оттың басынан, бала кездегі тәрбиеден, әкесінен, ұстазынан, анасынан басталады» [4, 113 б.]. Әрине, ана сүтімен бірге баратын алғырлық, тапқырлық, ақтық, шыншылдық кейінгі өсу баспалдақтарында зор роль атқарады. Сөзі асқақ, ойы терең, табаны мықты, тірегі таудай салауатты салихалы шешендердің түп тамырларында, шығу тегінде нәрлі жемістің тұқымы өскен. Цицеронның айтуынша: шешенде ең алдымен екі қасиет тоғысуы тиіс, бірінші тұжырымды дәлелдермен көз жеткізу, екіншісі тыңдаушылардың жанын сенімді, қуатты сөзбен тербету және сотқа дәлелденгеннен гөрі оны жігерлендірген жөн дейді.

Рим шешендері риторикалық материалдарды ретімен, орнықты, мықты пайдалана білген. Әсіресе, қоғамдағы әлімжеттік әділетсіздіктерге, зорлық-зомбылыққа, шындықтың жүзін бүркелеуге қарсы ұранды, ұлағатты сөздерін көтеріп отырған. Сыналатын субъектінің не объектінің үлкен-кішісіне, дәрежесіне, қызметіне байлығына қарамай тура бетке айтқан.

Цицерон «Шешен жайында» деп аталатын трактатында білімді, саясаткер шешен адам философ та бола білуі ләзім дейді. Кейде бұл екі қасиетті бір жерде тоғыстыру қолдан келе бермейді. Неге десеңіз жақсы философтың шешен бола алмауы мүмкін, кейде керісінше боп шығады. Бірақ, философияға түбіне дейін Цицерон мән бере бермейтін секілді, философияны шешендіктің бір бөлшегі деп қарайды. Цицерон юморға зор назар аудартады, бұл өте-мөте зәру деталь дейді, осы жағынан гректерге сүйенетінін де жасырмайды. [4]

Негізінен риториканың және оның теориялық және практикалық жағдаяттарының жағалауларын жасап кеткен Цицерон екені анық, ақиқат. Ол ораторға жалпы мәселелерді трактовка жасай білу керектігін ескертеді. Кей бекеттерде сезімнің хұқ пен заңның алдына түсіп кететіндігін алымды аңғартады. Цицерон шешендік теорияны бірте-бірте гуманистік ғылым сатысына апарды. Өзі де ғажайып шешен бола тұрып, «шешендер жайлы» трактатында бірталай теориялық ойлар қорытып берді.

Цицерон сөздеріне күш жетпейді деу, керісінше ой мен сөздің сараңдығы жетпейді деді. Осы көзқарас ұзаққа барған жоқ, Цицерон өзінікін дәлелдеп шықты. Шынайы, шешен кім болмақ деген сауалға Цицерон: тыңдаушыларын үйрететін, жетелейтін, оларға ләззат беретін, олардың еркін, билеп алатын шешен нағыздың өзі болмақ еді. Цицерон «Шешендік» атты трактатында өзінен бұрынғы өткен шешендердің, замандастарының және өзінің практикасына сүйенді.

«Мен істің барлық мән-жайын толығымен зерттеп бітіргенімде, мен онда қандай мәселе даулы екенін бірден түсінемін, Онда не адамдар арасындағы қылмыс жайлы қылмыстық іс, не мұрагерлік мәселесі бойынша азаматтық іс, не соғыс мәселесі бойынша кеңесу, не жеке мәселе бойынша мақтау, не ғалымның өмірдің мәні туралы пікірі болсын – оның бірде бірі «не істелді?», «қалай істелді?» немесе «оны қалай атау керек?» деген сұрақтарсыз болмайды. [9, С.151]. Осылайша Цицерон алдымен мәселені анықтап алып, сосын дәлелдерді зерттеп дайындау, оны дәлелдеу және қорытынды шығару керектігін айтады. Сонымен қатар қызықты мәліметтер келтіру, сөздің көркемдігін арттыру, құштарлығын ояту, құмарынан шығару, тауып айту, көңілдендіру қажет.

