18 Төлем балансы: түсінігі, құрылымы, қағидасы және құрылу ережесі

Төлем балансы д-з белгілі бір уақыт мерзімінде бір елдің әлемнің басқа елдерімен арасында болған сыртқы экономикалық операциялар бойынша жүйеленген жалпы мәліметтері көрсетілетін статистикалық тізімдемесі.Т.бал-ң құрылуы мен бағалануы ХВҚ-ның әдістемесі (т.б. құру б-ша нұсқау, ХВҚ 5-басылымы 1993ж.) нег-де стандартталған есептеу ережелері мен анықтауларына сәйкес жүзеге асырылады. Т.б-н құру мен анықтамаларының нег.ережелеріне: *Резидент пен резидент еместер арасындағы операцияларды есепке алу;*Операцияларды екі жақты жазу жүйесімен есепке алу;*Қорлар көлемін емес, ағымдарды ғана көрсету;*әр түрлі валюта-да көрсетілген операциялар мен төлем сомаларының құндық көлемін біркелкі есептік көрсеткішке келтіру;*операц-ды түрлері мен экон-лық секторлар б-ша тіркеу;Резидент ж\е рез.еместер.Т.бал-н құруды сыртқы экон-лық операц-ды ішкі шаруашылық операц-дан айыру қажеттігінен резидент ұғымы үлкен маңызға ие б-ды. Сыртқы экон-лық операция-ды нақты ұйымдар, компаниялар н\е жеке тұлғалар жасайтындықтан, олар хэқ тұрғысынан қарағанда не елдің резиденті, не резиденті емес есебінде саналады. ХВҚ-ың ұсыныстарында «Мем-тің экон-сы басқа терр-ға қарағанда осы тер-мен тығыз байланысқан шаруашылық-дың жиынтығы. Осы елдің төлем балансы, егер көрсетілген шаруашылықтар елдің резиденті б-п саналса, олардың басқа ел-мен операц-н көрсетеді. Т.б. мынадай құрамдас бөлік-ден тұрады: ағымдағы операциялар есебі; капиталмен жас-н опр-лар есебі,қаржы операц-ы мен қосалқы активтер. Ағымдағы операциялар есебі – тауарлар, қызмет көрсетулер, табыстар мен ағымдағы трансферт-мен жас-н нақты операц-ды қамтиды. Ағ.опер-лар есебінің оң сальдосы тауарлар мен қызмет көрсету-дің экспортын, табыс-дың ж\е трансферт-дің келуін білдіреді. Ал теріс сальдо тауарлар мен қызмет көрсету-дің экспортын, табыс-дың ж\е трансферт-дің келуін білдіреді. Тауарлар. бұл бап тауарлар саудасын қамтып, оның ішіне қайта өңделген одан кейінгі қайта импорт-қайта экспортқа арналған тауарлар, кемелер сияқты қозғалмалы капиталды жөндеу, порттарда транспорт құралдарымен сатып алынған тауарлар, беймонетарлық алтын кіреді. Қаз-да жүк тасымалдау н\е фрахт құны ТМД ел-нің тауар-ның 7℅ құнымен бағаланып, әлемнің басқа елдері үшін 14℅ мөлш-де бағаланып, ресми статистикада көрсетіледі.Қызмет көрсетулер,олардың барлық деңгейлерін қамтып, оған көбінесе жүк ж\е жолаушылар тасымалдау, туризм, үкіметтік қызметтер, т.б. кіреді.Табыс - өндіріс факторлары б-п табылатын еңбек пен капиталды пайдаланудан түскен табыс қызметкерлерге жәрдемақы, тікелей ж\е портфельді, басқадай инвестициядан алынған табыс пен қор-дан құралады. Капиталдан алынған табыс дивиденд, пайыз н\е басқадай табыстар түрінде болуы мүмкін.Ағымды трансферттер. Бұл бапқа, тех-қ н-е гуманит-қ көмек сияқты экон-қ құндылықтары қайтарылмайтын грант-дың берілуіне н-е алынуына б-ты нақты ж-е қаржы рес-мен жас-н операциялар кіреді.Елдің хал.жағдайын анықтауда ең алдымен экспорт пен импорт арақатынасы бағаланады.

Халықаралық валюта қорының анықтамасы бойынша, төлем балансы дегеніміз – белгілі бір уақыт мерзімінде бір елдің әлемнің басқа елдерімен арасында болған сыртқы экономикалық операциялар бойынша жүйеленген жалпы мәліметтері көрсетілген статистикалық тізімдемесі.

Төлем балансы:

- ағымдағы операциялар есебі;

- капиталмен жасалынатын операциялар есебі қаржы операциялары мен қосалқы активтер.

1. Ағымдағы операциялар есебі – тауарлар, қызмет көрсетулер, табыстар мен ағымдағы трансферттермен жасалынатын нақты операцияларды қамтиды.

Ағымдағы операциялар есебінің оң сальдосы – тауарлар мен қызмет көрсетулердің экспортын, табыстардың және трансферттердің келуін білдіреді.

Ал теріс сальдо – тауарлар мен қызмет көрсетудің импортын, табыстар мен трансферттердің төленуін білдіреді.

Баптар:

Тауарлар. Бұл бап тауарлар саудасын қамтып, оның ішіне қайта өңделген, одан кейінгі қайта импорт – қайта экспортқа арналған тауарлар, кемелер сияқты қозғалмалы капиталды жөндеу, порттарда транспор құралдарымен сатып алған тауарлар, беймонетарлық алтын кіреді.

Табыс - өндіріс факторы болып табылады, еңбек пен капиталды пайдаланудан түскен табыс қызметкерлерге жәрдемақы, тікелей және портфельді басқа да инвестициялардан алынған табыс пен қорлардан құралады.

Ағымдағы трансферттер. Бұл бапқа техникалық немесе гуманитарлық көмек сияқты экономикалық құндылықтары қайтарылмайтын гранттардың берілуіне және алынуына байланысты нақты және қаржы ресурстарымен жасалатын операциялар кіреді.