Дәндік жүгері, екі жылдық жоңышқа мен судан шөбінің суару режимдерін а.Н.Костяковтың графоаналитикалық әдісімен есептеу
Дәндік жүгері дақылының суару режимін академик А.Н. Костяков ұсынған графоаналитикалық әдісімен есептейміз. Бұл әдіс топырақ қабатындағы ылғал балансын бір ай немесе онкүндік мерзімдерге анықтауына негізделген. Сондықтан осы әдіс ең дәл болып саналады.
Дақылдың суды тұтынуының А.Н. Костяковтың формуласымен есептейміз:
Е=К .У, м3/га;
мұнда Е- суды тұтынуының жиынтығы, м3/га
К-су пайдалану коэффициенті,м3/ц
У-өсімдіктің өнімі,ц/га.
Cуды пайдалану коэффициентінің мөлшері әрбір жекелеген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлардың қолайлы үйлестірілген жағдайында аз болып, ал бұл үйлестірілу бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
1.7-кесте. Дақылдардың су пайдалану коэффициенттерінің орташа мәндері [3]
Дақыл |
Су пайдалану коэффициенті, м3/ц |
Суармалы жерлерде және ылғалмен жақсы қамтамасыз етілгенде |
|
Жаздық бидай |
70-120 |
Күздік бидай |
- |
Күздік қара бидай |
- |
Сұлы |
- |
Арпа |
- |
Тары |
- |
Қарақұмық |
- |
Асбұршақ |
- |
Ноқат, ноғатық |
- |
Қызылша |
7-14 |
Картоп |
8-15 |
Жүгері, шай жүгері сүрлемге |
35-80 |
Күнбағыс сүрлемге |
40-70 |
Жоңышқа, түйежоңышқа пішенге,2-4 тіршілік жылдары |
35-85 |
Эспарцет, 2-4 жыл |
40-70 |
Еркекшөп,2-4 жыл |
- |
Қылтықсыз арпабас, 2-4 жыл |
30-70 |
Судан шөбі жем-шөпке |
35-50 |
Итқонақ, қонақтары жем-шөпке |
40-55 |
Сұлы, арпа жем-шөпке |
40-60 |
Біздің есебімізде дәндік жүгерінің өнімі У=60ц/га, су пайдалану коэффициенті К=53,33 м3/ц . Дәндік жүгерінің суды пайдалану жиынтығы Е= 3200м3/га.
Дәндік жүгерінің маусымдық суару мөлшерін М (м3/га) бір метр жер қабатындағы су қорының тепе-теңдік теңдеуі арқылы табамыз
М=E=Oc+∑m+( Wбас -W ),
мұнда Е- дақылдардың суды тұтынуы,м3/га;
Ос- вегетация кезіндегі жауын-шашын мөлшері,мм;
Wбас. -топырақ қабатындағы ылғал қоры;
W- есептелген мерзімнің соныңдағы топырақтағы ылғал, м3/га.
1.8-кесте. Дәндік жүгерінің тамырының өсуіне байланысты топырақтың белсенді қабатының өзгеруі
Ай, он-күндік |
мамыр |
маусым |
шілде |
тамыз |
|||||||
1 |
2 |
3 |
1 |
2 |
3 |
1 |
2 |
3 |
1 |
2 |
|
0,4 |
0,40 |
0,4 |
0,45 |
0,5 |
0,55 |
0,6 |
0,7 |
0,7 |
0,7 |
0,7 |
|
Топырақтағы жоғарғы ылғал қорын анықтаймыз
мұнда γ- топырақтың көлемдік массасы 1,4 т/м3
Н-топырақтың белсенді қабаты,м
βmax-суарғаннан кейінгі топырақтағы ылғалдылық 26%
β0- суарғанға дейінгі топырақтағы ылғалдылық %, β0=0.7 βmax
1.9 -кесте. Топырақтың белсенді қабатындағы ылғалдың көлемі
Ылғал қоры,м3/га |
Белсенді қабаты ,м |
|||||||||
0,4 |
0,45 |
0,5 |
0,55 |
0,6 |
0,7 |
0,8 |
0,9 |
0,95 |
1,0 |
|
Топырақтағы жоғарғы ылғал қоры, (Wmax) |
1456 |
1638 |
1820 |
2002 |
2184 |
2548 |
2912 |
3276 |
3458 |
3640 |
Топырақ қабатындағы нақты ылғал қоры, (Wбас.=0,9Wmax) |
1310 |
1474 |
1638 |
1802 |
1966 |
2293 |
2621 |
2948 |
3112 |
3276 |
Топырақтағы төменгі ылғал қоры, (Wmin) |
1020 |
1150 |
1274 |
1400 |
1530 |
1784 |
2038 |
2293 |
2421 |
2548 |
Суару мөлшерін А.Н. Костяковтың формуласы арқылы анықтаймыз
,
Белсенді қабат мөлшері Н=0.4м суару мөлшері. Сонда суару
=100
.1,4.0,4(26-18,2)=437м3/га
болады.