Цицерон шешендердің алдына үш міндет қойды: келтірген дәлелдердің шындыққа қатысын көрсетіп дәлелдеу; тыңдаушыларға эстетикалық ләззат беру; тыңдаушылардың мінез-құлқы мен еркіне әсер етіп, оларды белсенді әрекетке түсіру.

«Кімде-кім өзінің сөзімен тыңдаушыларына әрі білім берсе, әрі көңілін көтерсе, әрі күшті әсер етсе- ең жақсы шешен сол», – дейді Цицерон [4, С.451]. Цицеронның еңбектері 1972 жылы орыс тілінде жарық көрді. Содан бері де Цицеронның шешен, шешендік өнер туралы ойы-пікірлері құнын жойған жоқ.

Сот шешендігі қатаң заңға негізделу керек деп есептеген сол кезеңдегі сот шешендері.

Шешендікті білім жүйесінің бір бөлімі ретінде тану, оны өміртанымның бір амалы ретінде қарау – антикалық дәуірден-ақ басталғанын көріп отырмыз. Олар: «Шешендікті білім нәтижесі», – деп бағалаған. Цицерон шешендікке нәр беретін, бір-бірінен ажырағысыз болып біріккен үш арнаны көрсетеді. Олар: а) адам бойындағы талант; ә) терең білім; б) қалыптасқан дағды. «Осы үшеуі сай болғанда ғана нағыз шешен қалыптасады», – дейді ол [4, 113 б.].

Сөз сайысында сахнада жеңіс жолына жету адвокат шешендер үшін жеңіл шаруа емес, бұл үшін күні-түні тынбайтын жанқиярлық еңбек қажет. Сөз нысанаға дәл тиіп жатуы үшін не қажет десеңіз: ой мен ақылдың алғырлығы, сүйектен өтетіндей сөздің өткірлігі, логикалық жүйенің мықтылығы, стильдің ұшқырлығы, жүректің жалын атып тұруы ләзім. Онсыз шешен өмірге келмейді, шешендердің шешендігі шешен боп қалуында емес пе?

Шешендік өнер практикаға қажет көтерме қызыл сөздің үш басты белгісін анықтайды: соттағы, кеңесудегі және көрсетілетін сөз деп бөледі. Бұл әдіс бес бөлікке апарады. Атап айтқанда, кіріспе, істің жай-күйін баяндау, өз көзқарасын, бағытын бекіту үшін керекті дәлелдер, қарсыласының пікірлерін жоққа шығару және қорытынды.

Шешендікке оқыту, үйрету кезінде сөз түрлерін меңгеруге баулиды. Ең басты басқалары сүйенетін деректі табуға талпынтады. Жалпы оқиғаларды, мысалдарды қолданып, оларды жаттап алуға, сөз бен ойдың қалыптарын жітік, ұтымды пайдалануға бағыттайды. Бұл ережелер грек, рим шешендерінің латынша басылған соттағы, кеңестегі сөздерімен танысу арқылы бекіп, дами түсетін еді.

57. Для того, чтобы внятно и красиво говорить и писать не достаточно просто знать язык. Необходимо знать правила построения речи. Для этого используется риторический анализ, который позволяет понять, как устроена готовая речь, и проследить путь от мысли к слову. Схемой анализа является риторический канон.

• Разделы классического риторического канона:

• Инвенция – изобретение (найти что сказать).

• Диспозиция – расположение изобретения.

• Элокуция – словесное оформление мысли.

• Меморио – запоминание.

• Actio hypocrisis – произнесение (исполнение) речи

Инвенция предполагает осмысление речи, подразделение ее на ряд подтем (тематизацию и проблематизацию).

