Кәсібилік – кәсіби іс-әрекет субъектісі ретінде

Акмеологияға адам дамуының тетіктері мен тәсілдерін зерттейтін ғылым ретінде әрине, психология өте жақын тұр. Жалпы және қолданбалы психологиядан жинақталған білімдер нақты акмеологиялық зерттеулерде адамның психикалық мүмкіндіктері жайлы фрагменттік деректерде қолданылады. Дегенмен психологияның дифференционалдық және жас ерекшелік, әлеуметтік және педагогикалық, сондай-ақ еңбек және шығармашылық психологиясы, ойлау мен рефлексия, түсіну мен басқару, дарындылық пен даралық сияқты салалары акмеология үшін аса маңызды болып табылады.Акмеология үшін негізгі ұстанымдардың бірі тіршілік әрекеттері- адамның өмірінің мәні жетілу, алға ұмтылу үрдісі деген құнды ойға негізделеді. Осы ойға өзінше К.А.Абульханова кей адамдар бұл жолда жаяу жүрсе, кейбірі поезбен, ал енді біреулері ұшаққа мінеді деген образды түрдегі сипаттама береді. Таңдау әр адамның өмірлік стратегиясына байланысты деген пікір білдіреді .Осыған орай шығармашылық әлеуеттің акмеологиялық сипаттамасына мыналар жатқызылады:

- кәсіби қызығушылықтардың жаратушылық бағыттылығы;

- жаңашылдық әрекетке деген қажеттілік;

- инновацияға бейімділік;

- жалпы және кейбір арнайы интеллектінің жоғарғы деңгейде болуы;

- ассоциациялық байланыстарды қалыптастыруға деген бейімділік;

- жақсы дамыған елестете алушылық;

- мінез-қүлық пен әрекетті реттеп отырудағы күшті жігерлілік;

- дербестік;

- өзінің ахуалын басқара алушылық, әсіресе шығармашылық белсенділігін ынталандыра білушілік.

Акмеология бағыттары:

Жалпы акмеология негіздері (А. А. Бодалев, Ю. А. Гагин, А. А. Деркач, Н. В. Кузьмина, Г. И. Хозяинов).

Кәсіби акмеология (А. А. Бодалев, Н. В. Кузьмина, К. Е. Перепелкина) оған:

Педагогикалық акмеология (А. А. Бодалев, А. А. Деркач, В. Н. Тарасова);

Әскери акмеология (В. Г. Михайловский, Л. Г. Лаптев, В. Н. Новиков);

Әлеуметтік акмеология (А. И. Лященко, Г. П. Филиппова);

Мектеп акмеологиясы (В. Н. Максимова);

Медициналық акмеология (В. П. Андронов, А. Г. Васюк, С. Н. Толстов).

Басқару акмеологиясы (А. А. Деркач, В. Г. Зазыкин)

Креативті акмеология (Н. Ф. Вишнякова, А. А. Деркач, К. Е. Перепелкина).

Білім беру акмеологиясы (Н. В. Кузьмина, А. А. Деркач, Н. П. Фетискин и др.).

Коррекциялық акмеология (В. Н. Тарасова).

Этникалық амеология (В. П. Бранский).