Белсенді қабат мөлшері Н=1м. Сонда суару
=100.1,4.1(26-18,2)=1092
м3/га
болады.
1.10-кесте. Әр онкүндіктегі қажетті су мөлшері, м3/га
Су шығыны |
мамыр |
маусым |
шілде |
тамыз |
|||||||||
1 |
2 |
3 |
1 |
2 |
3 |
1 |
2 |
3 |
1 |
2 |
|||
Әр онкүндіктегі Е дең.%, м3/га |
5
160
|
6
192 |
6,5
208 |
9,2
295 |
9,3
297 |
10,5
336 |
11,5
368 |
12,5
400 |
13,5
432 |
8,5
272 |
7,5
240 |
||
Әр онкүндіктегі орта тәулік мәні, м3/га |
16,0 |
19,2 |
20,8 |
29,5 |
29,7 |
33,6 |
36,8 |
40,0 |
43,2 |
27,2 |
24,0 |
||
Өсімдіктің өсіп-өнуінің басынан соңына дейін %. м3/га |
5
160 |
11
352 |
17,5
560 |
26,7
855 |
36
1152 |
46,5
1488 |
58
1856 |
70,5
2256 |
84,0
2688 |
92,5
2960 |
100
3200 |
||
1.11- кесте. Дәндік жүгерінің суару мөлшерін мен мерзімін есептеу
Есептеу мерзімдері |
Есепке алынған топырақ қабаты |
Топырақтағы ылғалдылық |
Топырақта ғы ылғалды лық есептелген мерзім басында, м3/га |
Транспирация және булануға кететін су шығыны, м3/га |
Топыраққа келген су |
Топырақтағы ылғал есептелген мерзімнің соныңда |
Орта ша суару күндері |
||||
Ең үлкен мәні |
Ең кіші мәні |
Бастап қы мәні |
Жауын-шашын |
Топырақ тағы ылғалдан келу |
Суарудан келген ылғал |
||||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
01.05-10.05 |
0,4 |
1456 |
1020 |
1310 |
1310 |
160 |
20 |
- |
|
1170 |
|
11.05-20.05 |
0,4 |
1456 |
1020 |
1310 |
1170 |
192 |
- |
- |
436 |
978(1414) |
17.05 |
21.05-31.05 |
0,4 |
1456 |
1020 |
1310 |
1414 |
208 |
20 |
- |
|
1226 |
|
01.06-10.06 |
0,45 |
1638 |
1150 |
1474 |
1226 |
295 |
50 |
164 |
488 |
1145(1633) |
10.06 |
11.06-20.06 |
0,5 |
1820 |
1274 |
1638 |
1633 |
297 |
25 |
164 |
|
1525 |
|
21.06-30.06 |
0,55 |
2002 |
1400 |
1802 |
1525 |
336 |
25 |
164 |
600 |
1378(1978) |
29.06 |
01.07-10.07 |
0,6 |
2184 |
1530 |
1966 |
1978 |
368 |
7 |
164 |
|
1781 |
|
11.07-20.07 |
0,7 |
2548 |
1784 |
2293 |
1781 |
400 |
- |
327 |
750 |
1708(2458) |
08.07 |
21.07-31.07 |
0,7 |
2548 |
1784 |
2293 |
2458 |
432 |
- |
- |
|
2026 |
|
01.08-10.08 |
0,7 |
2548 |
1784 |
2293 |
2026 |
272 |
10 |
- |
760 |
1764 |
10.08 |
11.08-20.08 |
0,7 |
2548 |
1784 |
2293 |
2524 |
240 |
10 |
- |
|
2294 |
|
|
|
|
|
|
|
∑3200 |
∑167 |
∑983 |
3034 |
|
|
1.11 –кестені толтыру үшін 1-ші бағанаға өсімдіктің өсу кезенің әр 10 күнге (декадаға) бөліп жазылады, екінші бағанаға осы кезеңдердегі топырақтың белсенді қабатын жазамыз. 3,4,5 бағанаға кесте 1.2.2 мәліметтері бойынша, ал 7 бағанаға кесте 1.2.3 мәліметтері , 9 бағанаға әр декадағы есепке алынған топырақ қабатының өзеруіне байланысты алынады. Мысалы есептеу мерзімде 01.06-10.06 есепке алынған топырақтың қабаты 0,4 тен 0,45 өзгерді. Бастапқы ылғал қорының мәні өзгерді 1474-1310=270 м3/га. Осы мәнді 9 бағанаға жазамыз. 11 бағанадағы мәнді табу үшін 10=/6/-/7/+/8/+/9/. 10-шы бағананың мәні 4-ші бағанадағы топырақ ылғалдылығның кіші мәнінен кем болған жағдайда, суару жұмысы жүргізіледі. Суару нормасын m=W max-W min мәнін 9 бағанаға жазамыз.Есептің дұрыс шығарылғанын су балансы теңдеуі арқылы тексереміз:
Е=3200=167+3034+(2293-2294), (м3/га).