На этапе инвенции набрасываются идеи и собирается материал, касающиеся рассматриваемой темы или проблемы, обдумается смысл будущей речи.

В собранном материале «общие места» (греч. «топы») – смысловые модели выстраивания речи. Топики представляют собой стандартизированные аспекты рассмотрения любой темы, системы понятий, предполагающих предметные способы мышления.

Общие места предполагают систематизацию материала по: определению, роду, виду, соотношению часть – целое, определению сходства – различия, причинно-следственным связям, логическим или аналогическим отношениям, а так же через сравнение или сопоставление по какому-либо признаку.

Культура мышления оратора – это интеллектуальная база, уровень которой определяет качество ораторской деятельности в целом: и с точки зрения формы речи, и с точки зрения содержания.

При подготовке каждого конкретного публичного выступления оратор должен продумать не только то, как он собирается говорить, но и то, что он хочет сказать.

Содержательная часть речи называется «концепция» (от лат. conceptio – замысел, конструктивный принцип) – определённый способ понимания (трактовки) какого-либо предмета, явления или процесса, основная точка зрения на предмет, руководящая идея для его систематического освещения

Инвенция (лат \"inventio\" - \"изобретение\") - это раздел риторики, изучающий разработку предметной сферы ораторской речи

На этом этапе оратор должен определить свою стратегию, сформировать замысел речи, развернуть ее тему через подбор соответствующего материала

21 Понятие о стратегии оратора

Оратору всегда следует помнить, что речь он произносит слушателям Иногда то, что важно и интересно для самого оратора, может быть абсолютно неинтересным и неважным для аудитории Чтобы избежать подобных непри иемних ситуаций, начинать подготовку к речи нужно с определения стратегии Для этого оратору следует дать ответы на следующие вопросыня:

Для чего я буду говорить?

Кому я буду говорить?

Что является самым важным в моей речи?

В сжатом виде стратегия оратора может быть представлена ??через формулировка задачи будущего публичного выступления по формуле:

Задача = цель тезисы

Ответ на первый вопрос по стратегии оратора предполагает рассмотрение понятия \"цель речи\"

Цель речи - это тот результат, к которому стремится оратор

В первом разделе подчеркивалось, что главными целями оратора является информирование или убеждения зависимости от типа речи цель конкретизируется Первая научная классификация ораторских речей была предло ована Аристотелем Он разделял их на три видади:

совещательные (политические);

судебные;

эпидейктическом (торжественные)

Политические речи ориентированы на будущее и тесно связаны с практикой Цель этих речей наиболее общем виде можно определить через понятие \"польза - вред\" Оратор пытается показать, что один спос и б действия является приемлемым, поскольку ведет к пользе, а другой, наоборот, неприемлемым, поскольку ведет к помехеде до шкоди.

Судебные речи ориентированы на прошлое Основным здесь является установление того, имело ли место противоправное деяние Соответственно, цель оратора заключается в обосновании виновности или невиновности конкретного человека В наиболее общ общую виде цель этих речей определяется через понятие \"было - не былоне було".

эпидейктическом речи ориентированы на настоящее, и в наиболее общем виде их цель можно определить через понятие \"похвальное - позорное\" (\"прекрасное - безобразное\")

протяжении дальнейшего развития ораторского искусства этих видов присоединились еще академические и гомилетични речи

Общая цель академических речей, или речей научного характера, определяется через понятие \"истина - ложь\"; гомилетичних - через понятие \"добро - зло\" Гомилетични речи очень схожи с теми, которые Аристотель называет совещательными, поскольку они призваны указать человеку на правильные дидині на правильно

• Таким образом, ключевые глаголы в задании оратора зависимости от вышеприведенных типов речей:

• политические и гомилетични - \"направить к тому, что\";

• судебные - \"обвинить в том, что\", \"оправдать в том, что\";

• эпидейктическом - \"заинтересовать тем, что\", \"зажечь тем, что\";

• академические - \"сообщить о том, что\", \"объяснить, что\"

• Эти виды речей можно расположить на шкале с учетом двух параметров: направленность на убеждения и направленность на информирование Такая схема будет иметь следующий вид:

Как видно из схемы, меньше направлены на убеждение эпидейктическом и академические речи Действительно, предмет похвальной речи известный всем, оратор должен лишь подать его во всем величии или ярко показать и его бесчестность В академических речах задача оратора заключается прежде всего в информировании аудитории Наиболее направленными на убеждения оказываются судебные, совещательные и гомилетични речейови.

