1.2 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен болжаудың теориялық және методологиялық аспектілері

Республикалық бюджет жобасын дайындау үшін Қазақстан Республикасының Президенті бюджеттік комиссияны құрады. Бұл комиссия Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрілігімен енгізілген республикалық бюджет жобасының негізгі болжамдық көрсеткіштерін қарастырады.Бюджеттік процесте басты рөлді Қаржы Министрлігі атқарады. Ол ҚР-ның Президентінің жыл сайын халыққа үндеуін ескере отырып, территория дамуының экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспарының негізгі параметрлеріне негізделе отырып алдағы үш жылдық мерзімге мемлекеттік бюджеттің болжамдық көрсеткіштерін жасайды. Қазіргі уақытта Қазақстанда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімдік (бес жылдық) және ағымдағы (жылдық) индикативті жоспарлары құрылуда.Қоғамдық іс-әрекеттердің барлық аспектілерінің стратегиялық жоспарлануы және реттелуі бойынша практикалық жұмыстарды өкіметтің атқарушы органы Қазақстан Республикасының Үкіметі жүзеге асырады.Экономиканы реттеуге және жоспарлық жұмысқа тікелей қатысатын ҚР Үкіметінің жұмысшы органдарының жүйесіне, ең алдымен, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігін жатқызамыз. Бұл Министерства ҚР Үкіметінің кеңейтілген отырысында қарастырылатын квартал сайын “Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындысы” атты доклад құрайды. Мұнда аналитикалық және кестелі-графикалық материалдармен көрсетілген есепті мерзім ішіндегі экономика дамуының тенденциясына көңіл бөлінеді, қалыптасқан негативті факторларды шешудің жолдары көрсетіледі, және де алдағы кварталға экономикалық дамудың болжамы беріледі. Материалдар Министерствалар мен Агенстволардың, облыстардың, Алматы және Астана қалаларының, отандық және шетелдік эксперттердің ақпараттарына негізделеді.

Индикативті болжамды көрсеткіштерімен салыстыра отырып экономиканың нақты көрсеткіштерінің мониторингісі жүргізіледі. Пайда болған өзгерістердің негізінде ауытқудың себептері талданады және оларды жақсарту бойынша ұсыныстар беріледі.

ҚР-ның экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі басқаруды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады және заңнамамен көрсетілген аяда ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын, ҚР-ның стратегиялық жоспарын және ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспарын жасаудың салааралық үйлесуін басқаруды жүзеге асырады және ортамерзімге мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін және сәйкесінше қаржылық жылға республикалық бюджет жобасын құрастырады /8/.

Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын жасаумен ҚР-ның экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігінің құрылымдық бөлімшесі болып келетін экономикалық саясат және индикативті жоспарлау Департаменті айналысады.

Әлеуметтік-экономикалық дамудың көрсеткіштерінің нақты тізімі өкілетті органмен анықталады, яғни ол ҚР Қаржы Министрлігі және ҚР Ұлттық Банкісімен келісе отырып жұмыс істейтін, Қазақстан Республикасының экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі.

Республикалық индикативті жоспарды жүзеге асыру екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде алдағы қаржылық жылға республикалық және жергілікті бюджеттердің жоспарларының және алдағы үш жылдық мерзімге мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерінің құрылуының негізі болып табылатын Республикалық индикативті жоспар жасалынады. Министрлік орталық және жергілікті басқару органдарына, басқа да мемлекеттік органдарға, және де ұлттық компанияларға республикалық индикативті жоспар Баяндамасының құрылымы мен көрсеткіштерінің тізімін, формасын жібереді. Одан кейін Министрлік алдағы үш жылдық мерзімге арналған экономика дамуының макроэкономикалық көрсеткіштерінің болжамын жасайды және оны Республикалық бюджеттік комиссияға қарастыруға жібереді. Республикалық индикативті жоспардың Маңызды көрсеткіштерінің болжамы бюджеттік комиссиямен қолдауы жасалғаннан кейін Министірлік үш күндік мерзімде орталық және жергілікті атқарушы органдарға, басқа да мемлекеттік органдарға, және де ұлттық компанияларға жоспардың көрсеткіштерін қайта жібереді.

