§ 3. Халықаралық жеке құқықтың қуқык саласы ретіндеп мәні

Халықаралық жеке құқықты құқықтың бір саласы ретінде басқа саладан айыра білу қажет.

Құқық жүйесіне байланысты бірқатар мәселелерді айтсақ, халықаралық жеке құқық басқа құқық салаларымен, атап айт-канда, азаматтық. құқықпенұқсас болып келеді. Жалпы бөлімде, халықаралық жеке құқықтың принциптері мен негізгі бастама-ларына байланысты жалпы ережелер де шоғырланған. Бұлар-дың қатарына коллизиялық ережелердің қызмет етуі, шетелдік құқықты қолдануды шектеу мәселелері, сыртқы мәселелер мен ішкі заңнаманың арақатынасы, шетел азаматтары мен заңды тұлғаларына ерекше құқықтық режимді белгілеу сияқты ережелерді жатқызуға болады.

Халықаралық жеке құқықтың ерекше бөлімі, әдеттегідей, негізгі институттардан тұрады: азаматтардың азаматтық құқықтық жағдайлары, мемлекеттердің ерекше құқықтық қаты-наска түсуші ретіндегі ерекшеліктері, меншік күқығы, мәмілелер, түрлі сипаттағы шарттар, зиян келтіру салдарынан пайда болатын міндеттемелер, интеллектуалдық меншік құқығымен байланысты нормалар, мұрагерлік, отбасы-некөлік, сонымен қатар, еңбектік қатынастар. Халықаралық жеке құқық жүйесінде халықаралық арбитраж туралы мәселе ерекше бөліп қарастырылады. Оны Халықаралық, жеке құқықтың құқықтық саласына енгізу бірқатар қиындықтар туғызады. Бұл тұрғыда көбіне айтылатыны халықаралық арбитраж халықаралық жеке құқықтың аясында калып коймай, сонымен қатар халықаралық процестің сұрағы болып табылады.

Дегенмен, халықаралық коммерциялык арбитражды халықаралық жеке құқықтың аясына жатқызған кезде оның мақсаты мен қолданылуын еске алсақ жетерліктей болатын сияқты.

Оны азаматтық процеске қосудың қажеттігі жоқ, себебі ұлттык. құқықтың бұл саласы сот мекемелерінін қызметін реттейді, ал арбитраж болса, қоғамдық аралық соттарды білдіреді.

Осыған орай, халықаралық процесті халықаралық, жеке құқықтың кұрамына енгізген дұрыс па деген сұрақ туывдайды. Құқық, ғылымында бұл тұрғыда біркелкі ойдынжоқекендігін айта кетейік. Бұл жердегі басты мәселе — шетелдік элемент ма-териалдық құқықтық салдармен қатар процессуалдық құқықтық салдар туғызуы мүмкін бе деген сұраққа жауаптың табылмауы.

§ 4. Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесінде алатын орны

Халықаралық жеке құқықтың түсінігі мен мәнін айкындап болғанан кейін біз тағы бір сұрақты қарастыруымыз қажет. Бұл сұрақ бізге халықаралық жеке құқықты құқық саласы ретінде айқындап, оның құқық жүйесіңде алатын орны қандай деген сұраққа жауап береді.

Аталған сұраққа жауап беру халықаралық құқықтың түсінігімен және оның құқықтық табиғатымен терен байланыс-та болып келеді, сондықтан да біз бұл тұрғыда да ғалымдардың ойларының көп ұшкырлығымен кездесеміз. Олар:

1) халықаралық жеке құқық кең аукымда алғанда халықаралық құқыққа жатады;

2) халықаралық жеке құқық мемлекеттің ішкі заңнамасы-ның кұрамына кіреді;

3) халықаралық жеке құқық бұл құқықтың кешенді саласы болып табылады, яғни ішінара халықаралық жария құқыққа және жеке құқыққа - мемлекеттің ішкі заңнамасына қатысты болып келеді.

Осы аталғандардын барлығының шеңберінде өздеріне тән айырмашылықтары бар.

