1 модуль

1 дәріс. Карьерлердегі жүк ағымдарының түрлері

Карьерді əр бір қазылған қабаты жалпы түрде келтіруге болады:

-аршу тау жыныстарымен, аршуға дайындау шарты бойынша, аршу шарты бойынша,

үйіндіге жеткізу жəне жинастыру бырай бөлінеді жартасты, жартылай жартасты жəне

жұмсақ;

-пайдалы қазбаларды баланыстан тыс жəне кондиционды емес болса үйіндіге бөлек

жинастырлып болашақта қолдануға болады;

-жоспарлап тапсырманы əр түрлі тандау үшін сортарға байланысты тасмалдауға жəне

қолдануға пйдалы қазбаларды сұрыптайд.

Жүк ағымының белгілі сапасы салыстырмалы түрде өзгермейтін болса (уақыт ішінде)

уақыт бірлігінің ішіндегі бағыты мен белгілі тасмалдау көлемінің (ауысым немесе тəулік),

қарапайым жүк ағымы – деп аталады.

Қарапайы жағдайларда (мысалы, бір тектес тау жыныстарының кертпеш аумағында

жəне бір ашу-тиеу машинасының жұмысын кіргізу) аршу тау жынысы мен пайдалы қазбалар

кертпештен шығарудын қарапайым жүк ағымын қарастырады. Кеннің орналасуна қарай

кертпештін үстінде екі қарапайым жүк ағымы қарыптасуына мүмкіндік туады, мысалы аршу

тау жыныстары мен пайдалы қазбалар немесе жартасты жəне бос тау жыныстары мен т.б.

Күрделі жағдайларда кертпештер үстінде үш қарапайым жүк ағымдары қалыптасуы мүмкін.

Егер кенжарда бір тектес тау жыныстары болса (қарапайым кенжар), онда бір қарапайым

жүк ағымы жұмыс істей бастайды, күрделі кенжардан (əр түрлі тау жыныстары мен бөлек

қазып шығару) екі немесе үш элементарлы жүк ағымдары қолданылады.

Осыған орай кертпештегі қарапайым жүк ағымдары кенжар санымен қазып алу тəсіліне

тікелей байланысты. Карьердегі қарапайым жүк ағымдарының саны ешқашанда

пайдаланудағы кенжар санынан кем болмайды.

Қарапайым жүк ағымдары əр түрлі бағытарға бөлінеді (1, а, б –сур.), көліктін түріне

байланысты (1, б –сур.), көліктік желі байланысымен (1, в –сур.) жəне көлік құралының бір

түрін қолдану (1, г –сур.). Əр түрлі түрлеріне байланысты байқап жəне бөлек таңдап алуға

бола береді. Мысалы, қарапыйым тау жыныстары мен кен жүк ағымдарын күрделі

кенжардан автокөліктерді қолданып бір авто жолдармен кенді жəне тау жыныстардың

тасмалдануы автосамосвалдардың бір типтілігімен ескерледі (1, г –сур.). Осындай жағдайда

конвейерлік көліктерді қолдану кезінде басқалай бөлек конвейерлер яғни қарапайым жүк

ағымдары көліктік байланыс пен қаражаттармен ерекшеленеді (1, в –сур.)

1-сурет. Қарапайым жүк ағымдары: 1-аршу тау жыныстары; 2-пайдалы қазбалар; 3-

өзгермелі бос тау жыныстары мен пайдалы қазбалар.

Əр түрлі кенжардағы қарапайым жүк ағымдары бір тектес тау жыныстарын тасмалдау

кезінде (мысалы, жұмсақ аршу тау жыныстары, пайдалы қазбалар) кертпештегібір жүк

ағымына қосу себебі жүк ағымын максималды түрде азайту үшін (2-сур.). Осы мақсатпен

кертпештегі жүк ағымдарын карьердегі бір тектес жүк ағымдарын қосуға тырысады (3-сур).

2-сурет. Керпештердің жүк ағымдары: 1-аршу тау жыныстары; 2-пайдалы қазбалар.

Жалпы жағдайда қосылған қарапайым жүкағымдары - құрамды болып табылады: жүк

ағымы (2;3, а - сурет). Құрамдыға жиі кездесетіні қарапайым жүк ағымы жалпы көліктік

байланыс пен бір бағыттан құрлады.

Жалпы жүк ағымы болашақша бөлек жүк ағымына бөлініп – бөлінген жүк ағымы (3, б-

сур.). Негізінен бөлінген жүк ағымдар аршу тау жыныстары мен пайдалы қазбалар, əр

дайым əр түрлі - тау жыныстары, кейде – бір тектес болады.

3-сурет. Карьерлердің жүк ағымдары: 1-аршу тау жыныстары; м3; 2-пайдалы қазбалар;

3- ауыспалы бос тау жыныстары мен пайдалы қазбалар.

Карьердің жалпы жүк ағымдылығы басында құрамды болып кейін қарапайымжүк

ағымына содан соң (əр дайым жер бетінде) бөлініп кетеді, мұны күрделі жүк ағымы – деп

аталады (3, в - сурет). Егер кертпеш немесе карьерден шығатын жүк ағымы əр түрлі көліктер

мен тасмалданатын болса онда сол жолдардын жиегінде қайта төгіп қайта тиеу жəне

сұрыптау орындары санынады – оларды құрамды –деп атайды. Орташа қуаты карьерлерде

жəне қуатты карьерлерде күрделі жəне құрамды жүк ағымдары қолданылад.

Егер кертпеш пен карьердегі жүк ағымдар əр түрлі тау жыныстардан құралса, оларды əр

түрлі жүк ағымдары –деп атайды.

Карьердегі жалпы жүк ағымды шоғырланған дегеніміз – егер карьерден шығатын

көліктер жолы біреу жəне бөлектелген (4-сурет) –деп аталады егер бөлек жүк ағымдары

негізгі əр түрлі байланыстармен өтедін болса.

4-сурет. Бөлектелген жүк ағымдары: 1-аршу тау жыныстары; 2-пайдалы қазбалар.

Карьердегі жүк ағымдарының санынын азайтза қазып – тиеу машиналарын үнемді

қолдануға келеді, карьер көлігінің қуатты жабдықтары мен жолдын пайдалану мен бірге

сапасында көтеруге жəне аршу қазбалар саны мен оларды салуға жұмсалатын қаражатты

азайтуға болады. Қарапайым жəне кертпешті жүк ағымдары қосылыпта көліктік байланыстар

мен қазылған жерлермен жүре алады, бырақ əр түрлі көліктік жабдықтармен. Осындай

жұмыс автомобильді көліктерде женіл қолданылады, тек темір жолды көліктерде қыйындау

жүргізледі.

Карьердегі бір нешежүр ағымдар кездеседі:

-бір-бірімен байланыспаған, егер жинақталған құрал-жабдықтар мен белгілі жүк

ағымдарын қамтамасыз етеді (басынан аяғына дейін), құрал жабдыққа байланысты

емесебасқа жүк ағымдарын қамтамасыз етеді жəне белгілі жүк ағымына құрал жабдық

бекітіліп қойылады;

-бір-бірінен байланысты құрал жабдықтарды кезенмен алмастырлып отырады, əсіресе

көлікті жабдықтар қосылған жүк ағымдарымен (тұтас жинақталған) диспечерлік қызметпен

бөлініп қолданылады;

-диспечерлік қызмет тұрақты түрде графикпен тиеуді жүрізеді жəне құрал жабдықтарды

қайта бліп жəне қарапайым жүк ағымдарының көлемін реттейді (мысалы, пайдалы

қазбалардың керекті орашалау деңгейін шығару мен қатар карьерден байыту фабрикасына

келіп түсіргенге дейін).

Бір-бірімен байланысты жүк ағымдары өмірде жиі кездеседі. Жүк ағымдары

ұйымдастырудың барлық процестерін жинастырады: тау жыныстарын ашуға дайындау,

оларды ашу жəне тиеу, орын ауыстыру, үйінді салым мен қоймалау. Осының бəрітау –кен

жұмыстарының үнемділігі мен құрал жабдықтарды қолдану тиімділігін арттырады.

Жүк ағымының күрделілігі жəне əр түрлілігі көлік пен тау-кен өндірісін толығымен

басқарудың қиындығын анықтайды.

Карьерлі жүк ағымдарын орын ауыстыру масштабы аршудың жəне қазып алу

жұмыстарының жоспарлы көлемін анықтауға болады. Жүктің саны (танна мен кубтық

метрмен) уақыт бірлігінде ауысады (сағат, аусым, тəулік жыл жəне с.с.) карьердің жүк

айналымын құрайды.

Негіз. əдебиет 1 [102-106]

Бақылау сұрақтары:

1. Карьердің тиімді жұмысын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерін атаңыз.

2. Карьердің жұмыс аймағының даму параметрлері мен көрсеткіштері қандай талаптарға

сай болуы керек?

3. Карьердің жұмыс аймағының даму тәртібін таңдауға әсер ететін негізгі факторларды

атаңыз.

4. «Кен жұмыстарының режимі» түсінігі.

5. Қай жағдайда кен жұмыстарының режимі белгіленді деп санауға болады?

2 - дәріс. Тау-кен және көліктік жабдықтар кешеніне ұғым. Карьердегі өндірістік

процестердің өз-ара байланысы.

Жалпы мəліметтері

Карьердегі аршу және қазу жұмыстары мен пайдалы қазбаларды қайта

өндеумеханикалық тәсілмен орындалады.

Тау жынысы жеке процестерге кезекпен немесе бір уақытта, жеке процестер үйлескен кезде,

ұшырайды, мысалы, бос жыныстарды тиеу, тасымалдау және кен алынған кеңістікке қоймалау

аршу экскаваторларымен жүргізіледі.

Бұрғылау, аттыру және қазу процестері бір-бірінен кеңістікте және уақыт бойынша

біршама озық жүргізілуі мүмкін. Қазу-тиеу және тасымалдау жұмыстары өзара тығыз

байланысты. Барлық технологиялық процестердің өзара байланысы және тәуелділік

дәрежесі жалпы мақсатпен белгілі бір қуатты элементарлы, кемерлік және карьерлік

жүкағындарын жасау мақсатымен анықталады.

Жүкағындары негізгі (технологиялық) және көмекші процестердің толық циклін

кезекпен орындайтын өзара байланысты машиналар мен механизмдер тізбегімен жасалады.

Машиналар мен механизмдердің әрбір тізбегі тау-кен және көліктік жабдықтар кешені

болып табылады.

Механизацияның жинақтылығы дегеніміз негізгі және көмекші процестер бойынша кешенге

кіретін механизация құралдарының сандық және сапалық (түрі және моделі бойынша) сәйкестігі.

Механизацияның жинақтылығы іргелес технологиялық процестер бойынша жабдықтар

жүкағынының қажет қуатына сәйкес келетін суммарлық өнімділігімен сипатталады.

Негізгі және көмекші процестерді кешенді механикаландыру және автоматтандыру,

ашық кен жұмыстары технологиясын және оны ұйымдастыруды жетілдіре отырып, алдыңғы

қатарлы және өнімділігі жоғары тау-кен және көліктік жабдықтарды игеру – тау-кен

өндірісінің техникалық прогресінің негізгі факторлары.

Тау жыныстарын қазу.

Кен жұмыстарының технологиялық процестерінің мәні – жыныстардың массивтен

бөлінуге кедергісін жою, оларды бұзу және тасымалдау.

Тау жыныстарының кедергісі келесі процесс үшін бірқатар факторлармен түсіндіріледі:

1. Технологиялық процестерді жүргізу кезінде жыныстар табиғи біріншілік жағдайдан

(массивте) жасанды өзгерген жағдайға ауысады: жартасты және жартылай жартасты

жыныстар қазу кезінде бұзылған жыныстар тобына, ал тығыз және жұмсақ жыныстар –

қопсытылған жағдайға ауысады.

2. Жасанды өзгертілген жыныс жағдайы әрбір технологиялық процестен кейін бірдей емес.

Мысалы, үйілімдегі және үйінді бункеріндегі бұзылған жыныстың әртүрлі кесектілігі және қопсу

дәрежесі карьерлік және үйінділік кенжарлардағы біртипті экскаваторлардың әртүрлі техникалық

өнімділіктерін береді. Жыныстарды біріншілік және екіншілік жарылыс бос беттердің әртүрлі

санымен, сәйкесінше әртүрлі ұсатылу дәрежесімен сипатталады.

3. Әрбір процесс жынысқа әртүрлі сыртқы күштің әсер етуімен сипатталады. Бір

құрамды жыныстың кедергісі және физикалық жағдайы әрбір процесте бірдей болмайды.

4. Жыныстың кедергісі жеке процестерді орындауда бірдей емес. әртүрлі көлемдерде

жыныстың агрегаттық құрамы тұрақты емес.

5. Берілген жыныста бір процесті механизация құрылымының әртүрлі типтерімен

орындалған кезде және олардың қуаттары әртүрлі болған кезде жыныстың кедергісі

өзгереді. Қазылатын жыныстар сипаттамаларын процестерді механикаландыру

құралдарынан бөлек қарастыруға болмайды. Мысалы, жыныс кедергісінің көрсеткіштері

шарошкалы және пневмосоққылы бұрғылау кездерінде, оларды мехкүректермен және

роторлы экскаваторлармен қазу кездерінде бірдей емес.

Тау жыныстарының тау-кен технологиялық сипаттамаларын процестерді жүргізу

барысында механикаландыру құралдарын және жұмыс орындарының (кенжарлар, көлік

коммуникациялары, т.б.) технологиялық параметрлерін таңдау арқылы басқаруға болады.

Тау жыныстарын массивтен бөлу, бұзу және тасымалдау ғана емес, сонымен қатар әрбір

процестегі механикаландыру құралдарының жоғары өнімділігін, жұмыстағы сенімділігін

және пайдалану мерзімінің ұзақтығын қамтамасыз ету де маңызды. Мысалы, өте ірі жыныс

кесектерін вагондармен тасымалдау техникалық мүмкін, бірақ бұл вагондарды тиеу және

түсіру уақытының созылуына, олардың тез істен шығуына алып келеді.

Қазылатын тау жыныстарының, олардың жату жағдайларының және қолданылатын

техниканың көптүрлілігіне қарамастан тау жыныстарын қазылу қиындығын салыстырмалы

бағалау үшін бірқатар жалпы жағдайлар бар:

1. Тиімді тау-кен технологиясы технологиялық процестердің минимальді санымен және

оларды орындаудың минимальді энергия және еңбек шығындарымен сипатталады. Бұл кезде

қамтамасыз етілуі керек: кен жұмыстарының келесі циклін орындау үшін қалыпты

жағдайлар жасау, қажетті сапалы өнім алу, қоршаған табиғи ортаны мүмкіндігінше сақтау.

2. Тау-кен қазындысының 1 м3 қатысты энергия және еңбек шығындары келесіге тәуелді:

жыныстардың бұзылу қиындығының көрсеткіштері; қазудың климаттық, топографиялық және

гидрогеологиялық жағдайлары; кен жұмыстарының масштабтары және карьер алаңының

өлшемдері; технологиялық процестерді орындау үшін қолданылатын техникалық құралдар;

бөлінетін және тасымалданатын кесек өлшемдерінің талаптары; жеке процестер мен жалпы кен

жұмыстарын жүргізуді ұйымдастыру.