Екінші кезеңде елдің экономикасының дамуының болжамдық бағаларының нақты анықталуы және бюджеттік комиссиямен қарастырылғанын ескере отырып, бөлімдердің түзетілуі жүргізіледі.

Қазақстан Республикасында бюджеттің құрылуы бюджеттік тапсырыстардың қосылуына және бюджеттік ұйымдар арасында шектеулі қаражаттың ары қарай нақты бөлінуіне келіп тоқталуда. Нәтижесінде өз кезегінде төлемсіздік тізбегін әкелетін, несиелік қарыз тудыратын,”нақты емес” бюджет құрылатын. Әсіресе, арнайы шоттар мәселесін айта кету керек. Олардың бар болуы тиімді жоспарлау мәселесін бұзатын: тәжірибеде арнайы шоттар арқылы бір соманы қабылдау кезінде мемлекеттік органдар қосымша пайда алатын, сөйтіп, олар коммерциялық іс-әрекетке бағытталған және көбінесе, өздерінің негізгі функцияларына «тиімсіз» жұмыс істеген /8/.

Сонымен, бюджетті құру процессі мемлекеттің нақты мәселелерін шешуге көмектеспеді және де ең бастысы қабылдау керек болған шаралардың, және іске асыруға жататын бағдарламалардың қаржылық қамтамасыз ету сұрақтарын шешпеді. Бюджетті құру және қабылдау кезінде бағдарламалық приоритеттер есептелмеген жағдайда, елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін шешу өте қиын.

Мысалы, осы жылдың бірінші кварталында мемлекеттік бюджеттен әр түрлі бюджеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін 264,9 млрд.теңге шығындалған. Бұл көрсеткіш жылдың алғашқы үш айында әубастан жоспарланған шығынның сомасынан 80% аз шаманы құрайды. Айта кететін жайт, бұл жерде тек қана қажетті, бірақ жоспарланбаған нәрселерге бюджеттік қаражаттың шашылуы туралы айтылып тұрған жоқ,сонымен қатар облыстық өкілдердің республикалық бюджеттік комиссия алдында айқай-шумен қорғаған бағдарламаларының қаржыландырылусыз қалды деген сөз. Қаржы Министрлігігің есебі бойынша мұндай «қаржылық диетадан» зардап көргендер отынды-энергетикалық комплекс және жер қойнауын қолдану (мұнда бірінші кварталда жоспарланған істің тек жартысы ғана қаржыланд ырылған), ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау (60%-дан аз), мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік (70%-дан аз) /9/.

Көптеген аймақтарда бірінші кварталда өздерінің «аймақтық» қаражаттарын дұрыс қолдана алмаған. Бұл жерде көзге түскендер, олар Батыс Қазақстан, Қарағанды және Жамбыл облыстары, сонымен қатар Астана және Алматы қалалары. Бұнымен қатар басқа барлық аймақтарда қазна табысы бюджетті құрған кезде жоспарланғаннан көп болып шықты. Нәтижесінде, алғашқы үш ай қортындысы бойынша барлық аймақтарды қоса алғандағы фактілі табыстары шығындарынан асып түсіп, 22 млрд.теңгені құрады.

Бұл жоспарланбаған миллиардтар ең бастысы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің көп штаттарына және оның аймақтық бөлімшелеріне қарамастан, біздің елімізде сапалы бюджеттік жоспарлаудың жоқ екенін дәлелдейді.

Жалпы елде 1999 жылдан бастап жоспарлаудың жаңа жұмыстары жүргізіле басталған. Жаңа әдістер мен процедуралар бюджеттік қаражатты тиімді және нәтижелі босатуға көңіл аударумен бюджеттік жоспарлау процесіне енгізілді. Бұл, ең бастысы, қойылған мемлекеттік мақсатқа жету үшін қажетті осы мақсаттардың табыс көлемімен есебін, жоспарланатын жүйе үшін басты мақсаттарды шешуге бағытталуын, ресурстардың бір қалыпты концентрациясын, салық төлеуші қаражаттарының мүмкіншіліктерін және басқа да мемлекеттік табысты жалпы мемлекеттік бағдарламамен өлшемдеуді талап етеді.