Біздің көзқарасымыз бойынша осы тұста бірқатар қорытын-дыларды жасауға болады:

- халықаралық құқықтың халықаралық жария құқықпен тығыз байланысты екендігі даусыз, Бірақ бұл тұста ол жеке құқықпен — мемлекеггің ішкі заңнамасымен де тығыз байла-ныста болып табылады;

- халықаралық жеке құқықтың халықаралық. құқықпен тығыз байланыста болуына қарамастан, ол ішкі құқық жүйесіне кіреді.бұлқұқықтық реттеу пәнінен — жеке құқықтық қатынастардың мазмұнынан келіп шығады. Бұл қатынастар барлық, кезде мемлекеттің бастамасында (әрине бұл тұста мемлекеттің заңының астарында деген сөз) болып табылатын субъектілер —

14

жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың арасында болғандықтан жеке құқықтық реттеуге көп үшырайды. Халықаралық құқық-тык реттеу жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың арасындағы жеке қатынастарды реттеуге бағытталмағандығын білеміз;

— ішкі к.ұкык жүйесінде азаматтық (отбасылық және еңбек) құқықтың бір бөлігі болып табылмайды. Ол осы жүйеде өзбетін-дік орынға ие болып табылады, өйткені оның өзіне тән реттеу әдісі мен өзіндік пәні бар болып табылады;

- бұл құқықтың аты халықаралық жеке құқық деген сөзбен байланысты болғанмен, ұлттық-құқықтық табиғатка ие болып табылады. Халықаралық жария құқықтан айырмашылығын атап айтар болсақ, халықаралық жария құқық, барлық мемлекеттер-ге тән құқықтың аясында өмір сүретін болса, халықаралық жеке құқық бұл жекелеген мемлекеттердің құқықтық жүйесінде өмір сүреді. Мысалы, Қазақстандық халықаралық жеке құқық, ресейлік халықаралық жеке құқық, уҚРаиндық халықаралық жеке құқық, т.б.

— жоғарыда аталғандардың негізінде халықаралық жеке құқыққа анықтама беруге болады. Халықаралық жеке құқық — бұл шетел элементімен күрделендірілген, жеке құқықтық қаты-настарды реттейтін, мемлекеттің унификацияланган жеке құқық-тық және коллизиялық құқықтық нормаларынын жүйесі болып табылады.

Әрине, халықаралық жеке құқықта мемлекеттің өзінің ұлттық құқығының болуы басқа мемлекеттердің қатысуының жоқтығын білдірмейді. Бізге белгілі болғандай, кез келген мемлекеттің құқықтық жүйесінде ұқсас ережелер мен норма-лар кездесіп жатады.бұлтүсінікті де, дегенмен, құқық бұл мемлекеттің ішкі юрисдикциясы бола тұрғанымен, құқық жүйесінде де құқықтардың бір-біріне әсер етуі болып тұрады. Әсіресе, мұндай екі жақты әсер етулер халықаралық жеке құқықта көп кездесіп жатады, өйткені, ол өзінің құқықтық табиғаты бойынша халықаралық қатынастарда жатқан қатынастарды реттеуші.

Халықаралықжеке құқықты зерттеген кезде салыстырмалы құқықтану көп маңызға ие болып табылады. Салыстыру дегеніміз - бұл түрлі мемлекеттердің құқықтық жүйелеріндегі институттарды бір-біріне сәйкестендіру болып табылады. Бұл тәжірибенің қажеттіліктеріне жауап береді. Мысалы, шетелдік тұлғалардың Қазақстан Республикасының аумағында кәсіпкерлікпен айналысуларының құқықтық негіздері туралы мәселені зерттеген кезде біз сол мемлекеттің құқығына жүгінумізге тура келіп отырады, өйткені бұл негіздер сол мемлекеттің тиісті заңнамасында реттелген болып табылады.

Пайдаланылган әдебиеттер:

1. Богуславскии М. М. Международное частное право. М., 1999.

2. Ануфриева П. К. Международное частное право: В 2 т. М.: Бек, 2000.

3. ЛунцЛ. А., Марышева Н. И., Садиков 0. Н. Международное частное право. М., 1984.