3. Жеке технологиялық процестерді орындау кезінде жыныстардың жағдайы мен

қасиеттерін алдағы процестердің құрамы мен технологиясын таңдау арқылы (мысалы,

біріншілік бұзу өлшемдерін қолданылатын тау-кен және көліктік машиналар түрі мен

параметрлерін таңдаумен бірге) басқаруға болады.

4. сонымен қатар, тиімді технологияны құру кезінде жыныс қасиеттерін басқарудың

техникалық, ұйымдастырушылық және экономикалық шектеулері бар. Мысалы, АЗ

шығынының өсуі кезінде жыныстарды аттыру арқылы ұсату дәрежесінің өсуі үйілім

параметрлерімен, АЗ энергиясының таралуымен және жынысты тасымалдаумен, жыныс

кесектерінің лақтырылу аймағының өлшемдерімен, т.б. шектеледі.

5. Қазылатын тау жыныстарын тасымалдау шығындары негізінен карьер параметрлеріне,

жер бетіндегі және карьердегі қабылдау және қайта тиеу бекеттерінің орналасуына байланысты.

Тасымалдау шығындары тау жыныстарын қазудың жалпы шығындарының 40-70%

құрайтындықтан барлық алдыңғы және кейінгі технологиялық процестерді карьер көлігінің

қалыпты жұмысын қамтамасыз ететіндей механикаландыруға тырысады. Сондықтан,

процестерді орындау нәтижесінде тау жыныстарының тау-кен технологиялық сипаттамалары

көліктің нақты түрінің тиімді жұмысын қамтамасыз етуі керек.

6. Қазылатын жыныс түріне және көлікке қойылатын талаптарға байланысты тасымалдау

алдындағы барлық технологиялық процестердің энергиялық, еңбек және материалдық

шығындарының жиынтығы (1м3 жынысқа қатысты) 1:25 диапазонында өзгереді.

Әрбір сынып жыныстарының ерекшеліктері:

I сынып – жыныстарды алдын ала дайындаусыз қазу мүмкіндігі;

II сынып – аттыру жұмыстары жүргізбей-ақ қазу мүмкіндігі, бірақ қазуға алдын ала

дайындау жұмыстары міндетті түрде жүргізіледі, мысалы құрғату, механикалық қопсыту,

массивтен динамикалық бөлу, т.б.;

III сынып – АЗ салыстырмалы аз мөлшерімен алдын ала аттыру қажет (жарылуы

бойынша I–II сынып жыныстары);

IV сынып – АЗ көп мөлшерімен аттыру қажет (жарылуы бойынша III–IV сынып

жыныстары);

V сынып – бұрғылануы және жарылуы өте қиын (бұрғылануы және жарылуы бойынша

V сынып және категориядан тыс жыныстар).

Кешенді механикаландыру принциптері

Негізгі тау-кен және көліктік, көмекші және ұсату-сорттау жабдықтарының кешені

карьердің жүкағыны қалыптасатын әрбір технологиялық аймақта жүкағын қуатына сәйкес

тау жыныстарын қазуға жоспарлы дайындау, оларды қазу және тиеу, тасымалдау, қоймалау

және кейде біріншілік өңдеуді қамтамасыз етуі керек.

Жабдықтар кешеніне қойылатын негізгі талаптар:

1. Жабдықтар кешеніне тек паспорттық сипаттамалары жыныстардың тау-кен

технологиялық сипаттамаларына сай машиналар кіруі керек (олардың бұрғылануы,

жарылуы, тасымалдануы).

2. Жабдықтар кешені қазу жұмыстарының климаттық және тау-кен геологиялық

жағдайларына сәйкес келуі керек (жатуы, сілем құрылымы, ылғалдылығы, топографиялық

жағдайлары, т.б.); тау-кен және көліктік машиналары тау-кен геологиялық жағдайлардың,

жыныстардың қазылу қиындығының және пайдалы қазба сапасының өзгеруі кезінде

технологиялық процестердің орындалуын бірдей қамтамасыз етуі керек.

3. Жабдықтар кешені қабылданған қазу жүйесіне, карьер өлшемдері мен пішініне, оның

қуатына, құрылыс және пайдалану мерзіміне, сонымен қатар шикізат тұтынушыларында

(ұсақтау және байыту фабрикалары, ТЭЦ, қойма, т.б.) орнатылған механизация құралдарына

сәйкес келуі керек.

4. Кешен құрамына неғұрлым аз машина және механизмдер кірсе, соғұрлым оның

жұмысы сенімді, өнімді және экономикалық тиімді болады.

5. Кешен құрамындағы жеке машиналар мен механизмдер параметрлері бойынша бір-

біріне сәйкес келуі керек (тиеу және түсіру биіктігі, геометриялық сиымдылық қатынастары,

т.б.), оларды ауыстыру мүмкіндігі болуы үшін типтік және сериялы болуы керек. Арнайы

тапсырыспен жасалған жабдықтар тек ерекше жағдайларда – кен жұмыстарының

масштабтары немесе кенорнының спецификалық жатысы кезінде, стандартты жабдықтарды

қолдану қажетті тиімділікке жетуге мүмкіндік бермеген жағдайда ғана қолдануға болады.

6. Жеке машиналардың қуаты мен техникалық өнімділігінің резервтік коэффициенті 1,2-

1,3 кем емес (жұмсақ жыныстарды қазу кезінде) және 1,5-1,7 көп емес (жартасты және

әртекті жыныстарды қазу кезінде).

7. Кешендерді мүмкіндігінше үздіксіз қозғалысты машиналармен және механизмдермен

қамтамасыз ету керек.

8. Бірнеше аз қуатты машиналардың орнына бір қуатты машинаны таңдаған жөн. Бірақ

энергия және металл шығыны көп жоғары өнімділікті машинаны қолдану кезінде оның

жылдық жүктемесі аз болған жағдайда жұмыстың қажетті көлемін орындауға қаблетті екі аз

қуатты машинаны қолданумен салыстырғанда экономикалық көрсеткіштері төмендейді.

Экономикалық тиімділікке жету үшін кешенге кіретін машиналар мен механизмдердің,

әсіресе жетекші машинаның қуаты мен өнімділігін толық пайдалану керек.

9. Кешеннің басқа элементтері бағындырылған жетекші машиналарға қазу-тиеу

машиналары және көліктік құралдар, бұрғылау станоктары жатады.

10. Еңбекті көп керек ететін, аз механикаландырылған көмекші жұмыстары мен

операциялары мүмкіндігінше аз жабдықтар кешенін таңдаған жөн. Көмекші жұмыстарды

механикаландыру құралдарын жинақтау уақыты минимальді болуы керек.

11. Кез келген жабдықтар кешені кен жұмыстарының қауіпсіздік талаптарын

қанағаттандыруы керек, пайдалы қазба қорларын толық игеруді қамтамасыз етуі керек, өнім

сапасын және пайдалы қазбаның барлық түрлері мен сорттарын кешенді пайдалануға

мүмкіндік беруі керек.

Аршу және өндіру жұмыстарында әртүрлі жабдықтар кешендерін қолданған дұрыс.

Пайдалы қазба сілемінің шегінде жеке кемер немесе блокты бөлу мүмкін болмаған жағдайда

пайдалы қазба мен бос жынысты қоймалау құралдары әртүрлі біріңғай жабдықтар кешенін

қолдануға болады.

Сонымен, жабдықтар кешені негізделетін негізгі принциптер: ағымды технология,

процестерді үйлестіру мүмкіндігі, тау-кен қазындысын тасымалдаудың қысқа қашықтығы,

көмекші жұмыстардың саны мен көлемін азайту. Нақты кешендерде бұл принциптер

қазудың ең жақсы техникалық-экономикалық көрсеткіштерін алу үшін жүзеге асырылады.

1-сурет. Кешенді механизацияның құрлымдық түрі.

Үздіксіз қозғалысты қазу-тиеу жабдығы бар жабдықтар кешені қазу кешендері, ал циклді

қозғалысты қазу-тиеу жабдығы кезінде – экскаваторлық кешендер деп аталады.

Қазу-үйінділеу жабдықтар кешеніне (ҚҮ) роторлы және шынжырлы экскаваторлар, консольді

үйіндісалғыштар немесе көлік-үйінділік көпірлер кіреді.

Экскаваторлық-үйінді жабдықтар кешеніне (ЭҮ) аршыма жыныстарын кен алынған кеңістікке

орналастыру үшін қолданылатын қуатты аршу мехкүректері немесе драглайндар жатады.

Қазу-көлік-үйінділеу жабдықтар кешеніне (ҚКҮ) жұмсақ немесе аз аттырылған жартас

жыныстарды үздіксіз қазуға және аршыма жыныстарды тасымалдауға мүмкіндік беретін техника

жатады.

Экскаватор-көлік-үйінді жабдықтар кешені (ЭКҮ) үшін қазу және тиеу кезінде циклі қозғалысты

экскаваторларды, ал тасымалдау үшін көлік түрлерінің барлығы қолдану тән.

Қазу (экскаватор)-көлік-түсіру жабдықтар кешені (ҚКТ және ЭКТ) жабдықтар кешендері жер

бетіндегі қойма немесе тұтынушыға тау-кен қазындысын көлік құралдарынан түсіру қондырғылары

бар.

Жабдықтар кешенін әрі қарай жіктеу басты процестегі (қазу-тиеу жұмыстары, жүктерді

тасымалдау және үйіндісалу) жабдықтар түрлеріне байланысты кен жұмыстарының

технологиясымен тығыз байланыста жасалады. Бұл кезде атауы жабдықтар кешеніне кіретін көлік

түріне басты роль беріледі: ҚКҮ (қазу-конвейер-үйінділеу), ЭТҮ (экскаватор–теміржол-үйінді) , ЭАТ

(экскаватор-автомобиль-түсіру) және т.б.

Ашық қазу кезінде тау жыныстарын тасымалдау күрделі де қымбат процесс болып табылады,

минимальді шығындарға жету үшін жыныстарды қысқа қашықтықпен тасымалдау кезінде, немесе

арзан көлік түрлерін қолдану арқылы жетуге болады.

Звенолар құрамына белгілі бір өндірісті процестерді орындауға арнаған негізгі, көмекші

механизмдер кіреді: жыныстарды қазуға дайындау звеносы (ҚДЗ); қазу және тиеу звеносы (ҚТЗ);

үздіксіз көлік звеносы (ҮКЗ), циклді көлік (ЦКЗ) және т.б.

Кешеннің жеке звенолары кен жұмыстарының технологиясына сәйкес барлық уақытта кезекпен

жалғанады, яғни кешен бір технологиялық тізбекке (жүкағынына) қызмет көрсетеді.

1. Кешендегі механизация звеноларының саны әртүрлі немесе технологиялық процестер санына

тең болуы мүмкін. Бұл тау-кен жыныстарын қазудың күрделілігіне, қазылатын кенорны типіне, кен

жұмыстарының түріне байланысты.

Барлық технологиялы процестерді механизацияның бір звеносымен (бір звенолы кешен) жұмсақ

жыныстарды қазу кезінде және оларды аршу экскаваторларымен кен алынған кеңістікке қарапайым

аударып төгу кезінде, сонымен қатар, мұндай жыныстарда қазу-көлік-үйінділік машина ретінде

среперлер, бульдозерлер және біршөмішті тиегіштерді қолданып қазу кезінде қолданылуы мүмкін.

Жеке технологиялық процестерді механизацияның арнайы звенолары жартасты және жартылай

жартасты жыныстарды қазу кезінде көліктің бір ғана түрі бар кешендерге (әдетте автомобильді

немесе теміржолды) тән.

Бір технологиялық процесті механизацияның әртүрлі звеноларымен жүргізу құрамды көлікті

кешендер үшін тән. Бір технологиялық процесті орындау үшін агрегаттары және арнайы машиналары бар

кешендер де қолданылуы мүмкін. Бұл қайта тиеу бекеті ұсату агрегатымен жабдықталған кезде доңғалақты

және конвейерлік көліктерді үйлестіру; тау-кен қазындысын экскаватормен көлікке тиеу үшін тасымалдап,

бульдозермен штабельдерге орналастыру.

2. Жеке звенолардың барлық құрылымдық типтерін үйлестіруге болады: бір звеноның тізбектік

құрылымын басқа звеноның тізбектік, параллель немесе тармақталған құрылымымен. Егер кешенге

көп звенолар кірсе, онда оның құрылымы звенолар санына ғана емес, сонымен қатар олардың

кешннің жалпы тізбегінде орналасуына байланысты.

Жабдықтар кешенінің тізбектелген, параллель, тармақталған және айқасқан құрылымы болады.

3. Екі тізбектік звенолардың өзара байланысу тәсілі олардың арасында келесі технологиялық

процесті орындауға дайын тау-кен қазындысының аралық қоймасының болуымен анықталады.

Жартас жыныстарды қазу кезінде қазу-тиеу жұмыстарына кемердегі аттырылған жыныстар, ал

тасымалдау үшін – көліктік бункердегі, үйінділеу үшін – үйінділік бункерге төгілген жыныстар

дайын жағдайда болады.

Өзара байланысудың тікелей тәсілі (аралық қойма болмаған жағдайда) іргелес звенолар

жабдықтарының қатаң байланысын сипаттайды және үздіксіз қозғалысты жабдықтар үшін, қазу-тиеу

жұмыстарының звеносы мен циклді қозғалысты тасымалдау звенолары үшін тән.

Аралық қойма арқылы өзара байланысу тәсілі жеке звенолардың өзара тәуелсіз жұмысын

сипаттайды. Мұндай байланыс жартас жыныстарды қазу кезінде қазуға дайындау және қазу-тиеу

звеносы үшін, құрамды автомобильді және теміржол көлігі кезінде қайта тиеу және тасымалдау

звеноларына тән.

Құрлымды белгілері

Тау-

кен

масас

Көлік түрі Қатарлардың

өз-ара тәсілі

Құрл

ымды

топ

Кешенді

құрлымның

сипаттамасы

Машин

елер

мен

механи

Қолдану

орындары

19

асын

ың

ағын

ды

түрі

зімдер

мүмкін

дігі

1 2 3 4 5 6 7

Көліксіз Аралық

қойманың

үстінен

Тау жыныстарын

қайта

экскавациялауды

ң аршу

жұмыстары

Күнділекті Жұмсақ тау

жыныстарындағ

ы аршу

жұмыстары

Үздіксіз

Аралық

қойманың

үстінен

Жартылай

жартасты тау

жыныстардағы

аршу және қазу

жұмыстары

Күнділекті Жұмсақ аршу

тау жыныстары

мен пайдалы

қазбаларды қазу

Бір тізбекті

Цикілді

Аралық

қойманың

үстінен

Жартасты аршу

тау жыныстары

мен пайдалы

қазбаларды қазу

Көліксіз Аралық

қойманың

үстінен

Тау жыныстарын

қайта

экскавациялауды

ң аршу

жұмыстары

Күнділекті Жұмсақ аршу

тау жыныстары

мен пайдалы

қазбаларды қазу

Үздіксіз

Аралық

қойманың

үстінен

Тасмалдаудың

ара қашықтығы

үлкен ршу және

қазып алу

жұмыстары

Күнділекті Қайта өңдеу

ментау

жыныстарын

бөлудің қазып

шығару

жұмыстары

Жан жаққа таралған

Цикілді

Аралық

қойманың

үстінен

Үлкен тереңдік

пен

тасмалдаудың

ара қашықтығы

кезіндегі аршу

тау жыныстар

мен пайдалы

қазбаларды қазу

20

Жабдықтар __________кешенінің және жеке звенолар құрылымы оның жұмысқа дайындығына, өнімділігін,

ағымдағы және жедел жоспарлауға және басқаруға әсер етеді.