Бюджеттік жоспарлаудың жақсаруына республикада бюджеттік бағдарламалау әдісінің енгізілуі ықпал етті. Бұл әдіс бағдарлама әкімшіліктері арасында ресурстарды бөлу, мемлекеттік приоритеттерді басқару мен құру үшін негіз болып табылады. Сонымен қатар бюджеттік бағдарламалаудың артықшылығы құрылатын бюджеттің негіздемелі болуын қамтамасыз ету, бағдарлама жасалуының нәтижесіне көңіл бөлу; транспарантты ақпаратты қоғамға көрсете алу мүмкіндігін ашу және есепберудің жоғары болуы болып табылады.

Бюджетті жоспарлау процесіндегі позитивті өзгерістерге қарамастан, тәжірибеде жаңа нормалардың іске асуы нашар болып келеді /10/. Оның ішінде негізгілері:

─ республикалық бюджетті құру кезіндегі есептелетін негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің толық бағаланбауы;

─ жергілікті бюджеттердің қаржылық міндеттерін жүзеге асыру кезінде белгілі бір қиыншылықтарға әкелетін, республикалық бюджет пайдасына келетін салықтық түсімдердің орталықтандырылуы;

─ мақсаттар мен мәселелердің негізделуінің жеткіліксіздігі;

─ жыл бойы республикалық бюджеттік бағдарламаның теңсіз орындалуы, және керісінше қаржылық жылдың соңында орындалуы;

─ бөлек республикалық бюджеттік бағдарламалардың орындалмауы немесе толық орындалмауы.

Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын әзiрлеу. Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган Республикалық бюджеттiк комиссия қабылдаған шешiмдердiң негiзiнде алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын жасап, оны Республикалық бюджеттiк комиссияның қарауына енгiзедi. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 1 тамызынан кешiктiрiлмей аяқталады. Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң жобасының мәтiнiнде: - алдағы қаржы жылындағы республикалық бюджет кiрiстерiнiң, шығындарының, операциялық сальдосының, таза бюджеттiк кредит беруiнiң, қаржы активтерiмен жүргiзiлетiн операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының (профицитiнiң), тапшылығын қаржыландырудың (профициттi пайдаланудың) көлемдерi;

- жалақының, зейнетақының, айлық есептiк көрсеткiштiң ең төменгi мөлшерi;

- жергiлiктi бюджеттерден республикалық бюджетке бюджеттiк алып қоюлар көлемi;

- республикалық бюджеттен жергiлiктi бюджеттерге берiлетiн бюджеттiк субвенциялар көлемi;

- Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң резервi мөлшерi;

- Қазақстан Республикасының мемлекеттiк кепiлдiктерi бойынша мiндеттемелердi орындау сомасы;

- Қазақстан Республикасының мемлекеттiк кепiлдiктер беру лимитi;

- Үкiметтiк борыш лимитi болады.