W max-топырақтың белсенді қабатындағы ылғал қорының ең жоғарғы мәні; W min- топырақтың белсенді қабатындағы ылғал қорының ең кіші мәні, W бас.- топырақтың белсенді қабатындағы егер алдындағы ылғал қоры
Сурет 1.3- Дәндік жүгерінің суару мөлшерін және мерзімін А.Н.Костяковтың графоаналитикалық әдісі бойынша анықтау
Келесі екі жылдық жоңышқаның суды тұтынуын А.Н. Костяковтың формуласымен есептейміз
Е=К .У, м3/га,
мұнда Е- суды пайдалану жиынтығы, м3/га;
К-су пайдалану коэффициенті,м3/ц;
У-өсімдіктің өнімі,ц/га.
Біздің есебімізде екі жылдық жоңышқаның өнімі У=60ц/га, су пайдалану коэффициенті К=80,0 м3/ц . Екі жылдық жоңышқаның суды пайдалану жиынтығы Е= 4800м3/га.
Сурет 1.4- Екі жылдық жоңышқаның суару мөлшерін және мерзімін А.Н.Костяковтың графоаналитикалық әдісі бойынша анықтау
1.12- кесте. Екі жылдық жоңышқаның суару мөлшерін мен мерзімін есептеу
Есептеу мерзімдері |
Есепке алынған топырақ қабаты |
Топырақтағы ылғалдылық |
Топырақта ғы ылғалды лық есептелген мерзім басында, м3/га |
Транспирация және булануға кететін су шығыны, м3/га |
Топыраққа келген су |
Топырақтағы ылғал есептелген мерзімнің соныңда |
Орта ша суару күндері |
||||
Ең үлкен мәні |
Ең кіші мәні |
Бастап қы мәні |
Жауын-шашын |
Топырақ тағы ылғалдан келу |
Суарудан келген ылғал |
||||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
01.04-10.04 |
0,4 |
1456 |
1020 |
1310 |
1310 |
48 |
160 |
- |
|
1422 |
|
11.04-20.04 |
0,4 |
1456 |
1020 |
1310 |
1422 |
72 |
70 |
- |
|
1420 |
|
21.04-30.04 |
0,4 |
1456 |
1020 |
1310 |
1420 |
96 |
- |
- |
|
1324 |
|
01.05-10.05 |
0,45 |
1638 |
1150 |
1474 |
1324 |
120 |
20 |
164 |
|
1388 |
|
11.05-20.05 |
0,50 |
1820 |
1274 |
1638 |
1388 |
144 |
- |
164 |
|
1408 |
|
21.05-31.05 |
0,55 |
2002 |
1400 |
1802 |
1408 |
168 |
20 |
164 |
600 |
1424(2024) |
30.05 |
01.06-10.06 |
0,60 |
2184 |
1530 |
1966 |
2024 |
216 |
50 |
164 |
|
2022 |
|
11.06-20.06 |
0,70 |
2548 |
1784 |
2293 |
2022 |
288 |
25 |
327 |
|
2086 |
|
21.06-30.06 |
0,80 |
2912 |
2038 |
2621 |
2086 |
384 |
25 |
328 |
1000 |
2055 (3055) |
30.06 |
01.07-10.07 |
0,90 |
3276 |
2293 |
2948 |
3055 |
432 |
7 |
327 |
|
2957 |
|
11.07-20.07 |
0,95 |
3458 |
2421 |
3112 |
2957 |
442 |
- |
164 |
|
2679 |
|
21.07-31.07 |
1,0 |
3640 |
2548 |
3276 |
2679 |
494 |
- |
164 |
1092 |
2349 (3441) |
27.07 |
01.08-10.08 |
1,0 |
3640 |
2548 |
3276 |
3441 |
442 |
10 |
- |
|
3009 |
|
11.08-20.08 |
1,0 |
3640 |
2548 |
3276 |
3009 |
432 |
10 |
- |
1092 |
2587(3679) |
20.08 |
21.08-31.08 |
1,0 |
3640 |
2548 |
3276 |
3679 |
350 |
10 |
- |
|
3339 |
|
01.09-10.09 |
1,0 |
3640 |
2548 |
3276 |
3339 |
384 |
- |
- |
|
2955 |
|
11.09-20.09 |
1,0 |
3640 |
2548 |
3276 |
2955 |
192 |
6 |
- |
|
2769 |
|
21.09-30.09 |
1,0 |
3640 |
2548 |
3276 |
2769 |
96 |
- |
- |
|
2673 |
|
|
|
|
|
|
|
4800 |
∑413 |
∑1966 |
∑3784 |
2673 |
|
Судан шөбінің (жем-шөпке) суды тұтынуын А.Н. Костяковтың формуласымен есептейміз
Е=К .У, м3/га,
мұнда Е- суды пайдалану жиынтығы, м3/га;
К-су пайдалану коэффициенті,м3/ц;
У-дақылдың өнімі,ц/га.