1-кесте. Карьерлі машиналары мен механизімдер кешенінің құрлымдық сыныптамасы

Негіз. әдебиет 1[132-150]

Бақылау сұрақтары:

1.Механизацияның жинақтылығы дегеніміз не?

2.Технологиялық процестердің мәні неде?

3.Тау жыныстардың технологиялық процестерді жүргізуге кедергісі қандай

факторлармен анықталады?

4.Тау жыныстарын қазу қиындығы қандай параметрлермен сипатталады?

5.Кен жұмыстарын кешенді механикаландырудың негізгі принциптерін атаңыз.

6.Кешендегі механизация звеноларының саны неге байланысты?

7.Аралық қойманың болуы не болмауы екі кезекті механизация звеноларының өзара

байланысының қандай дәрежесін анықтайды?

3 дәріс. Кешенді құрал жабдықтын негізгі ұйымдастыру жұмыстары

Кешендегі негізгі жəне көмекші құрал жабдқтардың басты жұмытары бұрғылау аттыру

жəне экскаваторлы жұмыстары байланыстырмаса, онда көлікті жұмыстарға тікелей

байланысты.Кəзіргі ірі карьерлерде бір уақытта 30-40 бұрғылау құралдары, 20-30

экскаваторлар, он данадай локомотив құрамы немесе жүз авто машинелер жұмыс істей

алады. Бөлек __________жүк ағындары мен экскаваторлы блоктар жəне кен жарлар өз ара байланысты.

Осы себептерге байланысты прцестін тиімді орындалу үшін арнайы ұйымдастыру шаралары

мен қаражаттар керек.

Кешенді ұйымдастыру жұмыстарының жалпы мақсаты құрал жабдықтардың

техникалық мүмкіндігін қолдана отырыптехнологиялық, қауыпсыздық ережелері мен

өнімнің сапсын қамтамасыз ету талаптарын орындау шарттары болып табылады.

Кешенді ұйымдастыру жұмыстарының тапсырмалары:

-экскаватордың тиімді жұмыс тəртібін тау-кен жəне көмекші жұмыстар кешенімен

орналасқан;

-қосалды құрал жабдықтардың тиімді жəне келісілген жұмысы (экскаватормен бұрғылау

станогі, экскаватор қызмет көрсету көлігімен, соңғы үйінді құрал жабдығымен жəне с.с.);

-басқа экскаваторлардың ұйымдастыру жұмыстарының жəне қосалқы құрал жабдықтары

мен тау-кен жұмыстарының берілген даму шебін қамтамасыз етеді.

Тапсырмаларды шешу үшін тиімді ретпен жалғастыруін сақтап уақыт ішіндегі жəне бос

кеңстіктегі барлық бұрғылау, аттыру, экскаваторлы, көліктік, үйінді жəне олар мен

байланысты көмекші жұмыстар.

Бұрғылау аттыру жұмыстары. Бұрғылау станоктары көп жағдайларда тиеу және

көліктік жабдықтардың жеке кешендеріне бекітіледі. Бұл кезде механизация звеносы және

кешеннің тәуелсіз бөлігі ретінде бұрғылау станогының звеносы параллель болады.

Скважина б±рѓылау. Ќатты тау жыныстарын белгілі шамада ±саќтау ‰шін атылѓыш

заттар пайдаланады. Карьерде скважиналыќ зарядтарды жаппай аттыру т‰рі кењінен μріс

алѓан. М±нымен ќатар камералыќ зарядтармен ±саќтау єдісі жиі ќолдануды. Сондыќтан да

руда карьерінде негізгі б±рѓылау ж±мыстары єр т‰рлі диаметрлі скважина тесуге

баѓытталѓан. Карьерде скважина шарошты айнал=соќ, б±рма=соќ. тєсілдерімен

б±рѓыланады. Скважиналарды отпен ±њѓу тєсілі бар.

Руда карьерінде кењінен ќолданылатын шарошты б±рѓылау тєсілі. Б±л ‰шін 2СБШ-200,

СБШ-200Н, СБШ-250, СБШ-250МН,жєне СБШ-320 маркалы станоктар пайдаланады.

Б±рма соќ станоктары маѓмалы тау жыныстарын ±саќтауда жиі ќолданады. Б±рма- соќ

станоктар шарошты б±рѓылау ќондырѓыларына ќараѓанда єрі жењіл, єрі кострукциялыќ

т±рѓыдан ќарапайым келеді. Сондыќтан да м±ны тасымалдау оњай, єрі басќаруы онша

21

ќиындыќ тудырмайтындыќтан онымен ж±мыс жасау ыњѓайлы. Б±л станоктар кμлбеу

скважина б±ѓылауѓа да болады. Алайда б±л станоктармен жарыќшаќты жыныстарын

б±рѓылау тиімсіз.

Скважина отпен тесу тау жынысын жоѓарѓы температурада ќыздырып б±зуѓа

негізделген. М±нымен ќатты кварц жыныстарын б±рѓылаѓанда шарошты жєне б±рма соѓу

станоктарын ќолданудан тиімді. Сондыќтанда Криворж бассейіні карьерлерінде кварцты

темір кенішін ќазѓанда отпен б±рѓылау кењінен ќолдау тапты.

Скважина тесудіњ ендігі бір тєсілі айналымды б±рѓылау. Б±л бекімдігі орташа /f<10/

жєне ж±мсаќ жыныстарын ±саќтауда ќолданады. Скважина забойында ±саќ жыныс

т‰йіршіктерін тысќа шыѓарып т±ратын шнек орнатылѓандыќтан кейде м±ны шнекті

б±рѓылау дейді. Отандыќ μнеркєсіп жасайтын шнекті б±рѓы станогі мыналар; СБР-125, СБР-

160, СБР-200 жєне СВБ-2М. М±ныњ ішінде кењінен ќолданылатыны СВБ-211 станогі.

Кәзірг і кездегі жщғары өнімді станоктарды енгізу барысында бұрғылауды еәуір

тәулігіне екі ауысым мен уақытша демалыстармен (бір немесе екі жалпы жемалыс күндері)

бір апталық жұмыс кездеседі. Ұңғыманы бұрғылау күндізгі және түнгі ауысымдарда 1-2

сағат ауысым арасында үзіліс. Басқалай кезендерде бос ауысымдар (мысалы, жазғы

кезеннен қысқы кезенде өткен кезде) бұрғылаудың көлемін өсіру тау-кен ынғайлы

ұйымдастыру жұмыстарынқамтамасыз етеді.

1-сурет. Кертпештегі жұмыс блогінің гафикалық ауысым қалпы: а- бір жұмыс блогі; б

жəне в – қосылған блоктар кезіндегі бір блокті баяу жəне озып бұрғылау; П,Б,З,В,Э –

блоктардың жай-күйі: дайындау, бұрғылау, оқтау, жару, экскавациялау;

н, к,-индекстері-белгілі жұмыстардың басталу мен аяқталуы.

Жұмыс блоктарын жару реттік тəртіппен жалғасып жүргізледі егер бұрыланып жəне

оталған ұңғылар жарылмаса, келесі блокті бұрғылау жұргізілмейді (1-сур.). Белгілі сұлбаны

жарылған тау жыныстары жеткілікті жəне жұмыс шебінің аумағы кішкентай болғанда

(қызылып алынған ор жолдардың жұмыс алаңдары қысқа болса). Сұлбалардың кемшіліктері:

аттыру барысындағы қайта орын ауыстыру (150 м дейін) жəне бұрғылау мен экскавациялау

арасында байланыстары өте тығыз. Бұрғылау жұмыстары уақтынан қалып қойса толық

бұрғыланып бітпеген блокты жарады; осыған қарамастан алдынғы кездегі жарылып кеткен

блоктін шетінен жалғастырып бұрылай бастайды да бұ ған көп уақыт жұмалады (болктің

жанның тазалауды күту жəне ұңғыны бөлу, қайта бұрғылауға орынды ауыстыру). Бұрғылау

жұмыстарының қаншалықты сенімді болғаны мен блоктарды бұрғылау керісінше жару шек

арасына кері, бұл енəуір бастапқы блокті бұрғылаудың тұрып қалуын азайтып жəне

станоктің келесі жаруға дейінгі ұңғыны бұрғылумен қайта орының ауыстыруды біріктіруді

мүмкіндік береді (1, б-сурет).

22

Қазып шығару-тиеу, көліктік жəне төгу жұмыстары. Карьер экскаваторларының

көптүрлілігі олардың карьердің табиғи жағдайларына жəне жүкағындарына сəйкес келетін

модельдерін таңдауға мүмкіндік береді. Бір жүкағыны үшін (карьердің белгілі бір өндірістік

қуаты үшін) экскаваторлардың қажетті саны əртүрлі болуы мүмкін. Қазу-тиеу жабдығын

таңдағаннан кейін жабдықтар кешенінің барлық қалған звеноларының негізгі жəне көмекші

машиналары мен механизмдерінің типтері мен саны анықталады.

Параллельді жəне айқасқан құрылымды циклді қозғалысты жабдықтар кешені кезіндегі қазу-

тиеу жəне көліктік машиналар арасындағы сандық жəне сапалық өзара байланысты анықтаудың

əдістемелік амалы тармақталған құрылымды кешендері кезіндегідей. Бұл кезде кешеннің

өнімділігі оған кіретін экскаваторлардың (көліктік құралдардың да) суммарлық өнімділігіне тең,

ал тиеу-көліктік процестің біркелкі еместік дəрежесі əсіресе, көліктік құралдар қозғалысының

ашық циклі (кешеннің айқасқан құрылымы) кезінде төмендейді.

Жалпы технологиялық режимді ең алдымен кемерлердегі жүкағындарын дұрыс

жинақтау (оларды қосу немесе қайта топтастыру), сонымен қатар жолдардың даму жəне

алмастыру бекеттерінің орналасу сұлбасын өзгерту, жұмыстың жаңа жағдайлары мен

көлемдеріне сəйкес келетін тиеу жəне көліктік жабдықтардың үйлесімін таңдау арқылы

реттеуге болады. Бұл кезде поездың пайдалы салмағын (поездағы вагондар саны) барлық

жүкағындары үшін поездардың кез келген кенжарға немесе үйінділік экскаваторға ашық

қозғалысы (бекітілмеген) үшін бірдей сақтау керек.

Кен жұмыстарының дамуы барысында жүкағындарының жəне карьер тереңдігінің

ұлғаюы тасымалдау қашықтығының көбеюінен жəне трасса пішінінің күрделіленуінен

рейстің ұзаруымен байланысты, бұл жылжымалы составты пайдалану көрсеткіштерін

нашарлатады. Карьер тереңдігі мен жүкағынының ұлғаюынан жылжымалы составтың

қажеттігін қамтамасыз етудің екі жолы бар:

-поездың пайдалы салмағын жəне локомативтің қуатын өзгертпей жұмыс

локомотивосоставтарының санын көбейту; бұл егер карьер жолдарының өткізу қаблетінің

резерві немесе оны ұлғайту техникалық мүмкін болған жағдайда орындалады;

-поездың пайдалы салмағын арттыру жəне локомотивосоставтар санын көбейтпей,

қуатты локомотивтерді пайдалану; бұл шараға трассаның өткізу қаблеті əсер етпейді, бірақ

оны жүзеге асыру кезінде поезд ұзындығының ұлғаюына байланысты станция, бекет жəне

разъездер трассаларын ұзарту керек.

Бірінші жол карьер тереңдігі мен жүкағындары онша көп емес (10-15%) өзгерген кезде,

ал екіншісі осы көрсеткіштердің елеулі өзгеруі кезінде тиімді.

Автокөліктердің 27-40 т жүк көтергіштігі өте тиімді жəне екі ауысымды режеммен

үнемді жəне қызметін өсіруін мүмкіндік беретін техникалық қызмет көрсетуін

ұйымдастырып жақсару мен жөндеуін жəне үш ауысымдық режимге қарағанда 1,6-2 есеге

уақытын азайтуға болады, машиналдың жол саласынадұрыс шықпауын азайтады (1,3-1,6

есе), жұмыс уақытын қолдану коэффициентің өсіреді жəне экскаваторлардың өнімділігін

өсіреді, тасмалдауға шығындары азаяды. Жылжу құраманың жүк көтергіштігі екі

ауысымдық режиммен істедеде күрелі шығының көбеуіне көмектеспейді, əсіресе жоғарғы

қосымша машиналар есебімен үш ауысымдық режиммен қаражатты өсіре алмаймыз. Үш

ауысымдық режим қуатты автосамосвалдар 120-180 т жүк көтергіштігімен пайдалану өте

тиімді.

Негіз. әдебиет 2 [431-436]

Бақылау сұрақтары:

1.Трапециялар әдісінің мәні неде?

2.Қай жағдайда карьер алаңын бір ғана кескін негізінде тау-кен геометриялық талдау қажет?

3.Қай жағдайда карьер алаңын бір ғана орташа кескін негізінде тау-кен геометриялық талдау

қажет?

4.Қай жағдайда карьер алаңын барлық кескіндер негізінде тау-кен геометриялық талдау

қажет?

23

5.Қай жағдайда карьер алаңын кен жұмыстарының деңгейжиектік жоспарларын тұрғызу

негізінде тау-кен геометриялық талдау қажет және бұл қандай тәртіппен жүргізіледі?

4 дәріс. Қазып шығару және тасмалдау құрал жабдықтардың ауысымдық

пайдалану коэфициенттерінің өнімділігі.

Ашу машинасының жалпы жағдайдағы орташа өнімділігі жоспарлау мен нормалау

жұмыстарының тәсілімен анықталады

э.с. эф с кл и. р., Q¢ = Q¢ Т К К м3/ауысым, (1)

мұнда эф Q¢ -ашу машинасының тиімді өнімділігі, м3/сағат;

с Т - ауысым жалғасымы, сағат;

кл К - негзгі жұмыстағы ашу машинасын қолдану коэффициенті.

и. р. К - климатық шарттардың әсер ету коэффициенті;

. . . . . . ;

. . ТР

с

с п з о л ВСП в

ТР

с

c р п

и р К

Т

К Т Т Т Т Т

Т

T T

К

- - - -

=

-

= (2)

мұнда р.п. T -ауысымдар арасындағы жалпы уақыттын тәртібі, сағат;

п.з. Т -дайындап-аяқтау операциялардың жалғасымы, сағат;

о.л. Т -демалуға және жеке қажеттілікке жұмсалатын уақыт, сағат

ВСП Т -көмекші операциялардың орындалу уақытты (трассаның орыналасуы, кенжарды

қайта өңдеу, кенжар болатын кеңістікті тазалау және с.с.), сағат;

в Т - бір ауысымда кездесетің бұрғлау жұмыстарындағы кейдегі тоқтап қалулар, сағат;

ТР К - көліктің әсер етуін есепке алу коэффициенті (кенжарды тиелмей немесе

жүктелген көліктің қамтамасыз етуі).