Следует подчеркнуть, что в конкретных ситуациях общения оратору важно понимать, в котором \"квадрате\" находится его речь Во время выступления оратор может, конечно, \"заходить\" в другой квадрат, проявление вляеться в режиме большого массива информации или убеждении осуществить определенное действие Однако общий вектор выступления должен быть четко определен бути чітко визначений.

Ответ на второй вопрос по стратегии оратора предполагает предварительный анализ аудитории В современной литературе существует много классификаций слушателей по различным показателям Готовясь к публичному выступлению в, оратору нужно учесть мере следующие факторы: количество слушателей, уровень осведомленности в теме; социально-культурные признаки; отношение к речамви.

1 Количественный показатель аудитории

В этом различают:

большие аудитории;

малые аудитории

Большая аудитория (более 30 человек) более склонна доверять оратору и практически не подвержена критически оценивать речь Она нетерпелива, быстро устает Оратору при выступлении в такой аудитории следует предпочесть моноло огичному способа изложения своей речейви.

Малая аудитория (наиболее оптимальной считается аудитория от 12 до 30 человек) настроена более критически С другой стороны, небольшое количество людей характеризуется большей активностью Оратору следует предпочесть диал логической формой общенияня.

2 Уровень осведомленности аудитории в теме

В этом различают:

подготовлены аудитории;

неподготовленные аудитории

Главный мотив, на который реагирует подготовленная аудитория, - это мотив \"что нового?\" ным, оратор должен четко изложить различные точки зрения на проблему, а также объяснить, почему он придерживается именно такой позициитакої позиції.

Неподготовленный аудитория характеризуется склонностью к таким модусов публичного выступления, как этос и пафос есть эмоциональность речи оратора должно быть как можно более эффективно риторическими приемами есть примеры из жизни, шутке ивливи истории, поговорки, ссылки на авторитеты, повторы Для того, чтобы выступления такой аудитории стал успешным, оратору достаточно изложить свою точку зрения и не вызывать сомнений там, где их еще нетмає.

3 Социально-культурные признаки

По ним выделяют немало групп аудиторий (по гендерному признаку, возрасту, национальности, вероисповеданию и т.д.) Эти признаки, как правило, и подсказывают оратору, о чем и как говорить с такими слушателями

Например, гендерная признак существенно сказывается на умении слушать Различают мужской и женский стили слушания Мужской стиль слушания характеризуется повышенным вниманием к содержанию речи; как толь ькы становится понятным, о чем речь, мужчины больше сосредотачиваются на критических замечаниях или вообще начинают перебивать оратора Женский стиль слушания характеризуется повышенным вниманием к эмоционально й составляющей, к самому процессу общения Женщины лучше понимают чувства собеседника, меньше подвержены перебиватьвати.

4 Отношение к речи оратора

В этом различают:

привержены аудитории;

безразличны аудитории;

конфликтные аудитории

В благосклонной аудитории нужно применять одностороннюю аргументацию, сразу переходить к главному, тезис формулировать изначально

Равнодушная аудитория встречается довольно часто в таких случаях задача оратора прежде всего в том, чтобы привлечь внимание слушателей Начало речи должно быть захватывающий Также следует показывать слушателям возможной полезности во от того, что рассматривается в речи Для успешного выступления речь должна иметь определенную цель, четкую структуру, пункты, последовательно и доступно раскрывают идеи оратортора.