Акмеологияның өзекті мәселелері және оларды дамыту жолдары

Акмеология идеясы үнемі қоғам өмірінің және атақты адамдар өмірінің тарихи рефлекциясын қамтып отырады.Өмір мен іс - әрекетке деген практикалық қажеттіліктен, жеке, атақты адамдар, қоғам, ұлттың шыңға («акме»); өзін - өзі айқындауының шыңына жетуі мәселесімен арнаулы ғылыми зерттеулер мен үлгілер негізінде айқындау арасы алшақ болып табылады.Акмеологиялық зерттеу облысы мен практикалық үлгілер негізінде айқындалуы білім берудегі бағыттың қалыптасуына алып келді.Акмеология – оқу және ғылыми пән.Акмеология ғылымы жаратылыстану, қоғамдану, гуманитарлық пәндермен байланыста қалыптасты.Акмеология (акме – адам толығуының көрсеткіші және осы толығудың шыңы). Сонымен қатар акме адамның көп жақты жағдайын бейнелейді, оның өмірлік кезеңінің уақыттық ұзақтығын қамти отырып белгілі саладағы оның азамат, маман, еңбеккер ретінде қаншалықты қалыптасқандығыш, қоршаған ортамен байланысының бай немесе кедейлігіне сай болғандығы, ол тұлға, жұбай, ата – ана ретінде көп және аз мөлшерде өзгергіштігімен ерекшеленеді.Акмеология – адамның толығу деңгейіндегі дамуының феноменологиясын, заңдылықтарын, механизмдерін және әсіресе осы дамудағы жоғары деңгей жетуі айқындалады.Осы мүмкіншіліктердің иесі тасымалдаушы ретінде адамды түсіну үшін, әр түрлі ғылым саласы бойынша жүргізілген зерттеулер нәтижесінің бірыңғай жинақтау мәселесін шешу болып табылады.Адамның толығу деңгейіндегі бүтіндей, бірыңғай жинақтау индивидті, тұлғалық, субъективтік – іс - әрекеттегі сипаттамалардың өзара байланысының бірлігінде қалыптасады және ғалымдардың акмеология саласындағы кешенді зерттеулері барысында жүзеге асады.Адамды зерттеудегі осы қатынас барысындағы жинақталған нәтижелер өте қиын әрі ерекше әдіснаманы, техниканы және олардың бір – бірімен ғылыми – корректілік байланысын талап етті.Адамның дене бітімінің толығуы, психикалық толығуы ақыл – ойы, сезімі, ерік – күшінің қалыптасуынан, ал тұлғалық толығу интеллект пен ерік – күшке бағыныштылығынан, ең бастысы субъект ретінде толығу бір – бірімен байланысты қабілеттерден көрінеді.Адам индивид (тірі ағза), тұлға, іс - әрекет субъектісі ретінде толығу деңгейіне бір мезетте жете алмайды, осы құрылымдардағы өзгерістердің жүру тетігі әр түрлі болып табылады.Акмеология – адамның өз дамуындағы толығу көрсеткішін айқындайтын, яғни осы маңызды көрсеткіштің ерекшеліктерін жан – жақты бейнелейді.Акмеология - әр түрлі адамдардың ұқсастығы мен өзгешелігін анықтайды. Сонымен қатар толығудың жекелік бейнесін қалыптастыратын факторлар әрекетінің өзіндік ерекшелігін көрсетеді.Акмеологияның жұмыстардың ішінде маңызды орынды адам субстанциясының «дене бітімі» және «рухани» сапалары мен қасиеттерінің өзара ықпалының сипаты (ерекшеленіп отырады) алып отырады. Толығу жағдайы кенеттен және бірден туындамайды.Осы жағдайдың туындауына адамның бүкіл алдыңғы өмірі әсер етеді, тек қана табиғи бейімділік қана емес, тұлға өзегін құрайтын құндылық қатынастар мен бағдарлармен ерекшеленеді және субъект іс - әрекеті ретінде білім, іскерлік, дағдылар жиынтығымен сипатталады.Толығу көрсеткішіне көшерде адамның денсаулығы нормаға жақын немесе созылмалы аурулармен ерекшеленуі мүмкін.Талпыныстары жалпыадамзаттың құндылықтарға сай немесе сай емес болуы мүмкін. Өмір сүруіне қажетті іс - әрекеттерде әлсіздік танытуы, балалық сезімінің басым болуы немесе керісінше репродуктивтік қана емес, шығармашылық деңгейде өнімді әрекет етуі мүмкін.Акмеологияның шешетін келесі міндеттері адамның мектепке дейінгі, бастауыш мектеп, жасөспірімдік, балаң жастық кезеңдегі қалыптасуы тиіс сипаттамаларды айқындау арқылы, оның тотығу жағдайында өзін барлық жағынан сәтті көрсетуге мүмкіншілік туындатады.Сонымен қатар адамның индивид, тұлға, әруақытта толығу көрсеткішінде айқындалады, алдағы даму көрсеткіштерінің ерекшеліктерімен байланысты, бірақ бір мезетте жалпы және жеке жағдайларда ықпал етіп отырады. Акмеология макро, мезо, микросоцизмнің (мемлекет, қоғам, оқу және еңбек ұжымы, отбасы т.б.) және табиғи жағдайлар ықпалының механизмі мен нәтижесін бағдарлайды, ол өз өмірін ұйымдастыру бағытын айқындау арқылы өзін толығу деңгейінде барлық жағынан белсенді ету мәселесін шешу.Адамның индивидті, тұлғалық, субъектілік ерекшеліктерінің көріну деңгейінің толығудың көрсеткішінің барлық кезеңдерінде бірқалыпты жүрмейді. Адам көтерілу және төмендеу сәттерінен өтеді, яғни ол денсаулығымен, тұлғалық көрінулерінен және әр түрлі іс - әрекетте айқындалуынан көрініс табады.Адамда бір – бірімен қолайсыз жағдайларға қарсы тұрумен және өз ойын жүзеге асырумен ерекшеленеді.Нақты жағдайларды есепке ала отырып, «акме» адамның индивид, тұлға, іс - әрекет субъектісі ретінде қалай көрінетіндігін айқындайды. Осы жоғарыда айтылған мәселелер келесі міндеттер тобын шешуге итермелейді:

акме феноменологиясын ғылыми түсіндіру;

әр түрлі адамдардың жалпы және өзгеше қасиеттерін айқындау, акменің сандық – сапалық қасиеттерін айқындау.Адам толығуын бейнелейтін сипаттамаларының жиынтығын, акмені айқындау арқылы акмеология толығуды зерттесе, ал акме тар күйінде адамның кәсіпті игеруі, шығармашылық деңгейге жетуін зерттейді.