Республикалық бюджет жобасын қарау мен бекiту  туралы жалпы ережелер. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын Қазақстан Республикасының Үкiметi жоспарланып отырған жыл алдындағы жылдың 1 қыркүйегiнен кешiктiрмей Қазақстан Республикасының Парламентiне енгiзедi/12/. Қазақстан Республикасының Үкiметi алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасымен бiр мезгiлде мынадай құжаттарды және материалдарды:       1) әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмді жоспарын;       2) алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты;       3) республикалық бюджеттiк бағдарламалар паспорттарының жобаларын;       4) республикалық бюджеттiң түсiмдерi бойынша негiздемелер мен болжамдық есептердi;       5) соңғы есептiлiк күнгi жағдай бойынша мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген борыштың жайы туралы деректердi;       6) алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасында негiзге алынған шешiмдердi ашып көрсететiн түсiндiрме жазбаны табыс етедi.       Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасы Парламентi Палаталарының бiрлескен отырысында кемiнде екi оқылымда және ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешiктiрiлмей бекiтiледi /12/. Қазақстан Республикасының Парламентi ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейiн алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды қабылдамаған жағдайда, Қазастан Республикасының Президентi алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған республикалық қаржылық жоспар туралы жарлық шығаруға құқылы, ол республикалық бюджеттi Қазақстан Республикасының Парламентi бекiткенге дейiн қолданылады. Алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ағымдағы жылдың 30 желтоқсанынан кешiктiрiлмей алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының төрттен бiр бөлiгі көлемiнде бекiтiледi. Республикалық қаржы жоспарының атқарылуы осы Кодексте белгiленген тәртiппен жүзеге асырылады.       Кезектi қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған республикалық қаржылық жоспар бекiтiлген жағдайда, осы қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылғы 1 наурыздан кешiктiрiлмей тиiс. Бұл ретте аталған қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылдың бiрiншi тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескерiле отырып бекiтiледi. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң қосымшаларымен, Қазақстан Республикасы Президентiнiң алдағы қаржы жылының бiрiншi тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы қосымшаларымен бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.

Өкiлдi органдардың бюджет жобасын қарауының негізгі принциптерi

1. Өкiлдi органдар бюджет жобасын қараған кезде мынадай принциптердi ескереді:

• негiздiлiк принципiн;

• бюджеттiң теңдестiрiмдiлігін сақтау принципiн/13/. Негіздiлiк принципi депутаттардың бюджет жобасына өзгерiстер немесе толықтырулар енгiзу туралы кез келген ұсыныстары,  тиiстi есептердi оларға қоса тiркей отырып, осы түзетулердi енгiзудiң қажеттiгiн, олардың әлеуметтiк-экономикалық даму басымдықтарына сәйкестiгiн жазбаша баяндаумен қатар жүруге тиiс екендiгiн бiлдiредi.       Бюджеттiң теңдестiрiмдiлiгiн сақтау принципi депутаттар бюджет жобасына кез келген өзгерiс пен толықтыру енгiзген кезде бюджет тапшылығының мөлшерiн бюджет жобасында белгiленген деңгейден асырмай сақтау үшiн түсiмдердiң қосымша көздерi не қысқартылатын шығыстар айқындалуға тиiс екендiгін бiлдiредi.

Республикалық бюджет жобасын Қазақстан Республикасының Парламентiнде қарау. Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Мәжiлiсi мен Сенатының жалпы отырыстарында талқылау Қазақстан Республикасының Үкiметi уәкiлеттiк берген адамның (адамдардың) Қазақстан Республикасының орта мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму жоспары, орта мерзiмдi фискалдық саясат және тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы бойынша, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Төрағасының ақша-кредит саясаты бойынша баяндамаларын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Парламентiнiң палаталары уәкiлеттiк берген адамдардың заң жобасы бойынша қорытындыларымен қоса баяндамаларын қамтиды. Қазақстан Республикасы Парламентiнiң палаталары жалпы отырыстарда алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы бойынша республикалық бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерi басшыларының сөздерiн тыңдауға құқылы. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы Қазақстан Республикасы Парламентi палаталарының бiрлескен отырысында кемiнде екi оқылымда қаралады.       Талқылау Қазақстан Республикасының Үкiметi уәкiлеттiк берген адамның (адамдардың) Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi жоспары, орта мерзiмдi фискалдық саясат және тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөнiндегi, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Төрағасының ақша-кредит саясаты жөнiндегi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Палаталары уәкiлеттiк берген адамдардың заң жобасы бойынша қорытындыларымен қоса баяндамаларын қамтиды/14/.

Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджеттi бекiту Қазақстан Республикасы Парламентi палаталарының бiрлескен отырысында заң қабылдау арқылы жүзеге асырылады.