Наиболее сложным для оратора является выступление перед конфликтной (отрицательно настроенной) аудиторией В таких случаях нужно двигаться постепенно от аспектов согласия оратора с аудиторией до предметом разногласий той.

Следует помнить о том, что примерно 10% любой аудитории негативно относятся к самому оратора или к его речи Причины этого могут быть разнообразные Вспомним хотя бы стремление каждого человека к в самосохранения, сопротивления чужому влиянию Оратор должен быть готовым к тому, что ему не удастся захватить всех слушателей, надо рассчитывать на большинство аудиторией

Стратегия оратора на этапе инвенции требует только общего анализа будущей аудитории, выяснение того, кто будет его слушателями Тактика воздействия разрабатывается уже на следующем этапе, особенно при ст создании вступления к речами.

Ответ и третий вопрос по стратегии оратора предусматривает разработку предмета речи

Предмет речи - это тот фрагмент действительности, с которым соотносится речь

На начальных этапах создания речи установления его предмета предполагает выбор темы Часто оратор имеет дело с тем, что тема предлагается заранее Однако даже в таких случаях название речи все равно надо сформулировать Она должна быть краткой, выразительной и такой, что привлекает внимание

Весьма удачным риторическим приемом, что привлекает внимание, есть название речи в виде вопроса Сравните, например, такие названия:

А) \"Что привело к финансовому кризису в государстве?\"

Б) \"Финансовый кризис в государстве\"

Однако таким приемом не следует злоупотреблять, поскольку формулировка темы в вопрос предполагает, что в речи есть четкий ответ на него

Идеальными в ораторской деятельности есть такие случаи, когда оратор сам выбирает предмет речи и у него есть возможность учесть два важных момента

Во-первых выбор предмета основывается на интересе Подразумевается, что тема должна быть интересной как для самого оратора, так и для аудитории Если тема не важна для оратора, то ему вряд ли удастся захватить аудиторию Более того, в подобных вы ипадках возникает конфликт между тем, каким оратор есть, и тем, каким хочет предстать перед слушателямми.

Если по предварительным представлениям оратора тема не будет интересна аудитории, тогда ему нужно приложить дополнительные усилия для привлечения внимания слушателей Оратор должен отыскать \"изюминки\" в этом фрагменте действительности, который он выносить на суд аудиториейд аудиторії.

Во-вторых выбор предмета обусловливается наличием у оратора определенных знаний о нем Особенно это касается выступлений перед подготовленной аудиторией Вспомним, что в античных риторических школах изучали, кроме красноречия, еще много других дисциплин, поскольку неизвестно, на какую тему докажет еться в будущем говорить оратору.

Конечно, нельзя требовать от оратора всесторонних знаний из любого предмета Однако для успешного выступления он должен знать о предмете речи в несколько раз больше, чем аудитория

Определение стратегии оратора завершается формулировкой основных положений Они являются тем, что должны выяснить слушатели в речах информативного характера, или тем, в чем оратор должен убедить аудито орию Дальнейшая ораторская деятельность представляет собой поиск материала, который бы раскрывал или обосновывал эти

58. Диспозиция (от лат. "dispositio "-" расположение ") - это раздел риторики, изучающий структуру ораторской речи.

На этом этапе оратор должен организовать материал, изобретенный в процессе инвенции, т.е. расчленить его и обеспечить определенную последовательность в речи. Характерной чертой любого речи является линейность, поэтому оратору и нужно так расположить предварительно отобранный материал.

Если на этапе инвенции главным было определение стратегии, то на последующих этапах, начиная с диспозиции, главным является определение тактики. Она предусматривает систему действий для эффективной реализации стратегии. На этапе диспозиции тактика заключается в том, чтобы структурировать материал и обеспечить связь между отдельными положениями ораторской речи. В результате речь представлять собой единое целое.