Дайындап-аяқталу операцияларының уақыты мен демалыс пен жеке уақыт тәртібі

көмекші операциялардың қазлымның мөлшеріне сайкес қабылданып орындалады. Есептеу

барысында келесідей мәліметтермен қолдануға болады.

Бульдозерлер мен скреперлердің және тиегіштердің жұмысы п.з. Т =82 мин.

Экскаватордың жұмысы кезіндегі автомобилді көліктің кешенімен п.з. Т = 35 мин, ал темір

жол көлігімен п.з. Т = 45 мин. Жеке қажеттілікке жұмсалатың уақытты 10 мин. тең – деп

алынады.

Нақты тау –кен техникалық және ұйымдастырылған шаралармен ВСП Т және в Т

мәндері бойынша анықталады. Есептеу барысында жуықтап в Т =7¸10 мин және ВСП Т

=7¸10 мин (авто мобилді және конверлі көліктер кезінде); көмекші операцияларға темір

жол көлігіндегі поезддарды алмастыруға тырысады.

Скреперлер мен бульдозерлер жұмысы кезінде көліктің әсер ету коэффициенті ТР К =

1,0. Қызып- тиеу машинасының жұмысы конвейерлі көлікті кешенімен ТР К =0,95¸0,98.

Дөңгелек түріндегі көліктер үшін

,

C эф нер O

C

П о

П

ТР o V Q K t

V

t t

К t

+

=

+

=h = (3)

мұнда C V - көлік шаңағының сыйымдылығы, м3;

24

эф Q - экскаватордың тиімді өнімділігі, м3/сағат;

нер K - тиеу барысындағы кейде уақытша тоқтап қлу процесі тұрақсыздық

коэффициенті ( нер K »0,9);

O t - кенжардағы көліктердің алмасу уақытты, сағат.

Темір жол көлінің шамасы O t кезінде жолдардың даму сұлбалары және локомотив

құрамының жылжу жылдамдығы. Автомобильді көліктің орташа алмасу уақыты O t

=0,3¸0,5 мин.

Үйіндідегі кенжарды жүкпен толтырып тау жыныстарын құрамнан төгіп қоймалау

кезіндегі қамтамасыз ету коэффициенті.

,

P O

c

t t

t

ТР К + = (4)

c t , P t және O t - құрамдағы көлемдегі тау жыныстардың технологиялық шарттар

бойынша орташа минимальды төгу мен құрамдардың алмасуы, мин.

Үйінді экскаватордың тиімді өнімділіг (4) формулаға сайкес э.с. Q¢¢ көліктік шарттары

бойынша өтпейтің үйінді қабылданған мүмкндігінен аспайды ( эф T ), W¢¢ Q¢¢ £W¢¢ с.с. c p o t £ t + t .

c p o t ñt + t кезіндегі =1 ТР К . Егер тау жыныстарын құрамға жинастыруға келмесе және

төгуде баяу жүрсе c o t £ t коэффициентімен ТР К (4) формула бойынша мынандай түрде

анықталады c o t ñt

c p

c

ТР t t

K t

+

= .

Циклді түрде істейтің ашу машинасына климаттық коэффициенттер шамасы бұрыннан

бергілі нормаларға сайкес қазылады. Үздіксіз экскаватрлар үшін Ккл коэффициентінің мәні

ұсынылады 1-кестеде

1-кесте. Үздіксіз экскаватордың іс әрекетіне климаттық шараларының коэффициентік

мәнінің өнімділігіне әсерін тигізу

Аудандар Жылдағы айлар саны

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Оңтүстік 0,88* 0,88 0,92 0,96 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 0,97 0,94 0,92

0,92 0,92 0,96 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 0,97 0,94

Ортасы 0,85 0,85 0,89 0,92 0,97 1,0 1,0 1,0 1,0 0,94 0,91 0,89

0,9 0,9 0,92 0,96 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 0,96 0,92

Солтүстік 0,8 0,8 0,85 0,9 0,95 1,0 1,0 1,0 0,95 0,9 0,85 0,8

0,85 0,85 0,9 0,95 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 0,95 0,9 0,85

*алымындағы –аршу жұмыстарындағы экскаваторларға тиісті, ал бөліміндегі болса

қазып шығарып жатқан жұмыстар.

Локомотив құрамы мен автосамосвалдардың орташа өнімділігі

( ) , эф T Т Р.П. Т кл Q¢¢ = Q T -T h К м3/ауысым, (5)

мұндағы QТ – көліктік құрал жабдықтардың техникалық өнімділігі, м3/сағат, ηТ-жылжу

құрамасының технологиялық қажеттілікте есептелетің тиеу және жүру коэффициенті.

25

,

1

1

П ДВ

T h h

h

+ +

= (6)

мұнда П ДВ h ×жғне ×h - тиеу барысындағы жəне технологиялық тоқтап қалуларды

көліктерінің төмендеу өнімділігін есептеу:

,

( )

.

.

ТР Т ПР р

П ПР Т ПР

П ДВ L t

t t

bu

bu

h h

+

+

+ = å (7)

tп – құраманы (автомашинені) тиеу уақыты, сағат; å ПР t - жылжу кезіндегі қалған

уақыт, сағат, көліктік сұлбамен анықталады; β – жүру арақашықтығаын қолдану

коэффициенті; υт.пр. – жүрудің __________орташа техникалық жылдамдығы, км/сағат; tр - құраманы

(автомашинені) төгу уақыты, сағат.

Негіз. әдебиет 2 [436-439]

Бақылау сұрақтары:

1.Қарастырылған геометриялық талдау әдісінің мәні неде?

2.Жазық сілемдер кезіндегі карьер алаңдарын тау-кен геометриялық талдау үшін қандай бастапқы

мәліметтер қолданылады?

3.Жазық кенорындары үшін карьер алаңдарын тау-кен геометриялық талдау қандай тәртіппен

жүргізіледі?

4.Жату жағдайлары күрделі көлбеу кенорындарындағы карьер алаңдарын талдаудың

ерекшеліктері қандай?

5.Кен жұмыстарының бастапқы шебін орналастыру орнын таңдау неге байланысты?

5 дәріс. Тау-кен жұмысындағы геолого-маркшейдерлік қамтамасыз етуі

Мемлекеттік есепке алудың объектісіне ҚР дің жер қорының барлығы жатады. Бөлек

салаларда мүдделері мен міндеттерін есепке алу мен ведомстволық есепке алуды жүргізуге

қажеттілік туады. Мемлекеттік жер есебі белгілі жүйе болып, оған жердің сандық және

сапалық есебі кіреді. Оның даму заңдылығына жер категорияларының, жер учаскелерінің

және алаптардың аудандарын анықтау дәлдігін жоғарылату, жер сапасы сипаттамасын

кенейту жатады.

Жер есебіне барлық жер қоры әкімшілік-территориялық бірлікке бөлінген, жер

саннатары мен жерді пайдаланушылар, жер пайдалану мен алаптар жатады. Алаптардың

сапасы топырақ қабаты, топырақтың құнарлы заттармен қамтамасыз етігендігі, жер бедері,

жер оты қурамы қалындығы, мелиоративтік жағдайы және т.б. бойынша анықталады. Жер

есебі біріңғай әдіс бойынша, яғни жер санаттары мен бөлек аймақтар мәліметтерін

салыстуруды қамтамасыз етіп жүргізіледі. Мемлекеттік жер қоры жерді есепке алу объектісі

болғандықтан, барлық жерлер оның қурамына кіретініне, олар кімнің пайдалануы мен және

иеленуіне жататынына, оларды қазіргі кезде пайдаланатынына және пайдаланбайтынына

қарамастай есепке алынады.

Жерді есепке алуды жүргізудің негізгі шарты-оны өз уақтында және тоқтаусыз жүргізу.

Бұл принцип жердің жағдайы мен пайдалануында өтетін сандық және сапалық өзгерістерді

жүйелі есепке алу қажеттілігін тудырады. Жер есебі мәліметтері тек қана текстік құжаттар

болып көрініп қоймастан, жоспарлы картографиялық негізде міндетті түрде кескінделеді,

ақпараттарды (цифрлы кестелер, текст, графиктер, диаграммалар, картограммалар және

электронды карталар) беретін және сақтауға мүмкіндік беретін компьютер технологияларын

пайдалану мен магниттік тасымалдаушыларда есепті жүргізу айтарлықтай

жеңілдетілдірілген. Есептеуіш компьютерлік техникаларды және тексеру мен түсірістің ең

жетілділген әдістерін қолдану, республиканың жер қорын өз уақтында және дұрыс есепке

26

алуды жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады, ал сонымен қатар мемлекеттік жер кадастрын

ойдағыдай жүргізеді.

Жерді түгендеу (инвентаризациялау) жер есебінің құрам бөлігі, бір жолғы есепке алу

шарасы болып есептеледі. Оны жергілікті жерде, кадастрлық құжаттарда бар, тиісті

мәліметтерді табу мақсат пен қажеттілік туғанда жүргізеді. Бұл барыста табылған

анықтаулар кадастрлық мәліметтерге және бірінші кезекті есеп алуға енгізіледі. Негізгі есеп

алу міндеті. Барлық есептелінетін территорияның пайдаланатын және қайта бөлістірілетін

жердің сапалық жағдайын, өлшемін анықтау. Ауыл шаруашылық алқаптары, олардың

түрлері мен түр тармақтары бойынша анықталады: топтар, класстар, топ тармақтары

қурамы; механикалық қурамы бойынша топтық сипаттама беріледі, барлық ауыл

шаруашылық алқаптарын бағалау жүргізіледі. Алғашқы есепке алу барысындағы тіркелген

және анықталған мәліметтер уақыт өтуге байланысты талапқа сай болмай жарамсыз қалады.

Шаруашылық пайдалану процессінде жерді мен құрамында белгілі бір өзгерістер болады.

1-кесте. Кертештегі барлап пайдалану мен жару ұңғыларына керекті болатын ақпарат

Ұңғының бастапқы

координатасы

Байқаулардың берілгендері, %

1-қабат 2-қабат

Ұңғы

номері

Ұңғы

категориясы

x y Cu Mo Cu Mo

114 1 1600,25 0240,00 0,45 0,0065 0,37 -

115 1 1607,49 0240,36 0,77 0,0054 0,44 0,0067

116 1 1616,02 0239,64 0,68 0,0067 0,23 -

117 1 1625,07 0242,27 0,56 - 0,42 0,0058

.... .... .... .... .... .... .... ....

.... .... .... .... .... .... .... ....

190 1 1597,42 0284,21 0,31 - 0,65 0,0049

191 1 1606,2 0285,4 0,39 0,0049 0,64 0,0064

Сондықтан алғашқы есепке алу құжаттарына енгізілген мәліметтер ескіреді, оларды

жаңарту күнделікті есепке алуды жүргізуге алып келеді. Күнделікті есепке алу міндетіне

жердің саны мен сапасында, бөлінуінде болған өзгерістер туралы мәліметтерді анықтау және

жазу, алғашқы есепке алу барысында жіберілген қателерді табу мен тиісті анықтауларды

енгізу кіреді.

Жер балансын толтыру ережелері. Ауыл шаруашылығына арналған жерлердегі ауыл

шаруашылық алқаптары аудандарында болған өзгерістер жөніндегі анықтаманы жасау

тәртібі-барлық жерлерге және суармалы жерлерге бөлек жасалады.Бул анықтама – ауыл

шаруашылық алқаптарынының әр түрі бойынша баланс жасау үшін бастапқы құжат болып

табылады. Анықтама екі бөлімнен тұрады. Біріншісінде-аталған графаларда көрсетілген

себептер бойынша, өткенжылдың __________1-қантарынан келесі жылдың 1-қантарына дейінгі уақытта,

алқаптардың әр түрінің ұлгаюлары; екінші жартысында – сол кезенде және сол себептер

бойынша кішірбі көрсетіледі.

Негізгі жер пайдаланушылар мен жер учаскелері иелері жерлерің категориялары

бойынша аудандардың өзгеруі жөнінде анықтама жасау /22-форма, 5-қосымша/.

5-қосымшада – барлық жерлер категориялары мен негізгі ауыл шаруашылық

пайдаланушылар бойынша аудандардың өзгеруі кетіріледі. 5 – облыстық қосымшадағы

аумақтардың өзгеруі туралы 19 және 20 – графалар – басқа облыстармен және

мемлекеттермен өзгерістер болған жағдайда толтырылады.

Жерлер экспликациясын жасау /9 және 10 – қосымша/ 22 – форманың 9 – қосымшасы

облыс бойынша нәтижелермен бірге аудан көлемінде мыңдаған гектармен қөрсетіледі және

22 – форма жолдарының қөрсеткіштеріне сәкес болуы керекқажет. 22 және 22а –

формаларының 10 – қосымшасы әр жер пайдаланушы бойынша гектарда көрсетіледі және

алқаптар бойынша жалпы ауданы, соның ішінде бөлек жолдарда суармалы, тұрақты

27

пайдаланудағы, уақытша пайдаланудағы жерлер және ерекше қорғалатын аумақтар жерлері,

алғашқы пайдаланушылардан алынуынсыз жазылады.

1-сурет. Горизонттың __________ішіндегі ұңғылар нөмерлері (алымы) мен пайдалы

компоненттердің жинақталған құрамын (бөлімі) таңдалған түрлері :

1, 2, 3, 4 – бай, қатарлы, кедей және баланыстан тыс кендер; 5-бос тау жыныстар.

Елді мекендер бойынша жерлер экспликациясы әр қала, поселке және аулдық елді

мекен бойынша беріледі. Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және басқа ауыл

шаруашылық емес мақсаттағы жерлер, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар, орман және су

қоры жерлеріне объектілік экспликация беріледі.

2-сурет. Учасбелер бойынша опырлуларды бөліп (экскаваторлы кенжарлардың ішінде)

кендегі металлдар құрамы мен концетраттағы кеннің шығарып алу (алымындағы) және

сульфидті пішіндегі металдың құрамы (бөлімі)

Жердің санын есепке алу барысында тек жер қоры санаттарын жалпы ауданын анықтап

қоймай, сонымен бірге жер алқаптырының түрлері мен түрт тармақтары бойынша жер

сапасы мен аудандары туралы мағлұматтар алынады. Жерде есепке алу, жер алқаптырының

нақты өлшемдері мен жағадайларыбойынша жүргізіледі. Сонымен, алқаптар бойынша

белгілі бір жер классификациясы қолданылады. Ауыл шаруашылық алқаптарына: егістік

жерлер, көпжылдық екпе ағаштары, тынайтылған __________жерлер, шабындақ және жайлымдар

жатады. Егістік жерлерге – ауыл шаруашылық дақылдар егіліп, өнделетін және

пайдаланылатын таза жатқан жерлер жатады. Көпжылдық екпе ағаштарына – жеміс-жидек

өнімдерін, техникалық немесе дәрілік өнімдер алуға арналған, жасанды құрылған ағашты –

бұталы көшеттер, иеленген жерлер жатады. Бұлардың құрамына бақ, жүзімдік, жилектік,

жемісті питомник, плантациясы жатады.

Шабындықтың түрі мен жағдайын анықтау барысында ескерілетін маңызды

көрсеткіштерінің бірі – ондағы өсімдіктердің өсіп жетілуінің сапасы мен өзгешілігі болады.