Біздің есебімізде судан шөбінің өнімі У=70ц/га, суды тұтыну коэффициенті К=50 м3/ц . Судан шөбінің суды тұтыну мөлшері Е= 3500м3/га.
1.13-кесте. Әр онкүндіктегі қажетті су мөлшері, м3/га
Су шығыны |
мамыр |
маусым |
шілде |
тамыз |
|||||||
1 |
2 |
3 |
1 |
2 |
3 |
1 |
2 |
3 |
1 |
||
Әр онкүндіктегі Е дең.%, м3/га |
6 210
|
7 245
|
9 315
|
12,5 437
|
13,5 472
|
14,5 509
|
11,5 403
|
12,5 437
|
10,5 367
|
3,0 105 |
|
Әр онкүндіктегі орта тәулік мәні, м3/га |
21,0 |
24,5 |
31,5 |
43,7 |
47,2 |
50,9 |
40,3 |
43,7 |
36,7 |
10,5 |
|
Өсімдіктің өсіп-өнуінің басынан соңына дейін %. м3/га |
6 210 |
13 455
|
22 770
|
34,5 1207
|
48 1679
|
62,5 2188
|
74 2591
|
86,5 3028
|
97 3395
|
100 3500 |
|
Сурет 1.5- Судан шөбінің суару мөлшерін және мерзімін А.Н.Костяковтың графоаналитикалық әдісі бойынша анықтау
1.14 –кесте. Судан шөбінің суару мөлшерін мен мерзімін есептеу
Есептеу мерзімдері |
Есепке алынған топырақ қабаты |
Топырақтағы ылғалдылық |
Топырақта ғы ылғалды лық есептелген мерзім басында, м3/га |
Транспирация және булануға кететін су шығыны, м3/га |
Топыраққа келген су |
Топырақтағы ылғал есептелген мерзімнің соныңда |
Орта ша суару күндері |
||||
Ең үлкен мәні |
Ең кіші мәні |
Бастап қы мәні |
Жауын-шашын |
Топырақ тағы ылғалдан келу |
Суарудан келген ылғал |
||||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
01.05-10.05 |
0,4 |
1456 |
1020 |
1310 |
1310 |
210 |
20 |
- |
|
1120 |
|
11.05-20.05 |
0,4 |
1456 |
1020 |
1310 |
1120 |
245 |
- |
- |
436 |
875(1311) |
15.05 |
21.05-31.05 |
0,4 |
1456 |
1020 |
1310 |
1311 |
315 |
20 |
- |
436 |
1016(1452) |
29.05 |
01.06-10.06 |
0,45 |
1638 |
1150 |
1474 |
1452 |
437 |
50 |
164 |
|
1229 |
|
11.06-20.06 |
0,5 |
1820 |
1274 |
1638 |
1229 |
472 |
25 |
164 |
500 |
946(1446) |
12.06 |
21.06-30.06 |
0,55 |
2002 |
1400 |
1802 |
1446 |
509 |
25 |
164 |
550 |
1126(1676) |
25.06 |
01.07-10.07 |
0,6 |
2184 |
1530 |
1966 |
1676 |
403 |
7 |
164 |
650 |
1444 (2094) |
8.07 |
11.07-20.07 |
0,7 |
2548 |
1784 |
2293 |
2094 |
437 |
- |
327 |
|
1984 |
|
21.07-31.07 |
0,7 |
2548 |
1784 |
2293 |
1984 |
367 |
- |
- |
764 |
1617(2381) |
26.07 |
1.08-10.08 |
0,7 |
2548 |
1784 |
2293 |
2381 |
105 |
|
|
|
2276 |
|
|
|
|
|
|
|
3500 |
∑147 |
∑983 |
3336 |
|
|
Есептің дұрыс шығарылғанын су балансы теңдеуі арқылы тексереміз:
Е=3500=147+3336+(2293-2276), (м3/га).