Еще в классической риторике существовало немало взглядов относительно количества необходимых частей ораторской речи. Некоторые теоретики указывали на четыре обязательные части (Например: Аристотель, Исократ), другие - на семь и т.д..

На сегодняшний день оптимальной считается такая структура речи:

Вступление.

Главная часть.

Завершения.

Отдельные части речи и положение в пределах самих частей должны быть связаны между собой. То есть речь должна иметь так называемую блочную структуру, в которой между блоками существует определенная взаимосвязь, а не просто накопление материала. Связь достигается благодаря использованию специальных слов или словосочетаний, которые и обеспечивают переход. Эти "слова-переходники" можно разделить на следующие группы:

заперечувальни;

подтверждающие;

нейтральные.

Заперечувальни переходные конструкции - это выражения, которые призваны ослабить те положения, оратор хочет раскритиковать. Например: "но ...", "но ...", "увы ...", "казалось, что ...", "и все же следует признать, что ...", "фактически же. .. "," никто не ожидал, что. "," совершенно неожиданно мы узнаем, что. " и тому подобное.

Подтверждающие переходные конструкции - это выражения, призваны усилить те положения, которые оратор защищает.Например: "кстати.", "кроме того.", "в пользу этого свидетельствует и то, что.", "следует добавить также и то, что . "," это можно подтвердить и тем, что. "," известно также, что. "," а это значит, что. " и тому подобное.

Нейтральные переходные конструкции - это выражения, которые выполняют чисто техническую роль связи. Как правило, это вводные слова или предложения. Например: "интересно, что.", "Оказывается, что.", "Следует отметить, что.", "Следует подчеркнуть, что.", "Не стоит забывать, что.", "Во-первых., Во-вторых ., в-третьих. "," а теперь позвольте перейти к следующему вопросу "и другие.

Благодаря использованию различных переходных конструкций речь оратора приобретает целостного облика, где каждый элемент служит общей цели - воздействия на аудиторию.

Оратор может также применять как переходные конструкции выражения, содержащие прямое обращение к слушателям.Например: "а теперь давайте вместе подумаем над тем, что.", "давайте вспомним, что.", "попробуйте представить себе, что.", "обратите внимание на то, что. "," давайте задумаемся над вопросом о том, что. "," а чтобы вы делали в случае. " 

59. Элокуция (лат eloguor - выражаюсь, преподаю) - третий раздел классической риторики, в котором раскрываются законы языкового выражения предмета общения Основное содержание элокуции с классической риторики перешел в с современную стилистику (учение о стиле и учение о тропах и фигуры).

Разработки первого и второго этапов - инвенции и диспозиции - в элокуции приобретают языкового фигурального выражение и в результате - дополнительных смысловых, оценочных, эмоциональных, волевых эффектов Если первый и второй этапы подготовки речи подчинены строгой логике операций, то на третьем этапе - элокуции - содержание речи входит в зону паралогики, допускающую использование слов и выражений в перенос ному (фигуральном) значение

Такие нарушения, смещение логики (паралогика) создают новые смыслы и иногда вызывают эффекты невероятной силы Это зона использования языковых средств, которые способны трансформировать основные значения слова в пер реносни (тропы), и языковых средств, которые способны трансформировать значение синтаксических структур и элементов мысли (фигуры) На этапе елокуции развилось учение о стиле Поэтому этот раздел риторики называют ь красивым и эффективным Именно он приводит говорящего с целями

элоквенции - подразделение элокуции - крупнейшего раздела риторики, в котором исследуются фигуры слова (тропы) и фигуры мысли (риторические фигуры) Итак, эту часть можно назвать сердцевиной красноречия Иногда ее прос сто называют красноречием В классической древнегреческой риторике со времен Горгия, римской времен Цицерона, традиционной ренессансной, просветительской, барочной и особенно в школьной риторике за тропами и фигурами закреплялась прикрашальна функция Это услаждала речи, но часто прикрывали примитивный смысл, и этим вызвало в XIX-XX вв иронические нападения на риторику как пустую красивую игрушку.