28

Шабындықтың құрамы: мәдени, түбегейлі жақсартылған, таза, томарланған және орман

аралас, зиянды ласьанған (қоқым, соқым басқан), желінбейтін болып бөлінеді. Жайлымға –

мал жайлымы үшін жарамды көп жылдық жер оты өсімдіктері жамылған жерлер жатады.

Жайлымдар: түбегейлі жақсартылған, мәдені жайылым, отарлық жайылым, суландырылған

жайылым болып бөлінеді.

Негізгі: 2 [439-443]

Бақылау сұрақтары:

1.Ауыл шаруашылық алқаптары дегеніміз не ?

2.Тынайтылған жерлердің түрлері?

3.Шабындықтар мен жайылымдар түрлері?

4.Жерді есепке алудың мақсаты мен мазмұны?

5.Жерді инвентаризациялау мақсаты?

6.Жерді есепке алудың түрлері?

7.Жерді есепке алудың принциптері?

6 дәріс. Қазып шығару жұмыстарының сапасын қамтамасыз ету процестері

Қазылып шығарлатын пайдалы қазбалардың барлық жұмыс процестері сапасына сайкес

келеді. Көп қатарлы аттыру кезінде аттырылған жыныстар қорлары шамамен экскаватордың

айлық өнімділігіне тең. Жаппай аттырулар көлемі көбейіп, саны азайған сайын жабдықтар

кешенінің тоқтап тұру уақыты азаяды жəне тоқтап тұру шығындары да азаяды. Сонымен

қатар, аттырылған жыныстар көлемінің тым көбеюі айналым құралдарының тоқтауына алып

келеді. Сондықтан, қуатты карьерлер үшін (климаттық жағдайлары қалыпты жəне

аттырылған тау-кен қазындысын жаппай қазған кезде) аттырылатын блоктар саны мен

көлемінің, бір жылдағы жарылыс санының жəне олардың арасындағы уақыт

интервалдарының оңтайлы аймағы бар.

Есептеулер аттырылған тау-кен қазындысының қорлары қуатты карьерлерде (0,4・0,6)

Qк.м (Qк.м – карьердің тау-кен қазындысы бойынша айлық қуаты, м3) құрайды. Бұрғыланған

жыныстардың қорлары да (0,4・0,6)Qк.м. құрайды. Карьер жабдығының қуаты артқан кезде

жаппай аттырулар көлемін көбейтеді жəне қымбат жабдықтардың тоқтап тұру шығындарын

азайту үшін аттырулар санын азайтады. Қуатты карьерлерде ( в.г ³ 15 V ・20 млн. м3/жыл)

жаппай аттырулар көлемдері 500–700 мың м3 жəне одан да көп болуы мүмкін.

Аттырылатын жəне бұрғыланатын блоктардың белгілі көлемдері мен сызықтық

параметрлері бойынша, сонымен қатар, аттытырлған жəне бұрғыланған жыныстардың

ауысатын қорлары бойынша экскаватор блогының параметрлері анықталады.

Көптеген кен карьерлерінде аттырылатын бір блок көлемі сілемнің күрделі геологиялық

құрылымынан шектелуі мүмкін. Бұл кезде біруақытта 10-20 ұңғымалық зарядтан кем

аттырылады, бұл аттырулар санын көбейтіп, кен жұмыстарын ұйымдастыруды қиындатады.

Заполярья жағдайында жаппай аттырулар жəне аттырылатын блоктар көлемін анықтау

кезінде аттырлған тау-кен қазындысының қатуын, АЗ ұзақ уақыт ұңғыда болуынан

қасиеттерінің күрт төмендеуін, əсіресе көктемгі мезгілде бұрғыланған блоктардың тұру

уақытын қысқарту талаптарын ескеру қажет.

Ұңғылық зарядтарды бір жəне екі қатарлы аттыру кезінде жұмыстарды ұйымдастыруды

жеңілтеду үшін экскаватор блогы үш жұмыс блогына бөлінеді, біріншісінде қазу жəне тиеу

жұмыстары жүргізіледі, екіншісінде – ұңғыларды бұрғылау, ал үшіншісі аттырылған (немесе

жаңа бұрғыланған) немесе резервті болып табылады. Аттырылатын блоткар ұзындығы жəне

олардың орналасуы іргелес экскаватор блоктарындағы экскаваторлар мен бұрғылау

станоктарын шығармай кен жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік беруі керек. Блоктар

ұзындығын анықтау кезінде кемердегі көлік түрі жəне электр желілерінің болуы маңызды

роль атқарады. Автокөлік кезінде аттырылатын блоктар екі теміржол кезіндегіден қысқа

болуы мүмкін.

Жұмыс алаңдары тар карьерлерде (мысалы, тау беткейлері), аттырлған жыныс үйілімі

бірден екі-үш жұмыс деңгейжиегін жауып қалатын кезде каскадты аттыру қолданылады. Бұл

29

жағдайда карьердің бір секторында биіктігі бойынша іргелес үш-төрт кемер біруақытта

бұрғыланып, аттырылады. Бұрғылап-аттыру жұмыстарын бұлай ұйымдастыру экскаваторлар

мен көліктік құралдардың уақыт бойынша, əсіресе, аттырудан кейін (жол жасау,

теміржолдарды қайта ауыстырып салу, т.б.) тоқтап тұруын қысқартуға мүмкіндік береді,

бірақ, бұрғылау-аттыру, экскавторлық жəне жол жұмыстары графиктерін қатаң келістіруді

талап етеді. Аттырылған тау-кен қазындысының үлкен көлемін қамтамасыз ететін каскадты

аттыру ірі, жақсы ұйымдастырылған кəсіпорындарда тиімді.

Жартасты жəне жартылай жартасты бөлек кенорындарындағы тау қазбаларын ашып

игеру дің дйындау тəсілдері мынандай түрде кездеседі:

Дайындау тəсілдері (аттыруды) Ашу тəсілдері

1 2

Бір орнында аттыру Қиын сұрыптау

Горизантальді, құлатылған немесе ірі

қабаттармен бөлек жару

Əр бір қабаттағы орындарда немесе

қарапайым сұрыптау

Компонентерді аттылу бойынша бөлу Қарапайым сұрыптау

Экскаватордың өнімділігі сұрыптаудың тез арадағы мүмкіндігіне байланысты өзгеріп

отырады. Күрделі құрлымдық блоктардағы жару орындары пайдалы қазбалар мен бос тау

жыныстардың алмасып кетуіне əкелп соғады, бұл өз алдына қазып –тиеу жабдықтарыны

өнімділігін төмендетіп жəне жоғалым мен құнарсызданудың көбейуіне əсерін тигізеді.

Конвейерлік көлік өз алдына əр түрлі тау массасын бөлектеп тасмалдау алмайды, тек

жылжу жылдамдығына байланысты лентадағы бос тау жыныстарды мүмкіндік өнімі –деп

J £ 0,5¸0,6;м/ c бұл конвейер көлігінің өнімділігін азайтады.

Бөлек ашу кезіндегі пайдаланудың ауысымдық өнімділік коэффициенті Кр.в. төмендейді,

жуықтап алғанда: авто көліктер үшін 0,75 0,8 . . = ¸ р в K ; темір жол көлігіндегі 0,6 0,7 . . = ¸ р в K .

Қазылып алынған пайдалы қазбалардың сапасы келтіру үшін быраз кешенді шаралар

жүргізіп, оларды орташалау-деп атайдыОрташалау сапасы негізінен карьерде, кенді

дайындау фабрикаларында жəне қайтаөндейтін кəсіпорындарында.

Пайдалы қазбалардың сапалы көрсеткіш дəрежесін анықтау үшін орташлау

коэффицентімен бағаланады:

;

2

1

s

s

¢ = уср K ,

2

1

V

К V уср ¢¢ = (1)

мұндағы σ1 жəне σ2 – сапаның орташа квадраты ауытқу көрсеткішінің x орташа мəнінен

орташаланғаға дейін жəне орташалаудан кейін ( ;

1

2

1(2) -

= ån

s

s n-есептеу барысындағы

ауытқулар саны); ν1 жəне ν2 – сапалы көрсеткіштерінің (өзгермелі) вариациялау

коэффициенті жəне орташалауға дейін жəне кейін úû

ù

êë

é

= ( 1(2) )100%

1(2) x

s

n .

Негіз. əдебиет 2 [443-445]

Бақылау сұрақтары:

1. Көліктік жəне сақтандыру бермаларының ені қандай факторларға байланысты?

2. Кен жұмыстарының тереңдеу қарқындылығына қандай факторлар əсер етеді?

3. Кертпештегі жұмыс шебінің жылжу жылдамдығына қандай факторлар əсер етеді?

4. Кертпештегі өндіру жұмыстары шебінің созылымына қандай факторлар əсер етеді?

30

7 дәріс. Пайдалы қабаларды күнделекті орташалау сапасы

Ашу кезінде пайдалы қазбалар сапасы кенжарлы орташалауда пайда болады. Жару

орындары мен әр түрлі типті пайдалы қазбалардың араласуына және сапасының

төмендетуіне әкеліп соғады.

Бір шөмішті экскаваторлар ашу жүргізілгенде орташаландыру мынандай түрде болады:

-қырып алулардың қалындықтары мен ұзындықтарын реттеу (кенжар биіктігіне дейін);

экскаватордың жұмысы барысында бір неше әр түрлі қабатшалар алынып кетеді және

Куср=1,5÷2;

- пайдалы қазбалар бөлек аудандағы кенжарлардан ауыспалы ашу мен тиеулердің

сапасы әр түрлі болады (орташалаумен сұрыптаудың қйындығы);

-конустық аралықпен (1, а-сур.) немесе штабаельдеудің (1, б-сур.) көліктік

шаңақтарға пайдалы қазбаларды тиеу алдыңда; кен (көмір) қабатының b орташа қалындығы

бір шөмішті сиымдылықпен Е үлкен емес (b=3E : πhr) және кенжардың аудандарынан

шығарғанда оларды жақысылап кеннің әр түрлі құрамын араластыруға болады.

1-сурет. Пайдалы қазбаларды конусты және штабельді кенжарларда орташаландыру.

Роторлы экскаваторлар кен жарларында ашу тік қазып алуменырғақты түрде қазбалар

сапасын түзейді.

Жаңа кенорындарын немесе карьер алаңының кезекті учаскелерін игеру жер бетін

дайындаудан басталады. Бұл кезде өзен арналарын бұру, көл суларын ағызу, ормандарды

кесу, карьер алаңдарын жер үсті суларынан дренаждық арықтар жүйесі арқылы шектеу үшін

арнайы, кейде қымбат жəне күрделі инженерлік жұмыстар жүргізіледі. Жер бетін дайындау

кезінде топырақ қабатын жинау жəне əрі қарай пайдалану мақсатында қоймалау, жер бетін

тегістеу, тау-кен жабдығын монтаждау үшін арнайы алаңдар жасау, кен учаскелеріне жəне

үйінділерге біріншілік автокөлік жəне теміржол жолдарын жасақтау жұмыстары жүргізіледі.

Əдетте жер бетін дайындаумен қатар карьер алаңы немесе жеке учаскелеріндегі тау

жынысы массивін құрғату жұмыстары жүргізіледі. Қажетті жағдайларда, жыныстар сырғу

жəне опырылуға бейім болған кезде, тау жынысы массивінің жағдаулық учаскелерінің

бекемділігін арттыру жұмыстары жүргізіледі.

Кенорнын толық немесе жартылай дайындау жəне құрғату тау-кен күрделі

жұмыстарына көшуге мүмкіндік береді. Оған жабынды жыныстарды қазып алу, күрделі,

тілме оржолдарды жəне қазаншұңқырларды жүргізу, сонымен қатар аршу жəне өндіру

жұмыстарын жобаға сəйкес жүйелі түрде жүргізуге мүмкіндік беретін төсеме жасау

жұмыстары жатады.

Карьер құрылысы кезеңінде оны тұтынуға беруге дейін жүргізілетін тау-кен

күрделі жұмыстары тау-кен құрылыстық жұмыстары деп аталады. Оған сонымен

қатар карьер құрылысы кезеңіндегі өндіру жұмыстары (жолай өндіру) жəне көліктік

коммуникацияларды жасақтау жұмыстары жатады.

Əдетте қорлардың бітуімен немесе жерасты қазу тəсіліне көшу қажеттілігімен

байланысты кенорнын ашық тəсілмен қазудың соңғы сатысы кен жұмыстарының ｫөшуｻ

(жою) кезеңі деп аталады, ол кейде бірнеше жылға созылады.

31

Сонымен, пайдалы қазба кенорындарын игеру экономикалық дамудың қажетті факторы

бола отырып, бірқатар экономикалық жəне экологиялық зиян тигізеді. Бұл зиянды

минимальдау – тау-кен өндірісінің негізгі міндеттерінің бірі, ол кенорнын игерудің барлық

кезеңдерінде шешілуі керек – карьерлерді жобалаудан бастап тау-кен техникалық жəне

биологиялық рекультивацияға дейін.

Пайдалы қазбаларды қазу, қопсыту, тиеу, қайта аударып тиеу, тасымалдау жəне ұсату

кезіндегі шаңның шығу қарқындылығын тау жыныстары массивіне немесе үйіліміне су

бүрку жəне беттік-автивті заттармен бүрку арқылы төмендетеді. Ауалық-механикалық

көбіктерді пайдаланып, шаң шығу көздерін оқшаулау ұсату-сорттау фабрикаларында және

конвейерлерде жүргізіледі.

Тағы да бір экологиялық және экономикалық тиімді шаралардың бірі карьер алаңын

немесе оның учаскесін қоршаған су деңгейжиегінен тау жыныстары массивінде

фильтрацияға қарсы перде жасау арқылы оқшаулау.

Қазып – тиеп және көліктік жабдықтардыңкен ағынындағы орташа сапасы

,

...

...

1 2

1 1 2 2

n

n n

ср

q q q q

l l l

l l l

+ + +

+ + +

= (2)

мұндағы q1, q2, ..., qn - бірінші, екінші және с.с. кен кенжарындағы сапасының

көрсеткіштері;

λ1, λ2, …, λn - бірінші, екінші және с.с. Ту кенжардағы уақыт ішіндегі көліктік

ағындардың қарқындылығы.

Пайдалы қазбаларды кенжар арасындағы орташаландыру кезіндегі қазу

экскаваторыныңпайдалану өнімділігінің төмендету коэффициенті экскаваторлар саны мен

жақындатлып қабылдануына болады:

екі экскаваторларда – 0,5

үш экскаваторларда – 0,65

төрт экскаваторларда – 0,75

бес және оданда көп экскаваторларда – 0,8

Эксплуатациялық кен жұмыстары келесі түрлерге бөлінеді:

- тау-кен дайындау жұмыстары, яғни аршу жəне тілме тау-кен қазбаларын жүргізу;

- аршу жұмыстары, яғни бос жыныстарды жəне кондициялық емес пайдалы

қазбаларды қазып алу жəне үйіндіге тасымалдау;

- өндіру жұмыстары, яғни пайдалы қазбаны қазып алу жəне қоймаларға немесе

тұтынушыға жеткізу.

Процестік қуатына толық жетпеген карьерді пайдалануға бергеннен кейін карьердің

кезектік учаскелерінде тау-кен күрделі жұмыстарын жүргізу жалғастырылады. Оларды

пайдалануға қосқаннан кейін карьердің өндірістік қуаты жобалық деңгейге дейін кезеңдеп

өсіріледі. Карьерді пайдалануға беруден оның жобалық қуатына жеткенге дейінгі кезеңді

карьердің жобалық қуатын игеру кезеңі - деп атайды.

32

2-сурет. Үйінділеу типінің орташалау қоймалары

Эстакадалық қоймаларды көп жағдайларды конвейерлік реттеулер бойынша

аралықтары 30-50 м (3-сур.). Жартылай конусты штабельдерді әсерін ұзындық пен еніне

сәйкестігі сақталады ³ 6.

ш

ш

B

L

3-сурет. Магнитагорсктері темір кенің қазып шығаратын карьердегі эстакадалық

орташалау қоймасының сұлбасы

Эстакадасы жоқ қоймаларды (4-сур, а) бір немесе екі консольті кендердің салу

(үйінділер типтерімен) қатарлармен жинастырып жүздеп салады.

33

4-сурет. Эстакадасы жоқ қоймалар:

1-орташаланған кендерді тасмалдау конвйірлері; 2-кенді штабельдерге тиеу

конвейерлері; 3, 4 – толған және толуға аз қалған штабельдер; 5-кенді салушы; 6-тиеу

машиналары.

Негіз. əдебиет 2 [445-450]

Бақылау сұрақтары:

1. Карьер жұмысын жылдық, айлық, ауысымдық жоспарлауда қандай бастапқы

мəліметтер алынады?

2. Карьер қызметін бес жылдық мерзімге жоспарлау кезінде қандай мəселелер кешені

шешіледі?

3. Кен __________жұмыстарын жылдық жоспарлау кезінде қандай мəселелер шешіледі?

4. Кен жұмыстарын айлық жоспарлау сатысын сипаттаңыз.

5. Ауысымды жоспарлау кезінде қандай көрсеткіштер анықталады?

8 дəріс. Жоспарлаудың, басқарудың жəне есепке алудың құрлымы мен негізігі

тапсырмалары

Көрсетілген қазбалар, яғни тілме оржолдар (қазаншұңқырлар), аршу және өндіру

кемерлері кенорнын қаз жобасында қарастырылған жағдайына жеткенше әрдайым

қозғалыста болады. Сондықтан, қазу жүйесі де карьердің қозғалмалы, динамикалық

объектісі болып табылады.

Қазу жүйесіне де жалпы алғанда кез келген жүйе сияқты ұйым, құрылым, байланыс

және қызмет тән.

Ұйым жүйедегі элементтердің реттілігін және олардың өзара қатнасын сипаттайтын

қасиеттер кешенін білдіреді. Мысалы, дайындау және тазарту қазбалары карьер алаңында

өздігінен орналаса алмайды. Олар жүйенің қалыпты қызметін қамтамасыз ету үшін белгілі бір

норматив бойынша орналасады. Кез келген ұйымға деңгейлер иерархиясы тән. Қарастырылған

жағдайда жүйе – бұл «пайдалы қазбаларды қазу жүйесі», ал оның элементтері: дайындау және

тазарту қазбалары, яғни тілме оржолдар (қазаншұңқырлар) және жұмыс кемерлері.

Құрылым деп элементтер мен оларды бір бүтінге біріктіру тәсілдерінің жиынтығын

айтады (бұл элементтер арасындағы механикалық байланыс). Пайдалы қазбаларды қазу

жүйесінде жұмыс кемерлері мен жұмыс алаңдары қарастырылады. Барлық жұмыс

34

кемерлеріндегі жұмыс алаңдарының өлшемдері жүйенің қалыпты жұмысы үшін белгіленген

минимальді мәнінен аз болмауы керек.

Жалпы алғанда байланыс термині жеке элементтерді жүйеге біріктіру дегенді білдіреді.

Байланыстар пішіні, мәні, мағынасы бойынша әр алуан. Біздің жағдайда жеке элементтер –

тау-кен қазбаларын қазу жүйесіне заттық байланыс біріктіреді, яғни әрбір кен қазбасынан

қазып алынатын тау-кен қазындысының көлемі. Бұл байланыс жүйе қызметі процесінде

өзгеріп отырады.

Кез келген жүйе белгілі бір қызмет атқарады – жай ғана өмір сүреді; басқа жүйенің қызмет

ету аймағы болып табылады; басқа жүйеге қызмет етеді және т.б. Пайдалы қазбаларды қазу

жүйесі жер қойнауынан белгілі бір көлемді және қажетті сапалы тау жыныстарын тұрақты қазып

алуды қамтамасыз ету қызметін атқарады. Ол жоғары деңгейден жүйеге «пайдалы қазбалар

кенорындарын пайдалануға» қызмет етеді және басқа жүйенің «өндіру және аршу жұмыстарының

технологиялық кешендерінің» қызмет __________ету аймағы болып табылады.

Пайдалы қазбаларды қазу жүйесін кез келген жүйе сияқты жүйе құрылысы мен құрамын

көрсететін құрылымды модель ретінде қарастыруға болады. Қазу жүйесінің құрылымды

моделі 20-суретте келтірілген. Мұнда 1, 2,.., N элементтер (жұмыс кемерлері) қазу жүйесін S

құрайды, ол қоршаған ортаның (карьер алаңы) Q құрамды бөлігі болып табылады. S

жүйесінде тағы да T «кен жұмыстарының технологиялық кешендері» жүйесі қызмет

атқарады, ол қазу жүйесі элементтерінің параметрлеріне күшті әсер етеді.

Сонымен, берілген пайдалы қазбаларды ашық қазу жүйесінде ашық кен жұмыстары

түсінігінің мәні толық ашылады, барлық жүйелік принциптер сақталады: бүтінділік,

иерархиялылық, құрылымдылық, жүйе мен ортаның өзара тәуелділігі. Ол жер қойнауынан

пайдалы қазбаларды ашық тәсілмен қазып алу кезіндегі дайындау, аршу және өндіру

қазбаларының өзара байланысы мен өзара тәуелділігі жиынтығын сипаттайды.

Дайындау, аршу және өндіру қазбаларының карьер алаңында дамуы пайдалы қазбаның

жатуының тау-кен геологиялық жағдайларымен анықталады. Бұл қазбаларда тау-кен дайындау,

аршу және өндіру жұмыстарын жүргізу тау-кен технологиясы арқылы іске асады. Егер қазу

жүйесі – реттелген тау-кен қазбаларының жиынтығы болса, онда технология – кен жұмыстарын

жүргізу тәсілдерінің жиынтығы. Сонымен, тау-кен қазбалары қазу жүйесінің объектісі, ал тау-

кен жұмыстары – технология объектісі болып табылады. Бұл ерекшелік белгілер ашық кен

жұмыстарының қазу жүйесі мен технологиясы арасында нақты шектеу қояды.

Осыған байланысты пайдалы қазбаларды ашық қазу жүйесінің сыныптамасы

қарастырылатын тау-кен геологиялық жағдайларда дайындау және тазарту қазбаларынң

карьер алаңында дамуымен байланысты табиғи-техникалық белгілерге негізделуі керек.

Амадемик В.В.Ржевский бойынша сыныптамалық белгі ретінде тау-кен жұмыстарын

карьер алаңында жүргізу тәртібі мен кезегі алынған. Акад. В.В.Ржевский қалыңдығы 50 м

дейінгі жазық және жайпақ сілемдерді қазу кезінде тау-кен дайындау жұмыстары

аяқталғаннан кейін аршу және өндіру жұмыстарының алғашқы шебі жасалатынын атап

көрсетеді. Сонымен, кенорнын пайдалану кезеңінде жұмыс кемерлерінің тұрақты биіктікті

қиябеті жазық бағытта жылжиды. Аршу және өндіру жұмыстарының мұндай жиынтығы

пайдалы қазбаларды тегіс (сплошная) қазу жүйесін құрайды. Мұндай қазу жүйесі кезінде

ішкі үйінді салуға жағдай туады.

Көлбеу, күрт және қуатты жайпақ сілемдерді қазу кезінде дайындау қазбалары карьер

құрылысы кезінде де, жаңа деңгейжиектерді ашу және оларда аршу және өндіру

жұмыстарының алғашқы шебін жасау үшін оны пайдалану кезінде де жүргізіледі. Жұмыс

кемерлерінің шебі бұл жағдайда да горизонталь бағытта жобалық жағдайына дейін

жылжиды. Сонымен қатар, дайындау қазбалары кезектегі төмен жатқан жұмыс кемерін

қазылымға қосуды қамтамасыз етеді. Дайындау, аршу және өндіру қазбаларының мұндай

өзара байланысты жиынтығы тереңдейтін қазу жүйесі деп аталады (21, б сурет).

Бір карьер шегіндегі жеке кенорындарын пайдаланудың әртүрлі кезеңдерін қазу кезінде

тау-кен қазбалары жиынтығының қарастырылған екі түрі де қолданылуы мүмкін. Мысалы,

карьер алаңындағы пайдалы қазбалардың бір бөлігі тереңдейтін қазу жүйесімен, ал қалған

35

бөлігі тегіс қазу жүйесімен (21, в сурет); немесе жоғарғы бөлігі – тегіс, төменгі бөлігі –

тереңдейтін қазу жүйесімен (21, г сурет) қазып алынуы мүмкін. Жалпы алғанда кенорнын

пайдалану бұл жағдайда тегіс және тереңдейтін қазу қазу жүйелерін біріктіру, яғни құрамды

қазу жүйесімен жүзеге асырылады.

Сонымен, пайдалы __________қазбалардың тау-кен геологиялық жағдайлары және өзара

байланысты, тәуелді дайындау, аршу және өндіру қазбалары жиынтығының карьер алаңында

жылжу сипаты бойынша үш түрлі ашық қазу жүйесін бөліп көрсетуге болады: тегіс,

тереңдейтін және құрамды. Бұл жүйелер жұмыс кемерлерінің карьер алаңы осіне және

нұсқасына қатысты жылжу бағыты бойынша акад. В.В.Ржевский сыныптамасына сәйкес

келесі түрлерге бөлінеді:

- бойлық, яғни жұмыс кемерлерінің біржағдаулы немесе екіжағдаулы шептері карьер

алаңының ұзын осіне параллель жылжиды;

- көлденең, яғни жұмыс кемерлерінің біржағдаулы немесе екіжағдаулы шептері карьер

алаңының қысқа осіне параллель жылжиды;

- веерлі, яғни жұмыс кемерлерінің шептері карьер алаңының ұзын осіне параллель жылжиды,

оның бұрылу бекеттері центрлі (жалпы) немесе бытыраңқы (екі немесе одан да көп) болады;

- сақиналы, яғни жұмыс кемерлерінің шептері карьер периметрі бойынша барлық

жағдауларын қамтиды және центрінен карьер алаңының нұсқасына немесе кері қарай

нұсқасынан центріне жылжиды.

Бұл жүйелер қосымша біржағдаулы, екіжағдаулы және т.б. бөлінеді.

Пайдалы қазбаларды ашық қазу жүйесінің негізгі параметрлеріне жатады: кемер

__________биіктігі, тілме оржол ені (қазаншұңқыр өлшемдері), жұмыс кемерлерінің қиябет бұрышы,

енбе ені, жұмыс алаңының ені, экскаватор блогының ұзындығы, шептерінің ұзындығы,

жұмыс кемерлерінің саны, жұмыс аймағының биіктігі және ені, карьердің жұмыс

жағдауының қиябет бұрышы, жұмыс аймағындағы жұмыс шептерінің түрлері бойынша

ұзындығы.

Карьердің кезекті деңгейжиегі ашылғаннан кейін көлденең ашу (күрделі) оржолмен оны

қазудың алғы шарттары жасалады. Кен жұмыстарының алғашқы шебін ұйымдастыру үшін

дайындау қазбасын – тілме оржол немесе тілме қазаншұңқыр – қазу жүйесінің бастапқы

элементін қазу керек. Тілме оржол ені қолданылатын қазу-тиеу жабдығының жұмыс

параметрлерін максимальді пайдалану және оржолды тиімді қазып өтуді қамтамасыз ету

жағдайымен анықталады. Тілме оржол биіктігі кемер биіктігіне тең, ал оның созылымы осы

деңгейжиек деңгейіндегі карьер алаңының ұзындығына немесе еніне жуық болады. Оған

күрделі оржол немесе оның осы деңгейжиек шегіндегі бөлігінің ұзындығы қосылмайды.

Тілме оржолдың бір немесе екі жағдауы кеңейтілгеннен кейін ол жұмыс кемеріне

айналады. Дайындау қазбасы қазылатын жыныс түріне байланысты өндіру немесе аршу

қазбасына – қазу жүйесінің келесі элементіне ауысады. Жоғарғы кемер қажетті көлемде

озғаннан кейін төмен жатқан деңгейжиекті ашу, яғни онда сәйкес дайындау қазбаларын

жүргізу мүмкіндігі туады. Барлық жағдайларда тілме оржол ашу қазбасының жалғасы болып

табылады. Жаңа деңгейжиектерді ашу және оларды кесу процесі карьердің ең төменгі

деңгейжиегі қазылымға қосылғанға дейін жүргізіледі.

Жұмыс кемерлері өзара жұмыс алаңдарымен қосылады. Әрбір деңгейжиектегі жұмыс

алаңы жұмыс кемерінің қажетті құрамды бөлігі болып табылады, себебі онсыз жұмыс кемері

жұмыс істей алмайды.

Жұмыс кемері қазу жүйесінің басты элементі, ал оның биіктігі – жүйенің негізгі

геометриялық параметрлері болып табылады. Кемер биіктігі бірқатар жалпы карьерлік

көрсеткіштерге тікелей әсер етеді: карьердің құрылыс мерзімі, тау-кен күрделі

жұмыстарының көлемі, жұмыс шебінің карьер ішіндегі жолдардың жалпы созылымы,

өндірілетін пайдалы қазба сапасы, карьердің өндірістік қуаты, қазу жүйесінің көрсеткіштері,

карьердің жұмыс және жұмыс жүргізілмейтін жағдауларының қиябет бұрыштары.

Кемер биіктігі жыныс массивінің физикалық-техникалық қасиеттеріне, сілемнің

геометриялық өлшемдеріне, кен жұмыстарынаң қабылданған технологиясына және қазу-

36

тиеу машиналарының жұмыс параметрлеріне байланысты. Ол аталған факторлардың әсерін

ескеру негізінде анықталады.

Қалыңдығы өте аз сілемдер бір кемермен қазылады: бұл кезде тік қалыңдығы

m 2 3 в £ ¸ м жазық сілемдерді бір шөмішті экскаваторлармен қазу тиімсіз. Жазық және

жайпақ сілемдерді қазу кезінде сілем мен жабынды жыныстар қалыңдығы кемерлер биіктігі

мен санын анықтайды. Бұл жағдайларда кемер биіктігі және қаттар мен олардың арасындағы

бос жыныс қабаттарының қалыңдығына байланысты. Сілем қалыңдығы (mр) қазу-тиеу

жабдығының максимальді қосу биіктігінен (Нч.m), көп емес немесе онша көп болмаған

жағдайда өндіру кемерінің биіктігі (hу) келесі түрде қабылданады:

Бос жыныс қабаттарын қазу кезінде де осы амал қолданылады.