время утверждается взгляд на тропы и фигуры как на творческие элементы языка, отражающих специфику творческого мышления, художественного видения предмета речи, а не пустые украшения: \"Тропы не является внешней при икрасою, определенного рода аплике, налагаемое по мнению снаружи, - они составляют суть творческого мышления, и сфера их шире, чем искусство Они принадлежат творчества вообще \"В подтверждение такого мнения мож на привести примеры наличии тропов и фигур в определенных стилях, их жанрах и конкретных типах текстов и сферах звучания живой речи, где нет и намека на украшение Например, метафоры и эпитеты в научно ном и официально-деловому стилях: вороненая сталь, игольное ушко, ушко рессоры, носик чайника, ножка стола, заявление последовало точно

Тропы и фигуры возникают в результате сложных семантико-синтаксических процессов между словами и словосочетаниями, и уже это также свидетельствует, что они не являются простыми средствами прямого украшения Это метаболий - единицы преобразования мыслительной и речевой энергии и вербальной субстанции Тропы и фигуры являются органическими составляющими языка, а оказываются в тексте только в форме непрямого действия истинных признаков предмет

60. Акцио - заключительный этап риторического канона, связанный с произнесением речи перед аудиторией, с выступлением оратора. Именно в процессе реализации этого этапа задача как сказать? получает свое комплексное решение. Акцио - это не просто озвучивание текста, это предъявление его оратором конкретной аудитории, что нередко влечет за собой трансформацию исходного текста, демонстрирующую импровизационные навыки говорящего.

Выступление с речью - "это жизнь текста, само речевое действие" [10, с. 158], которое основано на взаимодействии вербальных и невербальных параметров: созданный текст речи должен бытьоживлен действием "языка" тела, т. е. голосовыми, кинетическими (жесты, мимика, позы), проксемическими и др. характеристиками. Только синтез вербального и паравербального позволяет превратить речь в систему "рефлексов социального контакта" и выступить в качестве "средства получения признания" (Ж. Лакан).

Получение признания аудитории возможно только при тщательном конструировании образа оратора, который выступает в качестве результата, венчающего поэтапное развертывание риторического канона.

Мемория (лат memoria - память, упоминание) - это следующий раздел риторики, назначение которого-помочь оратору запомнить содержание речи так, чтобы не растерять не только фактическую информацию, но и образность, интересоваться Иоасу детали Его можно назвать тренировкой памяти Содержанием этого раздела является мнемотехника-система \"секретов\", приемов запоминания материала, быстрого воспроизведения, развития оперативной памяти, умений пользоваться набором энциклопедических знаний по выбранной отрасли и смежных, которыми владеет выступающий По-современному это можно определить как обогащение и благоустройства \"банка данных".

Акция (лат actio-действие, разрешение) - пятый раздел классической риторики, назначение которого заключалось в том, чтобы подготовить оратора внешне и внутренне к выступлению Это самый важный и ответственный этап риторично деятельности оратора, потому что на нем во время произнесения речи за короткое время должен реализоваться вся длительная предварительная подготовительная работа и привести к ожидаемой цели Здесь большое значение, будет самоконтроль оратора и его умение \"на ходу\" корректировать свои действия, не дожидаясь окончательного провала речи, мобилизовать свои силы, активизировать внимание слушателей, достойно завершить акцию

Оратор должен внешне хорошо выглядеть, производить приятное впечатление не только содержание речи, но и дикцией, силой звучания голоса, тоном, умением держать паузу, мимикой, жестами

После выступления, произнесения речи наступает этап релаксации (от лат relaxatio - уменьшение, ослабление), т.е. приходит физическое и интеллектуально-психологическое напряжение Хороший оратор обязательно использованное это состояние, чтобы \"по свежим следам\" еще раз пережить выступление, проанализировать его, выделив удачные и неудачные места, найти им объяснение, сделать себе предостережение на будущее