Борпылдақ және жұмсақ жыныстарда қауіпсіздік ережелеріне сәйкес кемер биіктігі

экскаватордың максимальді көсу биіктігінен аспауы керек; яғни:

Көлбеу және күртқұлама сілемдерді қазу кезінде кемер биіктігі негізінен технологиялық

процестер көрсеткіштерімен, пайдалы қазба жоғалымы мен құнарсыздануымен, карьердің

қажетті өндірістік қуатымен анықталады. Кемер өскен сайын жыныстарды қазуға дайындау

және аттырылған жыныстарды тасымалдау, сонымен қатар кен алынған кеңістікті толтыру

шығындары азаятындығына байланысты hу мәнін үлкен алуға тырысады. Бірақ техникалық

пайдалану ережелеріне сәйкес кемер биіктігі жартасты және жартылай жартасты

жыныстарда экскаватордың максимальді көсу биіктігінен 1,5 еседен аспауы керек, яғни

Бұл кезде аттырылған жыныс үйілімінің биіктігі кемер биіктігінен 1,1 еседен аспауы

керек.

Негізгі әдебиет 2 [469- 475]

Бақылау сұрақтары:

1.Кен жұмыстары шебінің жылжуына қандай факторлар әсер етеді?

2.Кен жұмыстарының тереңдеу қарқындылығына қандай факторлар әсер етеді?

3.Іргелес кемерлердің өлшемдес дамуы қалай қамтамасыз етіледі?

4.Жазық және жайпақ сілемдерді қазу кезіндегі күнтізбектік графиктерді тұрғызу тәртібі.

9 дəріс. Жоспарлау, басқару жəне есепке алу жүйесіндегі ақпараттар

Жоспарлы-алдын ала жөндеулер жүйесін құрайтын күнделікті және кезеңдік жөндеулер,

жоспарлы ағымдағы, орташа, жылдық және күрделі жөндеулерді әрбір жөндеу аралық

кезеңдерде тау-кен және көліктік жабдықтардың өнімді және қауіпсіз жұмысын қамтамасыз

ететіндей жүргізу керек. Бірақ, карьер жабдығын пайдалану жағдайының өзгермелілігі, жеке

бөлшектер мен агрегаттардың фактілі және нормативтік қызмет мерзімдерінің сәйкес

келмеуі, жоспарлы-алдын ала жөндеулердің жоғары сапада орындала бермеулері

машиналардың қызметтен апаттық шығуларына алып келеді.

Бастапқы материал ретінде бос жыныс пен пайдалы қазбаның изоқуаттары және карьер

шекарасы көрсетілген топографиялық жоспарлар пайдаланылады. Жұмыс аймағының

қабылданған даму варианты үшін жұмыс шебінің бастапқы жағдайы, бірқатар аралық (кезеңдік)

және ақтық жағдайлары анықталады.

Карьерді пайданауға беруді тездету және күрделі қаражаттарды азайту үшін кен

жұмыстарын пайдалы қазба сілемі жер бетіне жақын орналасқан жерден бастайды және тау-

кен құрылыстық жұмыстардың минимальді көлемі кезінде келесі кезеңдерде жұмыс

деңгейжиектерін ашу мүмкіндігі және кен жұмыстарын кешенді механикаландырудың

жоғары деңгейін қамтамасыз ететін қазу жүйесі ескеріледі.

Карьердің өндіріс алаңының ғимараттар мен қондырғылар кешеніне кіреді:

· кен мен көмірді қабылдауға, сорттауға, қайта тиеуге арналған негізгі өндіріс

ғимараттары (технологиялық кешен) және ұсату, байыту фабрикалары;

· көмекші ғимараттар мен қондырғылар (дренаждық шахты, желтеду ғимараттары, Аз

қоймалары, т.б.);

37

· көліктік ғимараттар мен қондырғылар (теміржолдар, автожолдар, ковейерлік

эстакадалар, локомотив депосы, автогараждар және жөндеу-механикалық шаруашылық

(жөндеу алаңдары, механикалық шеберханалар, т.б.);

· қойма шаруашылығының қондырғылары (пайдалы қазбаның апаттық қоймалары,

әртүрлі материалдар мен қосымша бөлшектер қоймасы);

· энергетикалық шаруашылық ғимараттары мен қондырғылары (электр станциялары,

су сорғыш, компрессорлық станциялар, т.б.);

· әкімшіліктік-шаруашылықтық және тұрмыстық ғимараттар.

Барлық аталған объектілер біршама ауданды алады және өзара көліктік жүйелермен

және сыртқы инженерлік коммуникациялармен байланысады. Өзара байланысты өндірістік-

технологиялық, шаруашылықтық және тұрсымтық қондырғылар кешенінің жобасы негізгі

жоспар деп аталады.

Негізгі жоспар құрамына кіреді: ауданның және өндіріс алаңының сипаттамасы бар

түсініктеме жазба, кәсіпорынның үйлескен немесе жеке негізгі жоспары, онда барлық

жобаланатын ғимараттар көрсетіледі. Негізгі жоспар көрсеткішінде тау-кен иелігіндегі

өндіріс алаңының ауданы, құрылыс коэффициенті және негізгі жұмыстар көлемі беріледі.

Ірі карьерлер мен тау-кен байыту комбинаттарының негізгі жоспарын жобалау кезінде

келесіні қамтамасыз ету керек:

- тасымалдау қашықтығы мен өзіндік құнының аз болуы кезінде карьер алаңын ашу

және тау-кен қазындысын тасымалдаудың қолайлы жағдайларын қамтамасыз ететін карьер

көлігінің сұбасын жасау;

- байыту фабрикаларының, үйінділер мен қалдық қоймаларының өндіріс алаңдарын

жер бедеріне, инженерлік-геологиялық жағдайларға және жоспарлау және құрылыс

жұмыстары көлемінің минимумына сәйкес орналастыру;

- сыртқы көлік жоларын теміржол көлігін қолдуны мүмкіндігімен, жүк

станцияларының ыңғайлы орналасуымен жасау;

- тұрғын поселкесін негізгі жел бағытын ескеріп орналастыру.

Мысалы, негізгі жоспарда өндіріс алаңы күрделі оржол маңында поселкенің ық

жағында орналасқан.

Құрылыс алаңдарын пайдалы қазба сілемдерінің үстінде орналастыруға болмайды. Олар

аттыру жұмыстары жұмыстарынан 300-500 м қашықтықта орналасуы керек және барлық

көліктік коммуникациялардың тиімді сұлбасын қамтамасыз етуі керек.

Карьердің технологиялық кешені жоғарғы күрделі оржолдың сағасына жақын

орналасуы керек. Карьер ішіндегі теміржол көлігі кезінде бұл алаңда станциялар, жөндеу-

қоймалау блогы, локомотив депосы, т.б. орналасады. Автомобильді және конвейерлік көлік

кезінде өндіріс алаңының негізгі жоспарын жинақты орналастыруға болады.

Әкімшілік-тұрмыстық комбинаттар, асханалар, медпунктер және басқа да көмекші

қызмет ғимараттары жалпы блокта немесе шаң шығарушы объектілерден 50 м қашықтықта

жеке ғимаратта орналасады.

Өндіріс алаңдарының өлшемдерін және көлік және инженерлік коммуникациялар

ұзындығын қысқарту үшін өндірістік ғимараттар мен қондырғыларды блоктауға тырысады.

Бұл кездегі блоктар бағандар торы 12*18м және 12*24м көп қатарлы цехтардан тұрады. Олар

келесідей болады.

Жөндеу-қоймалау шаруашылығының блогы (механикалық және жөндеу шеберханасы,

қосымша бөлшектер мен материалдар қоймасы, т.б.) бір қабатты өндіріс ғимараты, ені 48-72

м, биіктігі 13м. Блок ішіне теміржол кіреді. Блоктың бүйірінде жабдықтарды сақтауға

арналған, кранмен жабдықталған, ашық алаң орналасады. Көмекші-тұрмыстық бөлмелер

блоктың ішінде орналасқан.

Әкімшіліктік-тұрмыстық блок әдетте биіктігі 10м және ені 12м екі қабатты ғимарат,

онда контора, диспетчерлік пункт, әкімшіліктік-тұрмыстық комбинат, химиялық

лаборатория, медпункт, асхана, т.б. орналасады.

38

Аталған блоктардан басқа локомотив депосы, шеберханалар, аспаптар мен материалдар

қоймалары, т.б. біріктіріледі. Автогараждар кезінде де ұқсас блоктар жасалады.

Өндіріс алаңында пайдалы қазба қоймалары ерекше орын алады. Олар карьердің,

өңдеуші цехтардың үздіксіз жұмыс істеуін, сонымен қатар пайдалы қазба сапасын басқару

үшін жасалады.

Атқаратын міндеттері бойынша қоймалар бөлінеді:

· тиеу қоймалары, сыртқы көліктің үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету үшін (қойма

сиымдылығы теміржол көлігінің сиымдылығынан кем болмауы керек);

· аралық — ұсату өнімдерін сақтау және соңғы өнімді үздіксіз шығару үшін;

· реттеуші және резервтік, карьер, сыртқы көлік жұмыстарының әртүрлі режимдері

кезінде қажет (сиымдылығы 10-15 тәуліктік өндірілімнен аспайды);

· апаттық — пайдалы қазбаны тиеу тоқтатылған уақытта қоймалау үшін.

Сақтау тәсілі бойынша қоймалар ашық және жабық (бункерлік) болып бөлінеді. Ашық

қоймалардың шығындары 2-3 есе аз және тиеу жұмыстарынің үлкен шебін жасауға

мүмкіндік береді. Бункерлік қоймалар пайдалы қазбаның гранулометриялық құрамының аз

өзгеруін, оны ірілігі бойынша дәл бөлуга, тиеу жұмыстарының аз шығынын қамтамасыз

етеді. Қоймаларды толытру және олардан тиеу үшін әртүрлі көліктік және тиеу-түсіру

машиналарын қолданады: автосамосвалдар, конвейерлер, грейферлі және басқа да крандар,

арқанды аспалы жолдар, экскаваторлар, тракторлы тиегіштер, скреперлер.

Егер карьер бірнеше тау-кен өндіруші кәсіпорны бар комбинат құрамына кірсе,

қоймалар байыту фабрикаларында немесе пайдалы қазбаны қабылдаудың басқа бекеттерінде

орналастырылады, олар тұтынушыға жалпы болып табылады.

Үйінділер жеке учаске болып табылады. Жалпы негізгі жоспарда үйіндіні дұрыс

орналастырудың маңызы зор. Үйінді шаруашылығы жобалау кезінде қойылатын жалпы

талаптардан (қажетті қабылдау қаблетін, адамдар мен механизмдердің қауіпсіз жұмысын,

үйінділеу жұмыстарының төмен өзіндік құнын қамтамасыз ету) басқа минимальді көліктік

қашықтық және олардың кен жұмыстарының дамуына кедергі келтірмейтін ыңғайлы

орналасуы қамтамасыз етілуі керек.

Үйінді шаруашылығының орналасу орнын таңдау кезінде барлық жағдайларда ішкі

үйінділерді жасауға тырысады.

Аршыма жыныстарды және көлік коммуникацияларын орналастыру үшін кен алынған

кеңістікте жеткілікт орын болуы керек. Сондықтан, ішкі үйінді жасау кезінде карьерді

пайдаланудың алғашқы кезеңінде аршыма жыныстар сыртқы үйіндіге шығарылады.

Сыртқы үйінділерді ауыл шаруашылығына жарамсыз жерлерге орналастыру керек.

Ағымдағы аршу және өндіру жұмыстарының қатнасымен, ең алдымен, карьердің тау-

кен қазындысы бойынша өндірістік қуаты анықталады, ол аршыма мен пайдалы қазба сілемі

қалыңдықтарының тұрақсыздығынан жеке кезеңдерде аршу жұмыстары жылдық

көлемдерінің өзгеруінен, оның жату жағдайынан, әртүрлі геологиялық бұзылулардың

болуынан, сілемде пайдалы компоненттің біркелкі емес таралуынан өзгеріп отыруы мүмкін.

Сонымен қатар, пайдалы қазбаны тұтынушы кәсіпорындар белгілі бір өндірістік қуатқа

есептелген және белгіленген сапалы пайдалы қазбаның тұрақты бір көлемін алуы керек.

Карьердегі кен жұмыстары режимін таңдау осы жағдайларға негізделеді.

Карьердің қызмет мерзімі 8-12 жыл (негізгі карьер жабдығының амортизациялық

мерзіміне сәйкес келеді) болған кезде экономикалық тиімділікке жету үшін ұзақ уақыт

кезеңінде аршу жұмыстарының жылдық көлемін тұрақты деңгейде ұстайды; ал карьердің

қызмет мерзімі ұзақ болған кезде жалпы жағдайда қызмет мерзімін жеке кезеңдерге бөледі,

оның әрқайсысы аршу жұмыстарының тұрақты жылдық көлемімен сипатталады; бұл

жұмыстардың көлемдері келесі кезеңге көшкенде көбейеді немесе азаяды.

Аршу жұмыстарының көлемдерімен ерекшелінетін карьердің жұмыс кезеңдері қазу

кезеңдері деп аталады. Карьердің қызмет мерзімі аз болғанда, кезеңтарға бөлмеуге

тырысады, ал мерзімі ұзақ болғанда бірнеше кезеңтарға бөлген дұрыс.

39

Бірінші жағдайда жұмыстарды орташа-эксплуатациялыққа жуық тұрақты ағымдағы

аршу коэффициентімен жүргізген жөн. Екінші жағдайда кен жұмыстары режимінің графигі

кезеңтар бойынша сатылы түрде өседі. Әрбір кезеңтың уақыт ұзақтығы негізгі жабдықтың

амортизациялық мерзімдерімен байланысты; кезеңтан кезеңқа көшу карьерді қайта

жаңғырту және ескірген тау-кен және көліктік жабдықты ауыстыру қажеттігі пайда болған

кезеңге сәйкес келтіріледі.

Әрбір кезеңтағы аршу жұмыстарының бірқалыпты көлемі кәсіпорынның тұрақты

экономикалық жұмыс істеуіне ықпал етеді. Кезең ішіндегі кен жұмыстарының біркелкі емес

режимі кейбір жылдары аршу жұмыстарының «шыңдық» (пиковых) көлемдерін орындауға

алып келеді. Бұл кезде қазудың экономикалық көрсеткіштері нашарлайды, себебі қысқа

кезеңде тау-кен және көліктік жабдық санын, энергия қуатын, жұмысшылар мен

қызметкерлер штатын көбейту, сонымен қатар қосымша көмекші цехтар мен тұрмыстық

қондырғыларды салу қажеттігі туады.

Кен жұмыстары режимінің біркелкі емес болуының кемшіліктері, әсіресе, қызмет

мерзімі қысқа карьерлерде және оларды еліміздің жеткіліксіз игерілген аудандарында салу

кезінде байқалады.

Карьердегі кен жұмыстарының тиімді режимін таңдау кәсіпорын тиімділігін арттыруда

және құралдар айналымын жылдамдатуда маңызды роль атқарады, табиғи жағдайлардың

өзгеруінен аршу коэффициенті мен пайдалы қазбаның өзіндік құны өзгерген кезде алдын ала

және аз тиімді шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.

Күнтізбектік кезеңтарға карьер дамуының көлемдік кезеңтары, яғни карьердің тереңдігі

бойынша және жоспардағы белгілі бір аралық нұсқалары сәйкес келеді. Мұндай кезеңтық

нұсқаларды, олардағы әрбір кемер бойынша жылдық нұсқаларды (кен жұмыстарының

жағдайы) анықтау – кен жұмыстарының тиімді режимін анықтау болып табылады.

Параллельді және айқасқан құрылымды циклді қозғалысты жабдықтар кешені кезіндегі қазу-

тиеу және көліктік машиналар арасындағы сандық және сапалық өзара байланысты анықтаудың

әдістемелік амалы тармақталған құрылымды кешендері кезіндегідей. Бұл кезде кешеннің

өнімділігі оған кіретін экскаваторлардың (көліктік құралдардың да) суммарлық өнімділігіне тең,

ал тиеу-көліктік процестің біркелкі еместік дәрежесі әсіресе, көліктік құралдар қозғалысының

ашық циклі (кешеннің айқасқан құрылымы) кезінде төмендейді.

Кешеннің жетекші тиеу және көліктік жабдықтарына қызмет көрсететін машиналар мен

механизмдер олармен аралық қоймалар арқылы өзара әрекеттеседі. Сондықтан бұл

жабдықтарды жинақтау үшін (бұрғылау, үйінділеу, көмекші) қазу-тиеу және көліктік

машиналар жұмысының белгілі бір технологиялық циклдерін бөлу керек. Технологиялық

циклдер жабдықтардың тиеу, көліктік және басқа да түрлерін жұмыс көлемдері және оларды

орындау мерзімдері бойынша біріктіреді. Бұл жағдайлардағы технологиялық циклдердің

жұмыс көлемдері аралық қоймалар сиымдылығын сипаттайды.

Айқасқан және параллель құрылымды кешендер үшін сәйкес қатынас үйінділік

тұйықтар және экскаваторлар суммасы үшін де болуы керек; және бос жыныстарды бір

үйінділік учаскеге қоймалау кезіндегі экскаватор-автомобиль-үйінді кешеніне де қатысты.

Плужном үйіндісалым және түсіру және үйінділеу учаскелерін бөлу кезінде, сонымен қатар

автокөлік кезінде үйіндісалу технологиялық циклінің уақыты жеке учаскелер

сиымдылығымен және кешеннің көліктік звеносының өнімділігімен анықталады.

Үйіндісалыммен байланысты ұзақтығы бойынша келесі технологиялық цикл – үйінділік

енбені жабу (отсыпка). Бұл цикл кешен құрылымына байланысты экскавторлық енбені қазу

циклімен қатаң немесе жеңіс байланысты.

Оқтау-аттыру кешенінің басқа көмекші операцияларын (АЗ дайындау, тиеу және аттыру

орындарына жеткізу, ұңғыны инертті материалдармен тығындау, т.б.) орындау үшін қажетті

машиналар мен механизмдердің өнімділігі мен саны жетекші машина – оқтағыш машина

немесе агрегат өнімділігіне сәйкес таңдалады.

Негіз. әдебиет 2 [475-480]

40

Бақылау сұрақтары:

1. Көліктік және үйінділік звено жұмысының тиімділігіне әсер ететін факторларды атаңыз.

2. Машиналардың жұмысқа дайындық коэффициенті нені сипаттайды және қалай

анықталады?

3. Машинаны уақыт бойынша пайдалану коэффициенті нені сипаттайды және қалай

анықталады?

4. Жабдықтардың жоспарлы тоқтап тұруына не жатады?

5. Эксплуатациялық тоқтап тұруға не жатады?

10 дəріс. Тау-кен жұмыстарын негізгі күнделекті жоспарлау

Тау –кен жұмыстарының күнделекті ай сайын жоспарлау кезінде ең алдымен қазып –

тиеу жұмыстарының жоспары жасалнады, ал кейінен бұрғылап аттыру, жөндеу, жолдар мен

тағы басқажұмыстардың жоспары құрылады.

Бір айдағы қазып-тиеу жұмыстарының жоспары – кертпештегі жұмыс шебінің әр бір

экскаваторларды орын орнымен қойып шығуды әрекет етеді (қазып бітіру ауданы) әр бір

аудандағы экскаватор жұмысының созылымдылығы, қазылып көлемі мен орындалудың

(пайдалы қазбалар сорттарымен) және аршу жұмыстары. Геологиялық, технологиялық,

ұйымдастырушылық және үнемділік шарттары жоспарын есептеп жасау барысында

ескерледі. Екі бір бірімен жалғасып жасалған доспарларда қазып тиеу жұмыстарын бір айға

жоспарлаумен қатар қазып шығару жұмыстарының және аршу жұмыстарын жоспарлау.

Жыныс бұзушы құрал-сайман (қашау,долото) қолданысы бойынша келесі қашауларға

бөлінеді;ұңғыма забойын барлық ауданы бойынша бұзатын тұтас бұрғылау қашауы,забой

орталығында жыныстар діңгегін(жыныс өзек)қалдырып сақина бойынша забойды бұзатын

мұнаралық бұрғылау қашауы,арнайы қызметті қашау.Жұмсақ жыныстарда ұңғымаларды

үңгілеу кезінде қалақшалық қашаулар,ал орташа берікті жыныстарда шарошкалық қашаулар

қолданылады.Қажалу типті қашаулар қатты жыныстарды бұрғылау кезінде

қолданылады,қалақшалық қашаулар тау жынысы кесумен бұзады.Екі қалақшалы мен үш

қалақшалы қашаулар кеңінен қолданылады.Жұмысы ұсату әрекетіне негізделген

шарошкалық қашаулардан үш шарошкалы кеңінен қолданылады.

Қ атты жыныстарда терең ұңғыларды роторлық пен турбинді бұрғылау кезінде

қолданылатын қажалу әрекеті қашаулардың ішінен алмазды және қатты қорытпамен

арқауланған фрезерлі қашаулар кеңінен таралған.

Ұ ңғыманы қайта бұрғылау(диаметрін ұлғайту)және әр түрлі апатты жұмыстар

кезінде арнайы қызметті қашаулар-ұштық,сатылық,қашау-кеңейткіштер мен қашау-фрездері

қолданылады.

Бұрғылау құбырлары қашауды бұрау мен оған жүктеме беру үшін,сонымен бірге

забойға жуу сұйықтығын жіберу үшін қызмет етеді.Бұрғылау құбырларын мұнараға қосу

құлыптармен ниппельдер көмегімен жүргізіледі.Жүргізуші бұрғылау құбырлары қалың

қабырғалы,олардың сыртқы беті алтыбұрышты және төртбұрышты пішінді болып

келеді.Осы құбырлар көмегімен ротордан бұрғылау құбырлар мұнарасына бұралу

беріледі.Бұрғыланатын ұңғымалардың вертикальдығын қамтамасыз ететін-центраторлар.

Ұңғыма конструкциясын таңдау көптеген геологиялық пен техникалық факторларға

байланысты,оның ішінде бірінші кезекте пайдалы қазбаны өндіру технологиясы,сулылық

деңгейжиектер мен өнімді шоғыр(сілем)тереңдігі мен қалыңдығы кіреді.

Ұңғыма конструкциясы:

1)бағыт беру үшін,ұңғыма сағасын(аузы)бектіту үшін қызмет ететін бейімдер,үлкен

тереңдікті ұңғымаларда ол жақсылап центрленедіжәне берік бекітіледі,үлкен емес тереңдікті

ұңғымаларда оны қолданбаса да болады.

2 )ұ ңғыманың жоғарғы бөлігін жауып тұратын және жоғарғы сұлулық

деңгейжиектерді оқшаулау сонымен бірге ұңғыма вертикальдығын қамтамасыз ететін

кондуктор,ол ұңғыма сағасына дейін цементті көтеру кезінде міндетті түрде цементтеледі.

41

3)шоғырға дейін түсетін отырғызу құбырлар мұнарасы (колонна),қатты су келімі

немесе опырылымдар байқалған кезде аралық отырғызу құбырлар мұнарасы түсіріліп,кейінгі

отырғызу кіші диаметрлі құбырлармен жүргізіледі.

Өндіруші ұңғымалар диаметрін анықтау кезінде жұмысшы мұнаралардың есептік

өлшемін алады,ол отырғызу құбырлар мен бұрғылау сайман диаметрін анықтайды.

Өндіруші ұңғымаларды циклдік-ағындық соғу (салу) әдісімен бұрғылайды. Шоғырды

ашу үрдісі үш сатыға бөлінеді: 1)ұңғыманы бұрғылау мен бекіту, 2)ұңғыманы зерттеу мен

оларды дайындаубойынша жұмыстар,3)ұңғыманы тазарту мен жұмысшы құбырлар

мұнарасымен жабдықтау.

Ө ндіруші ұңғымалар өнімді деңгейжиекке дейін кәдімгі мұнай,газ және басқа

ұңғымаларды бұрғылаумен бірдей болып келеді.Роторлы қондырғыларды пайдалану кезінде

шанаққа түсетін осьтік жүктемесі 300-500 кН 1м қашау диаметріне құрайды.Бұрғылаудың

жұмыс тәртібінде қашауға түсетін жүктеме 40-50% ұлғаяды.Жұмсақ жыныстарда жүктемені

шектеу қажет,өйткені сорып жер бетіне шламды толық шығара алмайды.Осы себеп бойынша

сайманды көтерудің алдында ұңғыманы жуу қажет.(жуу сұйықтық көлемі 2 ұңғыма

көлемінен аз болиауы тиіс).

За бойды қысылған ауамен үрлеу арқылы бұрғылау технологиясы кәдімгідей

бұрғылау су келімі жағдайларында жүргізілумен ерекшеленеді. Бұл кезде жоғарғы қысымды

компрессорлар қолданылады. Қысылған ауаның жоғарғы қысымы мен қажетті шығыны

ұңғымадан жуу сұйықтық діңгегін шығаруды,лақтыруды сонымен бірге жуу сұйықтығы мен

ұңғымаға келетін қат суларының тұрақты эрмифтирленуін қамтамасыз етеді. Тәжірибеде су

келімі 5м³/сағ жоғары болғанда,бұрғылау қат суларын біруақытта сору.

Т ә жірибеде жуу сұйықтық діңгегін (столб) ауалаумен(аэрация)бұрғылау тәсілі

кеңінен қолданылады. Бұл кезде кәдімгі жуумен бұрғылау технологиясы сақталады және

төменгі қысымды(0,6-0,8 мПа)компрессорлары қолданылады.Қат бойынша бұрғылау сумен

жуу технологиясы бойынша орындалады.Біруақытта диаметрі 127 немесе 146 мм болатын

қосымша құбыр мұнара мен отырғызу құбыр арасындағы сақиналы саңылауға

(зазор)қысылған ауаны сығады,ол тесік арқылы қосымша құбырлар мұнара ішіне

кіріп,ондағы жуу сұйықтығын ауалап жер бетіне шығарады. Мұндай бұрғылау тәсілі кезінде

қаттағы су қысымы жуу ерітінді мұнарасы мен ауа-сулы эмульсия қысымдарынан асқан

жағдайда забойдың кольматацияланбауына мүмкіндік береді.

Геотехникалық әдістер кезінде өндіруші ұңғымаларын бұрғылаудың ерекшеліктері

болып келесілер табылады:ұңғымалардың арнайы конструкциясын пайдалану,өнімді қат

және оның төбе мен табан жыныстарын жынысөзекті алу,сазды ерітіндісіз өнімді қатты яғни

пластты бұрғылау мысылы тұз плпсттарын бұрғылаған кезде ұңғыма күшті тұзды

ерітіндімен жуылады,ал күкірт пласттарын бұрғылаған кезде таза сумен.

Көп жағдайда бұрғылау кезінде жуу сұйықтығын қарқынды жұту байқалады,бұл

деңгейдің төмендеуі мен тұрақсыз аралықтарда ұңғыма қабырғаларының опырылуына алып

келеді.Жұтуға қарсы күрес үшін арнайы реагенттер-құрылымтүзушілер,

гельцементітізұстағыш қоспалар қолданылады. Құрылымтүзуші-реагенттер жуу

сұйықтығының тұтқырлығы мен оның тиксотропты қасиеттерін жоғарылатып сазды ерітінді

құрамына сұйық шыны (ерітінді көлемінің 5%-дейін),кальцийленген сода(6% дейін),инертті

қоспалар(үгінді,корд тамшығы,торф,слюда) 3% дейін көлемде қосылады. Гельцемент сазды

ерітіндісі мен цемент қоспасы болып табылады.Гелцементтің 1м³ дайындауына 0,6÷1

тығындау цементі 0,6÷0,7м³ сазды ерітіндісі кетеді.

Гельцементті ұңғыма забойына дейін кіргізіп бір тәуліктен кейін бұрғылауды қайта

бастайды.

Ш оғырды ашып болған соң,ұңғыманы отырғызылып цементтеледі.Тек цемент

қатқаннан кейін бұрғылауды шоғырдың толық қалыңдығына және төменгі жыныстарға

кішкене асыра бұрғылауды жалғастырады.

Ұңғыманы бекіту үрдісі екі сатыға бөлінеді: отырғызу құбырларын түсіру мен оларды

цементтеу.Ұңғымадағы отырғызу құбырлары күрделі кернеу де болады:тау жыныстарының

42

сыртқы қысымы,жұмысшы агенттер ағуынан болатын ішкі қысым,өз салмағы әсерінен

көлбеу созылу мен иілу,ал кейбір жағдайда температуралық ұзару.Отырғызу құбырларын

тұтас тартымды немесе тұтас шекемдеп жасайды.Ұңғымаларды жалғастырғыш немесе

пісіру(сварка)көмегімен қосады.

Отырғызу құбырларын түсіру алдында кавернометрмен ұңғыманың ішкі диаметрі

анықталады және цементті ерітіндісінің қажетті мөлшері есептеледі.Өндіру ұңғымаларын

цементтеу ұңғымаларды пайдалануға дайындаудың негізгі сәттерінің бірі болып

табылады.Цементтеуді аяқтағаннан кейін ұңғыманы цементті ерітіндісінің қатуы үшін 16-24

сағатта тыныштықта қалдырады.Ерітіндінің қату (ұсталу)уақытын арнайы қоспаларды қосу

жолымен өзгертуге болады.Тездеткіштер болып хлорлы натрий мен хлорлы кальций

табылады,оларды ерітіндіге құрғақ цемент массасының 2-3% мөлшерінде

қосады.Баяулатқыштар болып карбоксилметилцеллюлоз (КМЦ) табылады,ол құрғақ цемент

массасының 1%-дейін мөлшерде қосылады.Ерітінді қасиеттерін жақсарту үшін оған 30-40%

ұсақталған кварц құмын қосуға болады.

Қымталуға (герметичность)бұрғыланған ұңғымаларды сынау екі сатыда

жүргізіледі.Бірінші саты цементтің қатуынан кейін, бірақ цементті башмакты бұрғылауға

дейін жүргізіледі.Ұңғымалардың аз тереңде болуы кезінде мұнараны жұмысшы агенттің

қысымынан 2-3 есе артық қысыммен сынайды.Терең ұңғымаларды (1000м дейін)сынау 60-